Weber podaje terminologię w rozumieniu Karla Jaspersa, według metod Friedricha Gottla i meritum Ferdinanda Tooniesa oraz Rudolfa Stammlera. Szacki nazywa terminologię Webera „orgią kategorii”.
SOCJOLOGIA, DZIAŁANIE (SPOŁECZNE)
SOCJOLOGIA - nauka, która dzięki interpretacji dąży do zrozumienia działania społecznego oraz przyczynowego wyjaśnienia jego przebiegu i skutków.
Socjologia tworzy pojęcia typów poszukuje generalnych reguł zjawisk. Czerpie swój materiał, przykłady z istotnych realiów działania. Pojęcia, które tworzy są ubogie treściowo ale jednoznaczne - jednoznaczność osiąga za sprawą możliwie najdoskonalszej adekwatności z punktu widzenia sensu. Socjologia ujmuje zjawiska zarówno racjonalne (celowo- lub wartościowo-) jak i nieracjonalne (mistyczne, profetyczne, pneumatyczne, afektywne).
DZIAŁANIE - ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie lub znoszenie), z którym osoba/osoby działające wiążą pewien subiektywny sens. Działanie subiektywne, które ma określony sens.
DZIAŁANIE SPOŁECZNE - działanie, które odnosi się do zachowania innych ludzi i jest na nie zorientowane w swoim przebiegu.
TYP DZIAŁANIA |
TYP PANOWANIA |
celoworacjonalne |
biurokratyczne |
wartościoworacjonalne |
|
afektywne - emocjonalne |
charyzmatyczne |
tradycyjne |
tradycjonalne |
Dla socjologii działania racjonalne są najważniejsze, ponieważ są przewidywalne i racjonalne. Psychologia zaś zajmuje się działaniami afektywnymi.
PODSTAWY METODYCZNE
Sens - subiektywny sens intencjonalny nadawany:
faktycznie (przez działającego w danym historycznym przypadku) lub przeciętnie, w przybliżeniu (przez działających w masie danych przypadków);
w pojęciowym konstrukcie - czystym typie, który działający ujmuje/ujmują jako typ.
Takie rozumienie sensu rozróżnia socjologię od innych nauk, które starają się dotrzeć do sensu obiektywnego.
Działanie sensowne - działanie intencjonalne, które da się zrozumieć. Stanowi zawsze przypadek graniczny. Jego sens jest uświadamiany i jasny.
Działanie realne - działanie nawykowe, niezrozumiałe. Przebiega w wielkiej masie przypadków z mglistą półświadomością lub nieświadomością jego sensu intencjonalnego - działający w większości przypadków działa pod wpływem popędu lub przyzwyczajenia.
Oczywistość rozumienia - cel interpretacji oraz nauk. Może mieć charakter:
racjonalny (logiczny lub matematyczny) - oczywiste jest działanie intelektualnie zrozumiałe i jednoznaczne; opiera się na interpretacji zgodnej z matematyczno-logicznym argumentowaniem oraz stosuje oczywiste środki w dążeniu do zrozumienia;
emocjonalny (wywodzi się z przeżycia naśladowczego) - oczywiste jest działanie, które można w pełni naśladowczo przeżyć.; opiera się na sposobie badania i przedstawiania zachowań afektywnych jako odchyleń od konstruktu celoworacjonalnego (np. badanie paniki na giełdzie zaczynać od stwierdzenia przebiegu działania racjonalnego i elementy różniące uznać jako zakłócenia, których przyczyną są czynniki irracjonalne).
Typ idealny (czysty) - konstrukt ściśle celowo racjonalnego działania, który za sprawą swojej oczywistości zrozumienia oraz racjonalności (jednoznaczności), umożliwia zrozumienie realnych, afektownych, błędnych działań jako odchylenie od przebiegu czysto racjonalnego.
Zrozumienie procesów i przedmiotów pozbawionych sensu jest możliwe tylko poprzez odwołanie się do sensu, jaki ludzkie działanie nadało ich stworzeniu, a więc zrozumienie celu, dla którego zostały one powołane.
Działanie typowe - zrozumiały typ działania.
Struktury sensu - wyjaśnienie faktycznego przebiegu działania.
Wyjaśnienie - ujęcie struktury sensu, do którego bezpośrednio zrozumiałe działanie przynależy wedle swojego intencjonalnego sensu.
Sens intencjonalny - subiektywny sens danego zjawiska.
