62a. Katachreza, metafora in absentia, metafora narzędnikowa. Podmiot dramatyczny.
Agata Maczkowska
Katachreza, metafora in absentia, metafora narzędnikowa
Katachreza
Nowe użycie słowa rozszerzające dotychczasowy zakres jego znaczeniowej stosowalności.
Jest sposobem zapełnienia luki słownikowej przez zastosowanie nazwy pewnego zjawiska dla nazwania zjawiska innego, dotąd nie nazwanego. Np. :
- uszko filiżanki
- u stóp góry
- noga stołu
- oczko w pończosze
- gałąź rodu
Szczególną zdolnością do takiego rozszerzania znaczenia wyróżniają się nazwy części ludzkiego ciała, którego zorganizowanie stało się w naszej kulturze językowej wzorcem służącym przedstawieniu organizacji świata pozaludzkiego.
Rodzaj metafory o niezestrojonych znaczeniowo członach, pozbawionej przekonującej motywacji i odczuwanej jako nadużycie językowe.
Katachrezy występują zarówno w mowie poetyckiej, jak i potocznej.
W poetyckiej: bywają rezultatem nadmiernej literackości i ostentacyjnej ekspresywności sformułowań (np. „W to im graj, gdy na skrępowanej wielkości mścić się może ich pełzająca, atramentem ośliniona robaczliwość małżów i amfibii” - O. Ortwin, Lemiesz i szpada przed sądem publicznym).
W potocznej: powstają w wyniku poślizgu językowego i ulegania mechanizmowi analogii, np. „Od tej chwili wszystko jest w rękach konia” - z reportażu o wyścigach.
Niektóre katachrezy mogą na skutek zatarcia dawnego znaczenia wyrazu nie być odczuwane jako błędy stylistyczne (np. kolorowa bielizna - w tradycyjnym znaczeniu bielizna może być wyłącznie biała)
Inna nazwa katachrezy: abusio
Metafora in absentia
- metafora pozbawiona składnika, o którym coś się orzeka
struktura „Y…” (orzeczone o X)
- temat główny nie jest ujawniony, temat pomocniczy skupia się w jednym elemencie zdania otoczonym ramą niemetaforyczną lub obejmuje zdanie / sekwencję zdań użytych w tekście niemetaforycznym (w metaforach in praesentia - występują oba tematy porównania)
temat główny metafory in absentia można zrekonstruować w oparciu o kontekst wypowiedzeniowy lub sytuacyjny
Metafora narzędnikowa
Niektóre czasowniki łączą się z narzędnikiem zgodnie z wymaganiami gramatyki, np. piszę piórem, trzepotała rzęsami, biegł drogą, rozmawiał z szefem, maluje akwarelami, plujesz pestkami, machała ręką, skrobie pazurami itd.
Konstrukcje, w których słowo łączy się z narzędnikiem w niezgodzie z modelami języka, niestandardowo - metafory narzędnikowe powstają osobliwe konstrukcje, np. siedzę krzesłem, pamiętam domami, myślę stonogą, przechodzeniem oceanu zbieram bursztyn, stoję brodą, kwaczę nogami, przebieram ścianą, wiruję szufladą, spaceruję wysokością, umieram rozkoszą, gotuję wiecznością, topię się chwilami, piszczę niebiosami, odchodzę wiszeniem, frunę milczeniem, płynę kogutami, szczerzę się krogulcem, żarówkami jem owoc walizek miłości, płaczę choinką, szczypię się katedrą.
Metafory narzędnikowe często są odbierane jako pretensjonalne.
Podmiot dramatyczny
Podmiot dramatyczny:
- Jako podmiot literacki dzieli z podmiotem lirycznym i narratorem zasadniczo te same funkcje. Wyróżnia się spośród nich odmiennym stosunkiem do świata przedstawionego - sam kształt świata jest inny niż w liryce i epice, więc formy językowo-stylistyczne, determinowane przez stosunek podmiotu dramatycznego do świata przedstawionego dramatu też są odmienne (pełnią jedynie dramatowi właściwe funkcje).
- W dramacie stopień wychylenia w stronę obiektywizmu i niezależności świata przedstawionego od podmiotu dramatycznego jest najwyższy.
- Podmiot dramatyczny zostaje przez konwencję literacką „skazany” na wybór dialogu jako podstawowego narzędzia językowego - wielorakie konsekwencje widoczne w strukturze świata przedstawionego w utworze i w zakresie jego kompozycji.
- Tekst podmiotu dramatycznego - didaskalia.
informują o miejscu zdarzeń dramatycznych, czasem jego wyglądzie, o imionach postaci, ew. ich zachowaniu i wyglądzie.
Imiona postaci
- przejaw organizowania przez podmiot dramatyczny zachowań językowych postaci i sposób przywoływania ich wypowiedzi
bez tego zabiegu nie dałoby się zrealizować komunikacji dramatycznej
- imiona są aktem kreacji postaci, które zaczynają istnieć w momencie, gdy podmiot dramatyczny wypowiada ich imiona.
- Fikcję literacką stwarzają w dramacie krótkie, najczęściej eliptyczne zdania.
budowanie akcji utworu przez wymianę replik - zagęszczenie aktów twórczych i dokonywanie ich w sposób najbardziej ekonomiczny i skuteczny, a przy tym najbardziej dyskretny, tak jakby podmiot dramatyczny udawał, że go nie ma.
- Podmiot dramatyczny stara się być bezosobowy
chce zasugerować czytelnikowi, że wydarzenia w świecie przedstawionym dzieją się, a on nie powinien być uważany za jego twórcę, sprawcę.
↑
Sytuacja modelowa - wypadki, kiedy podmiot dramatyczny istotnie nie absorbuje uwagi czytelnika, ale praktyka dramatyczna bywa pod tym względem bardzo zróżnicowana.
- Dawny dramat: antyczny, renesansowy i klasycystyczny, a poniekąd i romantyczny, nie rozbudowywał tekstu podmiotu dramatycznego - konwencja dramatyczna służyła prezentacji spornych idei, postaw, co podnosiło walor tekstu wypowiadanego przez postaci — replik (które przybierały czasem kształt tyrad)
Ani sceneria, w jakiej toczyła się akcja dramatu, ani wygląd postaci nie musiały być opisane: dramat pozostawiał te kwestie wyobraźni czytelnika - przestrzeń akcji utworów dramatycznych odgrywała minimalną rolę. W klasycznym dramacie czynności postaci sprowadzały się niemal wyłącznie do mówienia - podmiot dramatyczny stosownym tekstem wprowadzał je na scenę i z niej wyprowadzał. oszczędne didaskalia.
- Później: zmiany konwencji, bardziej rozbudowane didaskalia - podmiot dramatyczny ujawnia się jako twórca świata przedstawionego i - konsekwentnie - wprowadza się w świat fikcji utworu. wzrasta stopień ujawnienia zależności świata przedstawionego od jego czynności podmiotowych, np. Irydion Krasińskiego, Róża Żeromskiego, W sieci Kisielewskiego, Peer Gynt Ibsena.
Samodzielność świata przedstawionego w dramacie jest tym mniejsza, im bardziej widoczny jest podmiot. I na odwrót: im tekst wypowiadany przez podmiot dramatyczny jest bardziej zredukowany, tym dramat bliższy jest rozwiązaniom modelowym.
- Stosunek podmiotu dramatycznego do świata przedstawionego - miernik czystości rodzajowej dramatu.
- Podmiot dramatyczny nie może w bezpośredni sposób charakteryzować postaci - charakteryzują się one same. To, co czytelnik umie o nich powiedzieć może być sformułowane wyłącznie dzięki ich językowi, zachowaniu, stosunkowi do innych postaci.
charakterystyka pośrednia bohaterów - wyłączny sposób charakterystyki
- Konwencja dramatyczna nie stwarza możliwości usytuowania się podmiotu dramatycznego w świecie przedstawionym - pośród postaci utworu. podmiot dramatyczny „organizuje” świat przedstawiony jakby na oczach czytelnika, więc nie może być jego częścią.
Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1976.
Teresa Dobrzyńska, Granice metafory [w:] Metafora, pod red. M. R. Mayenowej, Wrocław 1984.
Adam Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Warszawa 1990.