Max Weber
I socjologia - pozytywistyczna - nie ma swojego języka, dlatego stosuje terminologię pochodzącą z przyrodoznawstwa. Kluczowe pojęcia: organizm, komórka, system, ewolucja.
II socjologia - humanistyczna - jest jakościowo inna (Weber, Simmel, Znaniecki, Mead, Cooley). Kluczowe pojęcia: działanie społeczne, interakcja (Simmel), konflikt jako forma interakcji, komunikacja (łączy się z kategorią jaźni).
Podstawowe pojęcia:
Język Webera jest bardzo logiczny. Weber wychodzi od jednego podstawowego pojęcia - działanie społeczne - i na nim buduje całą koncepcję rzeczywistości społecznej.
Weber był socjologiem i prawnikiem, twórcą socjologii rozumiejącej - socjologii, która ma rozumieć ludzkie działania.
Zastanawiał się jakie działania są dla nauki zrozumiałe:
celowo-racjonalne,
wartościowo-racjonalne.
Są to działania podejmowane według jakiś wartości w sposób racjonalny, są one przewidywalne. Jeśli bowiem rzeczywistość się racjonalizuje, to również ludzie działają racjonalnie.
Rozumienie działania - próba ujęcia sensu konkretnego wydarzenia związanego z działaniem. Rozumienie jest podstawą poznawczą socjologii, a nie wyjaśnienia przyczynowe.
Odczarowanie świata - porzucenie rozważań zabobonnych, metafizycznych.
Rozwój kultury - ciągły proces racjonalizacji pod wpływem idei.
Podstawą etyki jest religia. Etos protestantyzmu wpływa na duch kapitalizmu. Marks zajmował się kapitalizmem spekulatywnym, łupieżczym i rozciągnął to pojęcie na całą rzeczywistość. Weber zaś wskazał na kapitalizm nowoczesne, oparty na inwestycji i rozwoju.
Rewolucja (przełom) antypozytywistyczna (y):
Weber zanegował dwa założenia pozytywistyczne:
naturalizm ontologiczny - w okresie trwania I socjologii bytem był organizm społeczny. U Webera społeczeństwo to nie organizm, rządzi się innymi prawami;
naturalizm metodologiczny - badanie zjawisk jak rzeczy Weber odrzuca, proponuje wprowadzenie problemu wartości, czyli reguł, jakimi się kierujemy w naszym działaniu. Według niego dla socjologii ważne jest badanie tych reguł.
Inspiracje:
Wilhelm Dithley - przerzuca analizę pozytywistyczną na kulturę. Świat społeczny jest zdeterminowany kulturą, nie może był zatem przekładalny na świat przyrody. Kultura zaś to ukryte znaczenia i symbole. Metoda badawcza polega na zrozumieniu i tłumaczeniu zjawisk kulturowych - z niej wyłoni się hermeneutyka (początki u Heideggera, kontynuacja - Paul Ricoeur), która odkrywa coraz głębsze pokłady rozumienia kultury, zajmuje się interpretacją i odsłanianiem sensu znaczeń.
Dithley postuluje wprowadzenie kilku rozumień ekspresji życia (które jest wielowymiarowe, ma wiele przejawów) według klas - podział związany jest z filozofią życia Nietzschego (najistotniejszą ludzką perspektywą jest nagie życie):
pojęcia i sądy o rzeczywistości - treść myślowa;
działania, fakty obserwowalne - życie zewnętrzne;
ekspresja przeżycia - życie duchowe.
Podstawową formą rozumowania jest wnioskowanie przez analogię, czyli porównania. Jest to pierwszy krok w rozumieniu. Kolejny to wnioskowanie indukcyjne - od szczegółu do ogółu.
Pomiędzy tymi trzema ekspresjami życia nie ma zachwiań, ekspresje istnieją łącznie. Dzięki temu jednostka może orientować się w świecie społecznym i uczestniczyć w kulturze.
Heinrich Rickert - koncentrował się na metodach badania kultury. Każde badanie wymaga odpowiedniego punktu widzenia. Odrzucał nomotetyzm, który konstruuje prawa ogólne i negował pozytywizm, który tworzył zbyt wielkie konstrukcje. Właściwe podejście to idiografia - nauki społeczne są tożsame z naukami o kulturze. Kultura to sfera wartości. Rickert postuluje badanie zjawisk, które odnoszą się do wartości.
Weber przezwyciężył opozycję konkretne (idiografia) - ogólne (nomotetyzm). Badanie społeczeństwa to odniesienie do wartości (Rickert) na drodze rozumienia innych ludzi (Dithley).
Metoda rozumienia działań ludzkich:
Podstawowym przedmiotem badania jest działanie ludzkie, czyli wszelkie czynności, zachowania, do których jednostka przywiązuje jakiś sens, subiektywne znaczenie.
Definicja psychologiczna działania - działanie oznacza zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie, czy znoszenie), jeśli działający wiąże z nim jakiś subiektywny sens.