Rozumienie - interpretujące ujęcie intencjonalnego sensu lub struktury sensu konstruktów:
realnych - właściwych konkretnemu przypadkowi;
przybliżonych i przeciętnych - masowych;
idealnotypowych - konstruktów naukowych jako elementów czystego typu pewnego nagminnego zjawiska pozbawionego błędów i afektów.
Typy rozumienia:
bezpośrednie - oparte na doświadczeniu,
wyjaśniające - naukowe.
Interpretacja - oczywista przyczynowa hipoteza, często przesłonięta rzekomymi motywami i wyparciami (które zakłócają kontekst i cel działania), wiarą w podobne sensy przebiegów działań, działaniem sprzecznym i zwalczających się popędów.
Motyw - struktura sensu, którą sam działający lub obserwator traktuje jako sensowną podstawę zachowania. Pewne następstwo zdarzeń jest dla niego typowe, tzn. istnieje szansa, że przebiega zawsze w podobny sposób.
Wyjaśnienie przyczynowe - adekwatność z przyczynowego punktu widzenia; stwierdzenie, że wedle pewnej dającej się oszacować lub wyliczalnej reguły prawdopodobieństwa po pewnym określonym zaobserwowanym zjawisku następuje inne określone zjawisko.
Trafna interpretacja przyczynowa konkretnego działania - ujęcie zewnętrznego przebiegu działania i motywu w sposób właściwy, a ich związku z punktu widzenia sensu - w sposób zrozumiały.
Trafna interpretacja przyczynowa typowego działania - przebieg uważany przez nas za typowy, wydaje się adekwatny zarówno z punktu widzenia sensu, jak i przyczynowego punktu widzenia.
Twory społeczne (np. państwo, społeczność, spółka akcyjna) - zbiorowe twory intelektualne; przebiegi, powiązania swoistych działań jednostek; pojęcia istotne w interpretacji socjologicznej z następujących przyczyn: terminologia musi być zrozumiała, a zatem musi odwoływać się do pojęć społecznych; są one dla ludzi przedstawieniami czegoś co istnieje i czegoś co obowiązuje, na które zorientowane są ludzkie działania i stanowią przyczynę ich działań; stanowią dla interpretacji socjologicznej język funkcjonalny, użyteczny, odkrywczy, umożliwiający zrozumienie zachowania jednostek (podczas gdy zrozumienie komórek w organizmie jest niemożliwe).
Prawa - twierdzenia, które oznaczają potwierdzone przez obserwacje typowe szanse spodziewanego przebiegu działania społecznego. Ich rozumienie jest możliwe poprzez odwołanie się do typowych motywów i typowego sensu intencjonalnego działających. Prawa są zrozumiałe i jednoznaczne, gdy u podstaw przebiegu działania leżą czysto celowo racjonalne motywy, a stosunek między środkiem i celem jest jednoznaczny.
POJĘCIE DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO
Działanie społeczne - działanie zorientowane na przeszłe, obecne lub oczekiwane zachowanie innych ludzi, innych tzn. jednostki znane lub nieokreśloną wielkość nieznanych ludzki.
Działaniem społecznym nie jest:
działanie zewnętrzne - gdy kierują nim wyłącznie oczekiwania dotyczące zachowania obiektów materialnych;
działanie wewnętrzne - gdy nie orientuje się na zachowanie innych ludzi (np. zachowanie religijne w postaci kontemplacji, samotnej modlitwy);
identyczne działanie wielu (np. otwieranie parasoli przez wielu ludzi jednocześnie gdy zaczyna padać)
każde działanie, na które wpływa zachowanie innych ludzi (np. masy).
Podział orientacji działań społecznych :
celoworacjonalna - określona przez oczekiwania dotyczące zachowania przedmiotów świata zewnętrznego i innych ludzi, gdy ujmowane są one jako warunki lub środki w racjonalnym dążeniu do celu;
wartościoworacjonalna - określana przez świadomą wiarę w bezwarunkową samoistną wartość (estetyczną, religijną, etyczną, etc.) zachowania się bez względu na jago skutki;
afektywna - określana przez oddziaływanie afektów i stanów uczuciowych (np. emocjonalne);
tradycjonalna - określana przez utarte przyzwyczajenia.
Orientacja wartościoworacjonalna różni się od afektywnej tym, że opiera się na świadomym rozważaniu ostatecznych odniesień działania i konsekwentnym trzymaniu się ich. Wspólne jest im to, że sens działania nie zawiera się w zewnętrznym wobec niego skutku, ale w samym działaniu.
