Główne nurty myśli konserwatywnej

1. KONSERWATYZM BRYTYJSKI

Myśl polityczna konserwatyzmu brytyjskiego jest niemal tożsama z myślą Edmunda Burke'a, bez wątpienia głównego jej twórcy.

Edmund Burke (1729-1797) Zdobywał wykształcenie z zamiarem uprawiania praktyki prawniczej, później jednak porzucił tą myśl na rzecz kariery w polityce. Zasiadł w Izbie Gmin, pozostając w niej do końca życia.

Ocena 3 rewolucji

Wiodącym tematem myśli Burke'a były trzy rewolucje: angielska, amerykańska, francuska.

rewolucji angielska za pośrednictwem wzmocnionej władzy parlamentu przyniosła wzrost znaczenia partii wigów i nie naruszyła podstaw angielskiej tradycji prano-politycznej.

Rewolucja amerykańska, bronił prawa kolonistów do niepodległości , zgadzając się z opinią, że Brytyjczycy nie byli zdolni do właściwego rządzenia odległym terytorium.

Rewolucje francuską ( rozważania o rewolucji we Francji - 1790), potępiał za usiłowanie przeniesienia niemożliwych do realizacji utopii do polityki, za niedojrzałość społeczną, za występującą w niej demagogię, tyranię brutalność i terror, za oddanie władzy w ręce motłochu.

Burke uważał, że władze winna sprawować arystokracja z racji posiadania dziedzicznej własności ziemskiej, odpowiedniego wykształcenia i właściwego dla uprawiania polityki stylu bycia.

Burke był zdania, że do władzy nie należy dopuszczać ludzi z nizin społecznych, gdyż takie osoby mogą popaść w obsesje na punkcie własnej kariery, lekceważąc sprawy publiczne.

Najpewniejszym sposobem zabezpieczenia ciągłości władzy arystokracji jest instytucja dziedzicznej własności ziemskiej. Daje właścicielom poczucie bezpieczeństwa, umożliwia im kształtowanie odpowiednich zwyczajów, zabezpiecza respekt społeczny

Ważną rolę spełnia religia; czym więcej wątpliwości rodzi umysł ludzki, tym więcej miejsca pozostaje dla religii. Rozbudza nadzieje najbiedniejszych i nakłania do skromności najbogatszych.

Burke uznawał potrzebę zmian rozważnych. Wyjaśniał, że zmiany te charakteryzuje wiązanie polityki z nie kaprysami jednostki lecz z organizmem społecznym, kumulującym mądrości i cnoty narodu, przez całe wieki. Tylko rządzące elity są zdolne do podejmowania zmian rozważnych z tego względu mogą cieszyć się pełnia wolności. Ubolewał ze ta wolność jest dostępna wszystkim a tylko nie liczni potrafią z niej korzystać.

Problemy stosunku teorii do praktyki

Bronił tezy, że praktyka polityczna powinna kierować się doświadczeniem, a nie utopijnymi teoriami pożytecznymi jedynie dla intelektualistów. Praktykę polityczną wyjaśniał jako permanentne eksperymentowanie, systematyczną eksplorację na drodze prób i błędów, jako wyraz gromadzonego przez wieki doświadczenia. Podstawą działalności politycznej powinna być wiedza o żyjących ludziach i istniejących instytucjach.

Według burke'a teoria nie jest zdolna do kierowania praktyką, a nawet wprowadza ją w błąd.

Opowiadając się w polityce za obserwacją, wskazywał, że teorie zyskują wartość dopiero wtedy, kiedy znajdują potwierdzenie w doświadczeniu. Jego realizm i zmysł praktyczny nakazywały mu utrzymywać, że o wartości polityki nie decyduje jakość jej teoretycznych zasad, lecz praktyczne skutki, jakie przynosi ona ludziom

Konserwatyzm paternalistyczny kształtował się w W. Brytanii w reakcji na rosnące znaczenie socjalizmu. Przypisuje on elitom społecznym, szczególnie arystokracji cechy ojcowskiej opiekuńczości wobec społeczeństwa.

Przedstawiciele:

Samuel Taylor coleridge (1772-1834); Benjamin Disraele (1804-1881); joseph chamberlain(1836-1914); Randolph Churchill (1849-1885); Harold macmillan (1894-1987); Richard butler(1902-1982)

Konserwatyzm liberalny- jego brytyjscy przedstawiciele byli pod dużym wpływem Hayeka. Jedni z nich reprezentowali leseferyzm, inni dopuszczali interwencjonizm państwowy ale tylko w sprawach socjalnych.