Definicja socjologiczna działania - działanie społeczne to działanie według intencjonalnego sensu działającego, które odnosi się do zachowania innych ludzi i jest na nie zorientowane w swym przebiegu.
Definicja psychologiczna mieści się w socjologicznej.
Elementy działania społecznego:
zachowanie - znaczenie, zawsze nakierowane na innych, przypisuje się do treści symbolicznej zachowania;
orientacja na innych - znaczenie może być subiektywne i może stanowić motywację.
Rozumienie to odkrywanie znaczeń ludzkiego działania (dlaczego działamy tak, a nie inaczej).
Techniki rozumienia u Webera:
empatia,
introspekcja,
eksperyment.
Formy rozumienia u Webera:
bezpośrednie - rozumienie intuicyjne,
wyjaśniające - rozumienie naukowe, pogłębione, do którego musimy być przygotowani, mieć wiedzę.
4 typy ludzkich działań:
afektywne - emocjonalne, najmniej zrozumiałe;
tradycyjne - wynikają ze świętości tradycji, rutyny życia;
celowo-racjonalne;
wartościowo-racjonalne.
Dwa ostatnie są najistotniejsze dla socjologii, ponieważ są przewidywalne.
Racjonalność:
Racjonalność jako postulat:
ułatwia zrozumienie działań,
wskazuje na przewidywalność czynów,
zasada maksimum zysków, minimum kosztów.
Metoda typów idealnych:
Typ idealny według Znanieckiego - konstrukt pojęciowy, który służy do intelektualnego, mentalnego uporządkowania rzeczywistości społecznej.
Typ idealny u Webera jest:
skrajnym konstruktem pojęciowym,
utopią,
wzorem pojęciowym, który nie występuje w rzeczywistości - przeciwieństwo typu realnego.
Typ idealny nie jest:
narzędziem wyjaśniania,
etycznym konstruktem - nie wartościuje się go,
opisem statystycznym,
instrumentem uśredniającym.
Badanie według typu idealnego:
szukać cech, które się uzupełniają;
cechy te muszą być zdolnymi do realizacji w rzeczywistości, choć sam typ nigdy nie odpowiada rzeczywistości;
typ idealny należy konfrontować z rzeczywistością, prowadzi to do zrozumienia przyczyn zjawisk społecznych;
typ idealny to instrument uogólniający;
pozwala uchwycić cechy indywidualne.
Wolność od wartościowania:
Nauka nie może być ideologiczna. Weber postuluje jak największą wolność badanych zjawisk od sądów wartościujących.
Koncepcja historii:
Weber odrzuca materializm historyczny - historia nie ma schematycznych praw rozwoju, istnieją jedynie prawidłowości społeczne. Postuluje interpretację faktów historycznych, ich wzajemnych wpływów, które prowadzą do konkretnych zmian (np. etyka protestancka opiera się na ascezie, która doprowadziła do postawy gromadzenia kapitału, oszczędzania).
Kapitalizm jest przypadkiem, który należy wyjaśnić bez odwoływania się do dziejowych praw. Nie jest on koniecznym następstwem drogi dziejowej - dziejowe prawa nie istnieją. Przyczyn powstania kapitalizmu należy szukać w małych grupach, Weber szukał ich w sektach. Konkretne cechy ludzi i ich motywacje prowadzą do działań (Weber odrzuca teorię dialektyczną Marksa).
Historia nie jest czysto idiograficzna - brak w niej szczegółowych wydarzeń. Historię tworzy przeciętność, czyli ludzie i ich codzienność. Weber proponuje takie oglądanie historii, które nazwać można oglądem uogólnionym, opartym na porównywaniu rozmaitych zjawisk z przeszłości. Metoda porównawcza bierze bowiem pod uwagę prawa socjologiczne. Porównując społeczeństwa oparte na religii, Weber dochodzi do wniosku, że konkretne zmiany to zmiany organizacji tych społeczeństw (XVI wiek). Zmiany na poziomie makrospołecznym to zmiany struktury wywołane działaniem jednostek. Zebranie konkretnych działań da efekt końcowy. Działania muszą mieć motywacje, które pchają ludzi do zmian. Erozja społeczeństwa tradycyjnego dokonała się przez świadome ludzkie działanie.
Weber dowodzi, że czynniki świadomościowe, ideacyjne są pierwotne, a wtórne są ich wytwory. Świadomość określa byt. Weber jest pierwszym socjologiem, który wskazuje na element stawania się społeczeństwa. Społeczeństwo jest efektem twórczych działań człowieka.
U Lutra chrześcijaństwo jest jak okręt, na burtach którego nawarstwiają się wodorosty - należy je zlikwidować, to znaczy instytucjonalność kościoła zbić do samego tynku i dotrzeć do źródła religii.
Racjonalność zachodniej cywilizacji i wpływ na jej rozwój:
Na etapie rozwoju cywilizacji nastąpiło odczarowanie świata - wpływ czynników na rozwój nowoczesnego społeczeństwa jest nie do przecenienia. U podstaw cywilizacji leży proces racjonalizacji. Weber jest społecznym deterministą, nie uznaje natomiast historycznych, biologicznych czy geograficznych czynników. To co nas kształtuje to stosunki społeczne. Głównym czynnikiem zmian świadomościowych jest rozwój kapitalizmu.
