1

Max WEBER

1. Źródła nauki społecznej Maxa Webera.
a) Jego nauka społeczna była próbą przezwyciężenia pozytywistycznego naturalizmu z

pozycji historyzmu.

b) Cała metodologia Maxa Webera powstała jako odpowiedź na pytania dotyczące tego jak

wyzwolić się spod wpływu pozytywizmu, nie popadając zarazem w niewolę

antynaukowego idealizmu.

c) Zależy mu na poznaniu zjawisk społecznych w ich historycznej swoistości. Nauki społeczne

były dla niego naukami historycznymi.

d) Weber zalicza socjologa i historyka do tej samej kategorii, gdyż zadaniem obu jest poznanie

rzeczywistości kulturowej.

e) Według Webera socjologia była nauką pomocniczą historii.
f) Badacz nie obcuje z rzeczywistością jako taką, lecz z rzeczywistością zorganizowana przez

jego aparat pojęciowy.

g)

Źródłem socjologii Webera był też marksizm. Swoją metodę nazwał

pozytywną krytyką

materializmu historycznego.

 Polemika Webera z monokauzalizmem

 Zerwanie z poszukiwaniem jakiegoś jednego „decydującego czynnika”

 Weber nie mógł przystać na operowanie pojęciem „praw” czy „konieczności historycznej”

h) Teoretyczne źródła, z których czerpał Max Weber były przede wszystkim niemieckie.

2. Chaos świata i porządek wiedzy.

a) Punktem wyjścia socjologii Maxa Webera była wizja świata jako chaosu

b) Weber zalicza wszystkie ‘sensy’ odnajdowane w dziejach do sfery nienaukowych

sądów wartościujących.

c) Historia nie ma żadnego immanentnego sensu: jest terenem starcia ludzi i

grup ludzkich obdarzanych wolą pokonania wszelkiego oporu i osiągania swoich
partykularnych celów.

d) Problem, z którym borykał się Weber, sprowadzał się do antynomii między

uniwersalizmem nauki i partykularyzmem życia, między konieczną w nauce

obiektywnością i stronniczością, jaka w praktyce musi cechować ludzi
wyznających odmienne wartości i mających sprzeczne interesy.

e) Sąd wartościujący i odniesienie do wartości. Pierwszego nauka społeczna

musi się wystrzegać, ale bez drugiego jest niemożliwa, gdyz tylko wartości
konstytuują badana przez nas kulturę.

f) Na pytanie, co jest ważne a co nieważne nie ma innej odpowiedzi jak powołanie

się na określone wartości własne, których wybór ma pozanaukowy charakter.

g) Źadne fakty społeczne nie są ważne same przez się, lecz tylko przez swój związek

z naszymi wartościami.

h) Dopiero ludzie ustanawiają porządek świata.

i) Z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem pracy uczony przestaje

istnieć dla świata: wolno mu kierować się tylko normą obiektywności naukowej.

j) Nauka empiryczna nikogo nie może pouczać o tym, co powinien, lecz tylko o

tym, co może i w odpowiednich okolicznościach, czego chce.

k)

Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie

wydają, pozostając wolne od wszelkiej stronniczości, która polega na

zorientowanym na określone wartości wyborze przedmiotu badań

– ideał nauk

społecznych.

2

3. Typy idealne:
a) w grę wchodzą konstrukcje teoretyczne nie będące w żadnym razie reprodukcją czy odbiciem

rzeczywistości.

b) „Idealny” to w tym wypadku tyle, co

nierealny

czy też

jedynie pomyślany

c) Weber przestrzegał przed utożsamianiem typu idealnego z domniemaną ‘istotą’ badanego

zjawiska.

d)

Typ idealny pokazuje, jaka rzeczywistość mogłaby być, ale nie jaka jest

.

Typ idealny jest tylko

fikcją do której przymierza się empiryczną rzeczywistość.

e) Typu idealnego nie odkrywa się w empirycznej rzeczywistości, typ idealny się

tworzy, ażeby tę rzeczywistość badać i rozumieć, nie oczekując wszakże, iż będzie

z nim kiedykolwiek całkowicie zgodna.

f) Żadne konkretne zjawisko nie odpowiada typowi idealnemu z trzech zasadniczych powodów.

 Każde takie zjawisko miało posiadać cechy, których typ idealny nie obejmuje.
 Cechy zjawiska uwzględnione w jego typie idealnym przedstawia on we właściwej

sobie „oczyszczonej” formie.

 Nie wszystkie cechy typu idealnego występują w każdej z jego konkretnych

egzemplifikacji.

g) To czy tworzenie typów idealnych, utopii nie jest tylko intelektualną zabawą, lecz rzeczywiście

posuwa naprzód proces poznania, zależy od ich użyteczności w praktyce badawczej.

4. Rozumienie działań ludzkich.
a. Szczególna kategoria zachowań

b. Weber wskazywał na przeprowadzenie linii granicznej między działaniem znaczącym, a

zachowaniem się jedynie odruchowym.

c. Definicja socjologii jako nauki, która dzięki interpretacji dąży do zrozumienie działania

społecznego.

d. Weber był wrogiem socjologii, w której celu wyjaśnienia faktów społecznych przywołuje się

nieustannie jakieś byty zbiorowe.

e. Był programowym i konsekwentnym indywidualista metodologicznym, skłonnym uważać,

że wszystkie socjologiczne wyjaśnienia pozostają wyjaśnieniami pozornymi tak długo, jak
długo nie potrafimy powiedzieć, dlaczego

jednostki

działają tak jak działają.

f. Gdy mówi o państwie, narodzie, spółce akcyjnej, rodzinie lub podobnych tworach to ma na

myśli jedynie przebieg faktycznego lub traktowanego możliwie działania społecznego
jednostek, gdyż tylko one są dla nas dającymi się zrozumieć podmiotami sensownie

zorientowanych działań.

g. Nie przypisywał jednostce żadnych właściwości, na których postawie można byłoby orzekać

cokolwiek o rzeczywistości społecznej.

h. Działanie społeczne jednostki jest zorientowane na innych ludzi w swoim przebiegu

zdeterminowane nie tylko przez cechy indywidualne – jakąś wrodzoną naturę – lecz także, a
nawet przede wszystkim przez obecność tych „innych”, których reakcję ma wywołać lub na
których działania jest odpowiedzią.

i. Jednostka dla Webera jest pozbawiona wszelkich cech dla socjologii istotnych tak długo, jak

długo traktuje się ją poza kulturowo-historycznym kontekstem wzajemnego działania.

j. Konkretne jednostki u Webera przypominają raczej jednostki występujące w rozważaniach

teoretyków gospodarki, gdzie liczy się nie tyle indywiduum, ile rola: producenta, konsumenta,
przedsiębiorcy, robotnika najemnego.

k. Socjologia rozumiejąca i dwa rodzaje rozumienia:

 Bezpośrednie ( actuelles Verstehen) – chodzi o sytuacje, w których jesteśmy w

stanie pojąć znaczenie działań innych ludzi na mocy swego rodzaju oczywistości: po

prostu obserwując czyjeś działanie, wiemy, co ono znaczy, bez podejmowania
żadnych skomplikowanych operacji intelektualnych.

 Wyjaśniające ( erklarendes Verstehen) – najwyższy szczebel poznania działań

ludzkich, umożliwiającym odpowiedź nie tylko na pytanie, co?, ale także na pytanie

dlaczego? Miało to pozwolić na poznanie nie tylko znaczenia ludzkiego działania, ale
także jego przyczyn i motywów.

l. Weber był przekonany, że nauki o kulturze, jakkolwiek odmienne od nauk o przyrodzie, nie

powinny rezygnować z wyjaśniania przyczynowego.

m. Istotną rolę grają

również badania historyczno-porównawcze

.

3

n. Rozumienie procesów historycznych nie może polegać na tym, aby tylko stwierdzać, do czego

świadomie zmierzali ich uczestnicy i jak wyglądał ich świat wewnętrznych przeżyć. Ta
procedura nie ma nic wspólnego z „wczuwaniem się”.

o. Interpretator musi przynajmniej na początku założyć, że działania i wierzenia, które stara się

zrozumieć są racjonalne w pewnym znaczeniu tego terminu. Dopiero wtedy, gdy to

założenie okazuje się nietrafne, należy uciekać się do wyjaśnień innego rodzaju, a więc
odwołujących się do emocji lub tradycji.

p. Chodziło mu o wybór takiej strategii badania świata społecznego, której punktem wyjścia

byłby typ idealny postępowania doskonale racjonalnego, w stosunku, do którego
empirycznie dane działania ludzkie są większymi lub mniejszymi odchyleniami.

q. Socjolog czy historyk jest w stanie najtrafniej rozpoznać motywy ludzkich działa niż same

osoby działające, które rzadko są zdolne do pełnej konsekwencji i rozróżniania wpływających

na nie czynników.

r. Im bardziej działanie jest racjonalne tym bardziej jest przewidywalne.
s. Rozważania o przyczynowym uwarunkowaniu ludzkich działań zaczynają się od założenia, że

człowiek jest wolny, co znaczy, że może świadomie wybierać cele i środki do ich osiągnięcia.

5. Socjologia formalna Maxa Webera:
a) Metoda formalnych definicji, klasyfikacji i typologii.

b) Formalizm w socjologii ukształtował się jako próba przezwyciężenia absolutnego historyzmu,

nie zaś jako negacja podejścia historycznego we wszelkich jego postaciach.

c) Ideał naukowej ścisłości.
d) Katalog „form” społecznych, „czystych” typów.

e) Aby można było mówić o działaniach społecznych w Weberowskim znaczeniu, niezbędne

jest minimum świadomości, dzięki któremu zachowanie się zostaje wyposażone w
„subiektywne znaczenie”.

f) Rodzaje działań:

 Tradycjonalne
 Afektywne
 Celoworacjonalne
 Wartościoworacjonalne

g) Działania tradycjonalne i afektywne upodabniają się w jakiejś mierze do działań

wartościoworacjonalnych.

h) Działania celoworacjonalnego takie działania społeczne, w których ma miejsce świadomy

wybór zarówno celów, jak i prowadzących do niego środków.

i) Działania społeczne są zawsze jednokierunkowe, ale zawsze zorientowane na innych ludzi. Nie

zawierają w sobie żadnej konieczności, lecz tylko prawdopodobieństwo, wywołania odpowiedzi
ze strony partnera.

j) Gdy odpowiedź ma miejsce, zapoczątkowując dłuższy lub krótszy szereg oddziaływań

wzajemnych dwóch lub więcej jednostek, powstaje stosunek społeczny.

k) Wszystko zaczyna się od działań jednostek i wszystko daje się do nich sprowadzić. Na

wszystkich poziomach kluczowe znaczenie zachowuje kategoria racjonalności.

6. Socjologia historyczna

a) Weber jako historyk nie rezygnuje z badania procesów historycznych.
b) Weber chciał nade wszystko wyjaśnić osobliwości społeczeństwa nowoczesnego.
c) Weber wystrzegał się budowania uniwersalnych schematów rozwoju społecznego. Poszukiwał

ogólnej tendencji przemian społecznych.

d) W gramatyce Webera nie było już takich podmiotów jak „ludzkość” czy „społeczeństwo”, nie

znał też pojęcia prawa.

e) Z każdej sytuacji historycznej istnieje wiele możliwych wyjść i nigdy nie jest z góry

przesądzone, które z nich zostanie wybrane. Schemat zmiany społecznej, był więc
bezkierunkowy.

f) W każdej chwili może pojawić się zdolny odmienić bieg dziejów charyzmatyczny

przywódca uważany przez swych zwolenników za kogoś obdarzonego nadprzyrodzonymi,

4

nadludzkimi lub przynajmniej rzeczywiście niezwykłymi, nie każdemu dostępnymi siłami czy
właściwościami.

g) Proces „odczarowywania świata”, polegający na racjonalizacji wszystkich sfer życia, czyli

na rosnącej przewadze działań scharakteryzowanych jako racjonalne. Proces ten jest
związany z rozwojem gospodarki kapitalistycznej. To pierwszy temat z dwóch głównych

tematów socjologii historycznej Webera.

h) Temat drugi: to osobliwości cywilizacji zachodniej będącej ośrodkiem i źródłem tego procesu.
i) Przemiany w sferze religii wpłynęły na detradycjonalizację działań w sferze gospodarki.

Dlaczego w krajach zachodnich racjonalizm wypiera tradycyjne formy myślenia i działania??

j) Uwolnienie się od metafizycznego fatalizmu i monokauzalizmu.

k) Pschychospołeczne warunki powstania nowoczesnego społeczeństw zorganizowanego na

zasadzie racjonalności.

l) Protestantyzm jest nie przyczyną, lecz jedną z przyczyn kapitalizmu czy też raczej jest jedną z

przyczyn pewnych aspektów kapitalizmu.

m) Weber nie tworzył ogólnej teorii rozwoju społecznego ani nawet kapitalizmu jako takiego: po

prostu szukał za pomocą badań porównawczych wyjaśnienia charakteru nowoczesnej
cywilizacji zachodniej poprzez wskazanie, jacy ludzie są jej twórcami.

n) Webera różnił od Marksa:

 Większy nacisk na idee i postawy
 Dla Webera wyróżnikiem kapitalizmu nie sposób produkcji czy podział tego, co

wyprodukowane, ile racjonalny sposób zorganizowania produkcji. Racjonalny,
czyli biurokratyczny.

 Rozwój takiej formy organizacji Weber uważał za „przeznaczenie” cywilizacji

zachodniej i za bezsensowne uznawał zastanawianie się nad tym, czy można tę

ewolucję odwrócić.

7. Klasa, stan i partia.

a) Weber zgadza się z Marksem, że pojęcie klasy odnosi się do sytuacji ekonomicznej

jednostek.

b) Zdaniem Webera o sytuacji klasowej jednostki decyduje nie tyle jej stan posiadania, ile

szanse, jakie ma na rynku sprzedając swoje talenty i kwalifikacje.

c) Weber odrzuca marksowską koncepcję obiektywnego interesu klasowego, wykluczając

tym samym hipotezę o przekształcaniu się „klasy w sobie” w „klasę dla siebie”.

d) Pojęcie klasy jest narzędziem klasyfikacji, a nie określaniem realnych bytów

społecznych, których antagonizm wpływa na dynamikę społeczeństwa.

e) Weber nie sądził, żeby podział na klasy był podziałem najważniejszym i znajdującym

odbicie we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

f) Obok pojęcia klasy wprowadza takie pojęcia jak: stan i partia.
g) Stan odnosi się do zróżnicowania społeczeństwa pod względem konsumpcji, gustów,

stylu życia i posiadanego prestiżu.

h) Partia odnosi się do zróżnicowania pod względem udziału we władzy politycznej i

wpływy na polityczne działania innych obywateli.

i) Stany i partie różni od klasy między innymi to, że ich członkowie są przypuszczalnie w

większym stopniu niż konkurujący na rynku członkowie klasy zdolni do
solidarności.

j) Struktura społeczna ma z punku widzenia Webera 3 względnie niezależne wymiary:

ekonomiczny, kulturowy i polityczny. Znajomość żadnego z nich z osobna nie
pozwala wnioskować o dwóch pozostałych, bo nie istnieje odpowiedniość między

nimi.

k) Weber przyjął założenia nominalistyczne. Dostrzegł jak bardzo rozbieżne bywają

podziały nowoczesnego społeczeństwa.