Przedstawiciele:

Starfford Northcote (11818-1887); lord Hugh Cecil (1869- 1956); sir Ernest Benna (1875-1954)

Odrębną kartę w dziejach konserwatyzmu zapisała Margaret Thatcher. , odeszła od elitaryzmu na rzecz populizmu. Kreowała coś na wzór konserwatyzmu populistycznego na wątpliwej tezie : Partia Konserwatywna jest częścią ludu i wyrosła z jego historii i korzeni. Porzuciła interwencjonistyczna doktrynę „państwa dobrobytu” . propagowane przez nią treści były atrakcyjne zarówno dla elit jak i klasy średniej

2. KONSERWATYZM NIEMIECKI

Niemiecki romantyzm polityczny reprezentowało wielu myślicieli.

Z jednej strony wyrażali oni obawy i sprzeciw kręgów dworskich zacofanych księstw niemieckich, arystokracji i większości mieszczaństwa wobec możliwości wybuchu rewolucji niemieckiej wzorowanej na francuskiej rewolucji.

Z drugiej zaś strony ukazywali świetlane perspektywy odbudowy zjednoczonego państwa niemieckiego w oparciu o nacjonalizm niemiecki obudowany watkami kultu tradycji średniowiecznej i feudalnej, odzwierciedlającej ducha narodu niemieckiego.

Johann Gotlieb Fichte- Inspirował się kantem i darzył sympatia jakobinów. Twórca tzw. filozofii czynu utrzymującej pogląd, że to czyn a nie substancja był pierwsza postacią bytu. Filozofia ta miała decydujący wpływ na ukształtowanie się i rozwój konserwatyzmu niemieckiego. Wzywała naród niemiecki do utworzenia silnego państwa.

Szkoła historyczna w prawoznawstwie, należała do nurtu tradycjonalistycznego. Traktowała prawo jako organiczny wytwór rozwoju historycznego. Naród jako organiczna wspólnotę zespoloną wspólna historią która kształtuje „ducha narodu”- (ponad jednostkowa świadomość narodowa w której ważną rola przypada normom prawnym zespolonymi z normami religijnymi i normami moralnymi)

Przedstawiciele:

Gustaw von Hugo: ukazywał wszechstronnie kluczowe znaczenie prawa zwyczajowego dla systemu prawa stanowionego.

Fredrich Karl von Savigny: sprzeciwił się kodyfikacji prawa, zalecał aby je „odkrywać” w narodowej tradycji niemieckiej a nie tworzyć „mechanicznie” z naruszeniem ducha narodowego.

Georg Fredirch Puchta- ukazywał ze historyczne drogi do prawa wiodą poprzez odpowiednie łączenie elementów zwyczajów, prawodawstwa i nauki prawa.

Niemiecka szkoła historyczna zastąpiła racjonalizm - romantyzmem, postęp -historyzmem, radykalizm- zachowawczością, rewolucjonizm- ewolucjonizmem, indywidualizm- wspólnotą narodową.

Nazwa „niemiecka prawica heglowska” oznaczana jedna z interpretacji wpływowego systemu filozoficznego, który stworzył Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Prawica heglowska, czyli pochwała państwa, zapoczątkowała myślenie socjaldemokracji i chadecji europejskich. W heglizmie państwo silne, to tzw. państwo racjonalne, czyli takie, które ingeruje we wszystkie dziedziny życia społecznego. Państwo racjonalne zarządza gospodarką, prowadzi działalność charytatywną, zajmuje się handlem zagranicznym, reguluje warunki płacy i pracy.

konserwatyzm kontrrewolucyjny, mylnie zwany konserwatyzmem rewolucyjnym - po I wojnie światowej

Przedstawiciele tego nurtu opowiadali się za szybkim rozstrzygnięciem konfliktów społecznych na drodze kontrrewolucyjnej ingerencji w procesy historyczne. Zmierzali do zupełnego rozbicia pozostałości liberalizmu.

Przedstawiciele:

Oswald Spengler (1880-1936),

Arthur Moeller von dem Bruch ( 1876-1925)

Hans Zehrer (1899-1966)

Ernst Junger ( 18950 1960)

Konserwatyzm rewolucyjny wykazywał później wiele podobieństw z faszyzmem. Jednakże gdy faszyzm pobudził potężny ruch agresji, śmierci i zniszczenia, niemieccy konserwatyści utknęli w antydemokratycznym proteście.

