Max Weber „Gospodarka i społeczeństwo” s. 6-17
Definicja:
Socjologia (w sensie, jaki nadajemy tu temu bardzo wieloznacznemu słowu) jest nauką, która dzięki interpretacji dąży do zrozumienia działania społecznego i przez to do przyczynowego wyjaśnienia jego przebiegu i skutków. „Działanie” oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie czy znoszenie), jeśli i o ile działający, wiąże z nim pewien subiektywny s e n s. Natomiast działanie „społeczne” jest takim działaniem, które wedle intencjonalnego sensu działającego lub działających odnosi się do zachowania i n n y c h ludzi i jest na nie zorientowane w swoim przebiegu.
Podstawy Metodyczne
„Sens” oznacza tu subiektywny sens intencjonalny nadawany albo a) faktycznie przez działających w danym historycznym przypadku lub przeciętnie, w przybliżeniu, przez działających w masie określonych przypadków. b) w pojęciowym konstrukcie - czystym typie przez działających lub działających jako typ.
(Sens intencjonalny w działaniu człowieka, a dokładnie jego sposób badania odróżnia socjologie oraz historię od innych nauk zajmujących się tym problemem, badanie ma inny cel)
Każda interpretacja dąży do „oczywistości”. Oczywistość rozumienia może mieć charakter a) racjonalny (logiczny lub matematyczny, pojąć intelektualnie sens intencjonalny w sposób bezpośredni i jednoznaczny) b) emocjonalny (wywodzić się z wczuwającego w sytuacje badanej jednostki przeżycia naśladowczego, mającego na celu wywołanie identycznego lub podobnego stanu emocjonalnego, w jakim znajduje się badane jednostki lub całe społeczeństwo, aby zrozumieć przebieg motywowanego przez nie działania)
Wszelkie ludzkie działanie, w którym zachowanie jednostki jest irracjonalne (popełnione w afekcie pod wpływem silnych emocji) należy traktować przy tworzeniu typów działania jako „odchylenie od normy”, czyli od konstruktu czysto celoworacjonalnego działania, który dzięki swojej oczywistej zrozumiałości i racjonalności służy socjologii podczas badania ludzkiego działania jako typ idealny, pozwalający zrozumieć działanie zanieczyszczone przez afekty i błędy jako odchylenie od zachowani cechującego czysto racjonalne działanie.
Rozumienie:
bezpośrednie rozumienie intencjonalnego sensu działania polega na dokładnym zrozumieniu intencji danej jednostki, zaobserwowaniu bezpośredniego celu działania np. ktoś sięga do klamki, aby zamknąć drzwi
rozumienie wyjaśniające (motywacyjne), czyli rozumiemy motywacyjnie, jaki sens ktoś wiąże z tym, że właśnie teraz tak, a nie inaczej działa. Rozumiemy jakieś działanie nie tylko bezpośrednio, ale znamy także motyw, którym kieruje się jednostka np. ktoś sięga do klamki, aby zamknąć drzwi i mieć święty spokój.
Rozumienie może mieć charakter czysto racjonalny lub irracjonalny(afektywny, kierowany uczuciami lub aktualnymi stanami psychiki). Rozumienie we wszystkich tych przypadkach oznacza interpretujące ujęcie intencjonalnego sensu lub struktury sensu.
a) realnych, właściwych konkretnemu przypadkowi (właściwy rozważaniom historycznym)
b) przeciętnych i przybliżonych (w socjologicznych badaniach masowych)
c) „idealnotypowych” stanowiący naukowy konstrukt będący elementem czystego typu (typu idealnego) pewnego nagminnego zjawiska.
Motyw oznacza strukturę sensu, którą sam działający lub obserwator traktuje jako sensowną „podstawę” danego zachowania. Poznanie motywu działania daje szanse na przewidzenie reakcji jednostki, przejawiające się w jej działaniu. Jeżeli nasze przewidywania z przyczynowego punktu widzenia są trafne, istnieje możliwość uchwycenia prawidłowości (typu działania) stającego się regułą postępowania w danym społeczeństwie.
Działanie w znaczeniu zrozumiałej z punktu widzenia sensu orientacji własnego zachowania, oznacza zawsze dla nas wyłącznie zachowanie jednej osoby lub wielu pojedynczych osób. Dla potrzeb socjologii konieczne jest traktowanie społecznych tworów (państwa, społeczności, spółki akcyjnej) jako pojedynczych jednostek jako sprawców określonego działania, poprzez wpływ na ich członków. Porównać można takie twory do organizmu, w którym jednostki przedstawione są jako funkcjonalne części składowe(socjologia „organiczna”). W przypadku tworów społecznych w przeciwieństwie do organizmu jesteśmy jednak w stanie wyjść poza samym stwierdzeniem funkcjonalnych powiązań i zrozumieć zachowanie wchodzących w jej skład jednostek, które stanowi swoistość poznania socjologicznego.
Prawa jak nazywa się niektóre twierdzenia socjologii rozumiejącej, oznaczają potwierdzone przez obserwacje, typowe szanse pewnego, przy spełnieni określonych warunków spodziewanego, przebiegu działania społecznego, których rozumienie jest możliwe przez odwołanie się do typowych i typowego sensu intencjonalnego działających. Są zrozumiałe i jednoznaczne, kiedy u podstaw leży czysto celowo racjonalne motywy. W tym wypadku można powiedzieć „ gdyby działano w sposób ściśle celowo racjonalny, to musiano by działać w ten a nie inny sposób. W tym wypadku błędy nasuwające się podczas działania irracjonalnego, u którego podstaw znajduje się ludzka psychika, pokazują jak błędne jest traktowanie jakiejkolwiek „psychologii” jako ostatecznej podstawy socjologii rozumiejącej.
Socjologia tworzy pojęcie typów i poszukuje generalnych reguł zjawisk. Socjologiczne konstrukcje pojęciowe dążą do jednoznaczności. Do osiągnięcia jak najbardziej jasnego obrazu sytuacji można się zbliżyć w przypadku racjonalnych pojęć i reguł. Socjologia dążąca do jednoznaczności musi tworzyć „czyste” (idealne) typy tworów. Jedynie poprzez odwołanie do typu idealnego socjologia dociera do uchwycenia pewnej prawidłowości występującej w ludzkim działaniu. Mówiąc o typowych przypadkach działania to ma na myśli zwykle typ idealny, racjonalny lub irracjonalny, skonstruowany tak by był adekwatny z punktu widzenia sensu. Pomimo znacznego oddalenia typów idealnych od rzeczywistości, są one niezbędnym socjologicznym narzędziem, ponieważ służą jako norma i punkt odniesienia, wyznaczający nam kierunek badania.