Cechy społeczeństwa kapitalistycznego, nowoczesnego - Geselschaft:
kapitał - własność prywatna wszystkich środków produkcji;
efektywność - podstawowa zasada produkcji;
wolna siła robocza - towar, który podlega podaży i popytowi;
rynek ekonomiczny - główny mechaniczny kanał dystrybucji;
obowiązywanie względnie niezmiennych przewidywalnych praw;
dominacja motywacji opartej na zysku i prowadzącej do materialnego osiągania sukcesu.
Cechy społeczeństwa tradycyjnego - Gemeinschaft:
własność łączy się z dziedziczeniem;
efektywność i kalkulacja nie istnieją;
praca nie jest wolna - istnieją formy niewolnictwa i inne podobne zależności;
rynek uzależniony jest od polityki i ograniczony przez nią, granice państw feudalnych są zamknięte, znikoma technologia;
dominują prawa partykularne - uniwersalne, nieprzewidywalne - zależą od arbitralnych decyzji władzy;
motywacja się nie liczy, nie może mieć przełożenia na rzeczywistość.
Aby społeczeństwo nowoczesne mogło powstać, musiały nastąpić zmiany mentalne. Przyczyniły się do nich w XVI i XVII wieku procesy społeczne oparte na czynnikach związanych ze zmianą etyki, etosu. Źródłem zmian był duch kapitalizmu.
Etos - wypływa z religii, to nietypowe spojrzenie na rzeczywistość społeczną.
Etyka protestancka:
Wartości stanowią główny problem filozoficzny, są to najistotniejsze czynniki etyczne. Religia jest niezbywalnym czynnikiem kultury - bez niej nie byłoby rozwoju. Etyka protestancka wypływa z ascetyzmu - jest to wewnątrzświatowa specyficzna forma wyrzeczenia, która polega na gromadzeniu i kumulowaniu dóbr, ale nie na ich użytkowaniu. Weber upatruje genezy kapitalizmu nowoczesnych społeczeństw w ascezie wewnątrzświatowej. Badania empiryczne wykazały bowiem, że pośród indywidualnych kupców dominuje kalwinizm.
Człowiek, któremu się powodzi należy do grona wybranych przez Boga, jest predestynowany. Służbą Bogu jest natomiast uświęcanie codzienności przez pracę.
Protestantyzm powstał w opozycji do katolicyzmu - opiera się na czymś zupełnie innym. Katolicyzm bowiem opiera się na moralności, obowiązku wobec ludzi, natomiast protestantyzm odwołuje się do etyki obowiązku wobec bezosobowych reguł etycznych.
Luter postulował, aby z instytucji z rozbudowanym sztabem administracyjnym, pozbyć się pośredników i odnowić słowo boże. Protestanci doszli do wniosku, że komunikowanie się z Bogiem to wybranie człowieka przez Boga.
Katolicyzm opiera się na etyce konkretu - konkretności indywidualnych czynów. Dzieli się na religijność wirtuozów (np. zakonnicy) i mas. Obowiązki wirtuozów są większe niż mas.
Protestantyzm oparty jest na systemie, który dąży do ponadczasowego celu, którym jest religijne zbawienie. Nie istnieją w nim podziały na wirtuozów i masy - w protestantyzmie wszyscy są wirtuozami religijności.
Józef Bocheński powołuje się na tezy Henriego Bergsona dotyczące podziału na:
religijność statyczna - nastawiona na akcję zewnętrzną, zrytualizowana, związana z konfesją katolicką
religijność dynamiczna - nastawiona na kontakt bezpośredni, związana z konfesją protestancką, bardziej indywidualistyczna, mniej społeczna, mniej wspólnotowa.
Duch kapitalizmu:
Religijność wirtuozów składa się z systematyczności pracy i bezosobowości, pozbawiona jest podziału na religijność mniej lub bardziej doskonałą. Sprzyjała ona krystalizowaniu etosu kapitalizmu. Bezpośredni związek człowieka z Bogiem sprzyjał bowiem samodzielności jednostki, który indywidualnie odpowiada za swoje czyny - etos odpowiedzialności. Z drugiej strony obowiązki wobec Boga miały pierwszeństwo przed obowiązkami wobec innych ludzi, a to dynamizowało rozwój społeczny.
Weber zajmował się badaniem sekt protestanckich, które odwoływały się do dwóch podstawowych czynników etosu kapitalistycznego:
purytanizm kalwiński - idea powołania, przekonanie, że systematyczna aktywność w życiu jest obowiązkiem, nadaje życiu sens. Sens życia uświęca etos pracy i naszych codziennych działań;
predestynacja - przekonanie, że ludzkie losy są w rękach Boga.
Ascetyzm i systematyczność wobec bezosobowej siły czynią z protestantyzmu grunt rozwoju kapitalistycznej gospodarki.
5