Po klęsce Niemiec hitlerowskich myśl konserwatywna straciła na znaczeniu. Mimo to elementy konserwatyzmu przetrwały w niemieckiej świadomości politycznej.

W najnowszych przejawach myśli konserwatywnej przetrwały echa konserwatyzmu romantycznego i tradycjonalistycznego. K. rewolucyjny odszedł w nie pamięć. Nowsze nurty splatają się z watkami innych ideologii np. z myślą chrześcijańska jako ostoją niemieckiego tradycjonalizmu.

Konserwatyzm ekologiczny - sprzeciw wobec negatywnych skutków rozwoju przemysłowo- technicznego .

Konserwatyzm technokratyczny- skupia się problematyce socjalnej. Przedstawiciel: Rudiger Altman. (1922)

3. KONSEREWATYZM FRNCUSKI

Początki francuskiej myśli konserwatywnej związane są z doktrynami politycznymi obozu kontrrewolucji zwanych teokratami.

Jeden z głównych przedstawiciel to hrabia Joseph de Maistre - przejął od św. Augustyna pogląd o złej naturze człowieka, zmierzał do jej okiełznania przy pomocy absolutnej władzy monarchy sprawowanej z woli Boga, w hierarchicznie utrwalonym tradycją organizmie społeczeństwa.

Louis de bonald (1753- 1840) - objawienie boskie uznawał za jedyne źródło trwałego, harmonijnego i zdrowego porządku społecznego, opartego na przenikniętych duchem religijnym tradycyjnej rodzinie i paternalistycznym państwie.

Teokratyzm nie cieszył się zbyt dużym poparciem w słynącej ze swego lewicowego radykalizmu Francji .

Charles marras - założyciel „Action Francaise” - swoją ideologię wyłożył w pracy „Moje idee polityczne” (1937), przedstawił alternatywną koncepcję tzw. Nacjonalizm integralny - odmiana nacjonalizmu odrzucająca suwerenność narodu na rzecz władzy, która w jego interesie działa, ale jest od niego niezależna.

Podstawową cechą takiego nacjonalizmu był antydemokratyzm, zakładający, że w przypadku demokracji narodem mogą rządzić kliki partyjne i cudzoziemcy, co przeczy samemu celowi nacjonalizmu.

Doktryna ta stała się programem Akcji Francuskiej. W przypadku Francji integralny nacjonalizm powstał z połączenia nacjonalizmu z rojalizmem, z naczelną tezą zakładającą, że tylko instytucje monarchiczne zaspokajają wszystkie aspiracje i potrzeby narodowe

Kolejny etap rozwoju konserwatyzmu francuskiego wiąże się z osobą Charlesa Andre de Gaull'a (1890-1970), żołnierza, generała, polityka i prezydenta. Źródła jego myśli politycznej tkwiły w założeniach liberalizmu klasycznego, filozofii chrześcijańskiej i historiozofii wielkości Francji.

opierał się na dwóch pozornie sprzecznych zasadach- realizmie i woluntaryzmie. De Gaulle unikał agresywnego nacjonalizmu. Łączył tradycyjny europocentryzm z głębokim realizmem przeciwstawiając go przewagom materialnej ekspansywności cywilizacji amerykańskiej.

U schyłku lat 60. znaczny rozgłos zyskała tzw. Nowa Prawica, jej głównym ideologiem był Alain de Benoist autor pracy „Widok z prawa” Konserwatyzm ten odrzucał chrześcijańskie idee równości ludzi wobec Boga, silne były natomiast akcenty pogańskie - fascynacja mitami starogermańskimi, skandynawskimi itp. Wyraźne były związki Nowej Prawicy z faszyzmem. Oba nurty zawierały wątki o nierówności biologicznej ludzi, ras i narodów, konieczności dyktatury politycznej elit społecznych, odrzuceniu liberalnej demokracji. Pochwalały zgodnie kult nadczłowieka- przywódcy politycznego, przewagę „najwyższej” rasy hierarchiczne porządki społeczne.

We współczesnej Francji korzystną sytuacją dla sił prawicowych, opowiadających się za ideologią konserwatyzmu stwarzało wewnętrzne skłócenie francuskiej lewicy. rozważania europocentryzmie nie podbudziły jej do działania. Również spory o treść i kształt socjalizmu francuskiego były mgliste i mało twórcze. Natomiast coraz bardziej dokuczliwe dolegliwości negatywnych skutków rewolucji naukowo technicznej wpłynęły na ożywienie konserwatyzmu. Powstawały coraz większe ideologiczne szczeliny w które wciskała się myśl konserwatywna Nowej Prawicy.

4. Konserwatyzm amerykański

Konserwatyzm amerykański w porównaniu do europejskiego odznacza się

odmiennym rodowodem, charakterem i spełnianymi funkcjami.

Konserwatyzm amerykański powstał w związku z rozczarowaniem jakie przyniósł liberalizm amerykański. Nasilało się ono w pewnych okresach USA. Jako pierwszy należy wymienić nasilenie amerykańskiego ekspansjonizmu, zapoczątkowanego wojną amerykańsko- hiszpańską 1898r. kolejne okresy wiązały się z tragediami dwóch wojen światowych, wobec których pacyfizm liberałów był bezsilny. Były to również okresy przejściowych kryzysów ekonomicznych szczególnie wielkiego z lat 30.

Konserwatyzm amerykański nie tworzył jednolitej ideologii. Jej losy kształtują się z jednej strony po linii tzw. konserwatyzmu indywidualistycznego z drugiej zaś tzw. konserwatyzmu organicznego.

Konserwatyzm indywidualistyczny w warstwie filozoficzno- politycznej opiera się na założeniach Johna Locke'a, zaś w warstwie ekonomicznej- na programie, tzw. liberalizmu manchesterskiego( kapitalizm wolnokonkurencyjny).

Główne idee: darwinizm społeczny, obrona i usprawiedliwienie wielkiego bogactwa, krytyka demokracji burżuazyjnej.

Darwinizm społeczny = ewolucyjny naturalizm- najwybitniejszym jego przedstawicielem był William Graham Sumner (1840-1910)-. Autor m.in. „Drogi narodu” (1906)

Bezwzględną walke o byt w społeczeństwie określał mianem dobra etycznego, a brak ekonomicznego powodzenia- etycznym złem.

Jednym z najważniejszych sposobów społecznej walki o przetrwanie była swobodna konkurencja ekonomiczna agresywnych jednostek. Przejmując w zasadzie wszystkie idee konserwatyzmu tradycjonalistycznego ukazał je w świetle idei ewolucji a nie tradycji.

Apologia( pochwała, obrona, usprawiedliwienie) bogactwa. Najbardziej elokwentnym jej przedstawicielem był Andrew Caranegie (1835-1910), będący wzorem amerykańskiego mitu wielkiego sukcesu ( od chłopca na posyłki do króla amerykańskiego przemysłu stalowego). Aktywny polityk, „społeczny prorok”, filantrop, autor „ Demkracja triumfująca” (1888), „Bogactwo” (1889).

„ewangelia bogactwa” - była próbą uzgodnienia indywidualizmu ekonomicznego z założeniami demokracji politycznej. Przyznawał prymat bezwzględnej konkurencji, dowodząc, że wielkie nierówności naturalne jednostek ludzkich muszą uzewnętrzniać się w społeczeństwie z koncentracją ogromnego bogactwa przez nielicznych. Przeciwstawiał się ingerencji państwa w formie redystrybucji dóbr, postulując zastąpienie jej filantropią bogaczy.

Krytyka liberalnego wzoru demokracji burżuazyjnej inspirowana była europejską myślą społeczno-polityczną, głównie freudyzm, behawioryzm, elitaryzm ( najbardziej, ponieważ w sposób oczywisty kłócił się z zasadami demokracji). Powstało wiele odłamów, ale największy rozgłos zyskali tzw. nowi humaniści, sprzeciwiający się plutokratycznym koncepcjom władzy, lecz równocześnie odrzucający koncepcję mas.

Najbardziej wykształcony wśród nich był George Santayana (1863-1952).

Ideałem ustrojowym była monarchia wspierana elitarnym przywództwem ludzi znakomitych, rozbudowana hierarchicznie na podobieństwo struktur władzy Kościoła Katolickiego. Santayana stwierdził ze liberalna demokracja nieuchronnie wprowadza mierność i uniformizm.

Peter Viereck (1916-2006) - profesor historii i poeta, autor m.in. „ Konserwatyzm ponownie odwiedzony” ( 1949), „Hańba i chwała intelektualistów” ( 1953), „Konserwatyzm: od Johna Adamsa do Churchila” (1956)

Wyrażał w nich poglądy zbliżone do konserwatyzmu indywidualistycznego. wyjaśniając istotę konserwatyzmu, rozróżnił pojęcie konserwatysty: który zachowuje tylko to, co uważa za wartościowe; od pojęcia reakcjonisty, który zmierza do zachowania wszystkiego.