Działanie zwykle zorientowane jest na więcej niż jedną z powyższych orientacji.
Stosunek społeczny - zachowanie wielu ludzi nakierunkowane, wedle swego sensu, na siebie wzajemnie i przez to zorientowane. Istnienie stosunku społecznego oznacza szansę powtarzania pewnego działania społecznego. Sens takiego trwałego stosunku może być wyrażany w maksymach, może też zostać uzgodniony za sprawą porozumienia stron na mocy przyrzeczenia. Stosunki społeczne ulegają rutynizacji i stają się powtarzalne.
Zwyczaj - rzeczywiście istniejąca szansa regularności nastawienia działania społecznego, która w danym kręgu kulturowym bierze się wyłącznie z jego faktycznego powtarzania się.
Obyczaj - zwyczaj, którego powtarzanie się wynika z długoletniego przyzwyczajenia, które bierze się z interesów, które są celowo racjonalnie zorientowaniem działania jednostek na identyczne oczekiwania. Zwyczaj staje się obyczajem, gdy jest długotrwale powtarzany.
Prawomocny porządek - obowiązujący porządek, na którym orientować się mogą uczestnicy działania i stosunku społecznego. Przejawia się regularnością pewnego przebiegu działania społecznego (np. urzędnik pojawia się w biurze codziennie o 8:00), która jest uwarunkowana zarówno obyczajem - utartym przyzwyczajeniem, jak i własnymi interesami - naruszenie nakazu wiązałoby się z nieprzyjemnościami i byłoby sprzeczne z poczuciem obowiązku.
Porządek obowiązuje tylko wtedy, gdy działanie orientuje się na uchwytne maksymy, które w danym działaniu uznawane są za obowiązujące - przynajmniej część działających musi uznać porządek za wiążący i wzorcowy.
Prawomocność porządku może być gwarantowana:
w sposób wewnętrzny:
afektywny - poprzez uczuciowe oddanie,
wartościoworacjonalny - poprzez wiarę w absolutne obowiązywanie porządku jako wartości,
religijny - poprzez wiarę w uzależnienie posiadania jakiegoś dobra od przestrzegania porządku;
poprzez oczekiwania dotyczące określonych zewnętrznych następstw, czyli konstelację interesów.
Podział porządku ze względu na sposób jego zagwarantowania:
konwencja - obyczaj uznawany w ramach pewnego kręgu ludzi za obowiązujący i gwarantowany przez dezaprobatę wobec odchylania się od niego. Nie ma tutaj (jak w przypadku prawa) specjalnie powołanego sztabu specjalnie powołanego do jego wymuszania. Konwencję od prawa odróżnia także dobrowolność podporządkowania, choć przestrzegania konwencji od jednostki wymaga się całkiem serio, nie pozostawiając jej wolnej ręki jak w przypadku obyczaju. Jeśli jednostka nie podporządkuje się stosuje się wobec niej społeczny bojkot;
prawo - porządek oparty na przymusie, do którego realizowania powołuje się specjalny sztab.
Prawomocne obowiązywanie porządku może dokonać się za sprawą:
tradycji - obowiązuje to, co zawsze było,
afektywnej wiary - obowiązuje nowe objawienie lub wzorzec,
wartościowo racjonalnej wiary - obowiązuje to, co jest absolutnie ważne (np. prawo naturalne),
pozytywnego, legalnego ustanowienia na drodze porozumienia stron lub narzucenia i podporządkowania.
Legalność porządku może być uznawana w rezultacie:
porozumienia stron,
narzucenia i podporządkowania.
Stosunki społeczne mogą komplikować się w walki.
Walka - pewien stosunek społeczny wtedy, gdy zamiarem działającego jest przeprowadzenie własnej woli wbrew oporowi.
Podział walk ze względu na środki:
konkurencja - stosowanie środków pokojowych, które nie polegają na bezpośredniej fizycznej przemocy; walka pokojowa zasadza się na formalnie pokojowym ubieganiu się o prawo rozporządzania szansami, których pożądają także inni;
selekcja - ukryta walka o byt jednostek, o szanse życiowe i szansę przetrwania, której uczestnicy nie walczą świadomie przeciw sobie nawzajem. Rozróżniamy selekcję:
społeczną - gdy chodzi o życiowe szanse żyjących ludzi,
biologiczną - gdy chodzi o szanse przetrwania masy dziedzicznej.
Stosunek wspólnotowy - wypływa z subiektywnego poczucia (afektywnej lub tradycjonalnej) przynależności uczestników.