Zasady konserwatyzmu są w najwyższym tego słowa znaczeniu skalami i miarami. Bezpieczeństwo gwarantują reformy, humanizm niesie klasyczną równowagę polityczną, nostalgia to antidotum ciągłych zmian, obsesja twórczości to naruszenie niewzruszonej historii. Uwzględnienie łącznie wszystkich zasad tworzy wolność zbudowaną na mocnym fundamencie etyki i prawa.

Clinton Rossiter ( 1917- 1970)- w swej pracy „Konserwatyzm w Ameryce” (1962) odróżnił konserwatyzm od ultrakonserwatyzmu. Wg niego konserwatyści w sensie bliskim liberałom charakteryzują się optymizmem, elastycznością odpowiedzialnością, uczynnością i współpracą. Natomiast ultrakonserwatyści są pesymistami, dogmatykami, sceptykami odnośnie współpracy międzyludzkiej. Uważał się za konserwatystę liberalnego , rozróżnił 4 rodzaje konserwatyzmu- temperamentu, posiadania, praktyczny i filozoficzny.

Konserwatyzm organiczny zaczął kształtować się w Ameryce po II wojnie światowej. Przedstawicieli konserwatyzmu organicznego opowiadali się za interwencjonizmem państwowym, dążyli do odbudowania społeczeństwa wspólnoty międzyludzkiej, wyniszczonej agresywnym indywidualizmem liberalizmu. Wzorowali się na Burke'u.

Willmoore Kendall (1909-1969)- wywody które zawarł w pracy „ Afirmacja Konserwatywna”(1963)- opierały się na postulacie zastąpienia liberalnej zasady „ otwartego społeczeństwa” - konserwatywną zasadą utrzymywania amerykańskiej ortodoksji, która jest porozumieniem wynikającym ze zrozumienie ducha wspólnoty. W kongresie upatrywał ostoję ustrojowej stabilności, naruszaną zbyt dużą aktywnością rządu. Poszukując najistotniejszego spoiwa wspólnoty, zastanawiał się nad zagadnieniami tolerancji dla nietolerancji, sensem etyki judeocheścijańskiej, relatywizmem moralnym w polityce.

Radykalna prawica- wg przedstawicieli liberalizm był zbyt ugodowy, aby mógł skutecznie pobudzać aktywność antykomunistyczną.

Joseph Raymond McCarthy (1908- 1957)

Barry Goldwater (1909-1998)

Radykalizm konserwatystów znajdował uzasadnienie w obawach amerykańskiego społeczeństwa wywołanych rewoltą murzyńska i ruchami Nowej Lewicy z lat 60.i 70. Wszystkie reakcje miały charakter opozycyjny i negatywny.

Nowa prawica w przeciwieństwie do starej prawicy postawiła sobie cele pozytywne i konstruktywne. Koncentrowały się one wokół obrony życia, sprzeciwu wobec aborcji, potępienia homoseksualizmu, ochrony tradycyjnego ogniska domowego, podtrzymywanego przede wszystkim przez kobietę uwolnioną od konieczności pracy zawodowej.

Neokonserwatyści amerykańscy wywodzą się spośród byłych liberałów, którzy to twierdzą, że w lat 60.70 liberalizm utracił swe znaczenie objawiając bezradność wobec rebelii murzyńskiej i młodzieżowej. Konserwatyści w kwestii polityki fiskalnej i zagranicznej natomiast w kwestiach socjalnych zbliżają się do stanowiska liberalizmu socjalnego. Wg nich wzrost ekonomiczny na kapitalistycznym wolnym rynku, korygowanym w razie konieczności interwencją rządową, umożliwia dostępność do dobrobytu i kultury dla większości społeczeństwa.

Irving Kristol (1920- 2009)- autor pracy „Wyznania jedynego prawdziwego neokonserwatysty”

-neokonserwatyzm - prąd myślowy intelektualistów rozczarowanych liberalizmem.

- prąd skrajnie racjonalistyczny- antyromantyczny, antyutopijny

- za najlepszą formę ustroju społeczno- demokratycznego uznaje kapitalizm liberalno-demokratyczny.

- zaś ekonomikę wolnorynkową przyjmuje jako warunek konieczny społeczeństwa liberalnego i demokratycznego

- warunkiem spokoju społecznego i politycznego jest wzrost ekonomiczny gwarantujący wzrost dobrobytu powszechnego.

- filarami przyzwoitego społeczeństwa jest rodzina i religia.

Opracowane na podstawie:

Roman Tokarczyk

„Współczesne doktryny polityczne”

---