Stosunek stowarzyszenia - wypływa z motywowanego racjonalnie (wartościowo- lub celoworacjonalnie) kompromisu interesów lub ich połączenia. Typową formą stosunku stowarzyszenia jest racjonalne porozumienie oparte na wierze we własne zobowiązanie oraz oczekiwaniu lojalności od partnera.
Podział stosunków społecznych (wspólnotowych i stowarzyszeniowych):
otwarty na zewnątrz - uczestnictwa we wzajemnym działaniu społecznym nie można odmówić wedle obowiązujących w nim porządków nikomu;
zamknięty na zewnątrz - obowiązujące w stosunku porządki wykluczają lub ograniczają uczestnictwo lub wiążą się ze spełnieniem pewnych warunków. Zamknięty stosunek może gwarantować jego uczestnikom zmonopolizowane szanse:
w sposób wolny,
może regulować lub racjonować ich rozmiar i rodzaj,
może umożliwiać jednostkom lub grupom zawłaszczone szanse, czyli prawa.
Uczestnika zamkniętego stosunku nazywamy towarzyszem. Gdy uczestnictwo ma gwarantowane zawłaszczenie - równoprawnym towarzyszem.
Własność - szanse dziedzicznie zawłaszczone przez jednostki, wspólnoty lub stowarzyszenia.
Własność wolna - szanse zbywalne.
Związek - pewien ograniczony swoistymi regułami lub zamknięty na zewnątrz stosunek społeczny, gdy przestrzeganie jego porządku gwarantowane jest przez zachowania określonych ludzi - kierownika i sztabu administracyjnego - zmierzające do urzeczywistnienia tego porządku.
Rodzaje związków:
autonomiczny - porządek związku ustanawiany jest przez towarzyszy związku;
heteronomiczny - porządek związku ustanawiany jest przez osoby wobec niego zewnętrzne;
autokefaliczny - kierownik i sztab wyznaczany jest wedle własnych porządków związku;
heterokefaliczny - kierownik i sztab wyznaczany jest przez osoby wobec związku zewnętrzne.
Konstytucja związku - faktyczna szansa podporządkowania władz rządowych poprzez narzucenie rozporządzeń. Konstytucja wprowadza:
porządek administracyjny - wprowadza normy,
porządek regulujący - gwarantuje ich przestrzeganie.
Związki prowadzą swoją działalność na zasadzie:
stowarzyszenia - związek, który powstaje na zasadzie zrzeszania się, uczestnictwo w nim jest dobrowolne;
instytucji - związek, który narzuca prawa, uczestnictwo w nim nie jest dobrowolne, posiada w swoim ręku władzę.
Władza - narzucenie woli wbrew oporowi.
Panowanie - szansa na posłuszeństwo innych.
Jeśli władza i panowanie są legalne, to mogą powodować dyscyplinę.
Związek panowania - związek, którego członkowie na mocy obowiązującego porządku podlegają stosunkom panowania.
Związek polityczny - związek panowania, którego porządki obowiązują w obrębie określonego geograficznie terytorium i są gwarantowane przez stosowanie fizycznego przymusu przez sztab.
Państwo - instytucja polityczna prowadząca ciągłą działalność, której sztab rości sobie prawo do monopolu prawomocnego fizycznego przymusu w celu urzeczywistnienia porządków.
Działanie politycznie zorientowane - działanie społeczne (związku), gdy jego celem jest wpływanie na kierownictwo związku politycznego oraz zawłaszczenie uprawnień do rządzenia lub wywłaszczenie z nich lub nowy podział.
Związek hierokratyczny - związek panowania, którego porządki gwarantowane są przez stosowanie psychicznego przymusu w postaci udzielania lub odmowy dóbr zbawczych. Władza najwyższa, którą posiada kościół.
Kościół - instytucja hierokratyczna, prowadząca ciągłą działalność, której sztab pretenduje do monopolu prawomocnego przymusu hierokratycznego. Kościół powoduje przymus hierokratyczny - kościół może udzielić lub odmówić dóbr zbawczych (np. rozgrzeszenia), dlatego jest władzą najwyższą, wyższą niż władza państwowa.
Za pośrednictwem kategorii Weber ukazał hierarchię od subiektywizmu do obiektywizmu. Przedstawił rzeczywistość społeczną, która jest zastana - sui generis.
8. MAX WEBER - PODSTAWOWE KATEGORIE SOCJOLOGICZNE
Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 5-42
7
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA