DZIEJE ZAPOŻYCZEŃ W JĘZYKU POLSKIM
WPŁYW POLSZCZYZNY NA INNE JĘZYKI
Kontakty polsko -czeskie
- okres przyjmowania chrześcijaństwa (X - XI wiek), hołdowanie przez Czechów księstw śląskich (XIII i XIV wiek), panowanie Przemyślidów - pocz. XIV wieku, potem do XVI wieku. 1348 - uniwersytet w Pradze, XVI wiek - czeszczyzna językiem dworskim w Polsce.
- wpływy fonetyczne:
formy beznosówkowe: poruczyć, porucznik, rusznica, Wacław;
formy bez przegłosu lechickiego: tesarz `cieśla`, wymienka `warunek`, wynalezek;
formy trat, tłat zamiast trot, tłot: błagać, brama(brona), płaz, praca, przywłaszczać, straż, władać(włodać), własność, zwłaszcza;
formy z twardymi spółgłoskami bez i bez- oraz obecny, rzetelny, serce, śmiertelny, wesele;
fonem h, czyhać, hańba, hardy, hasło, hojny, ohyda, ohydny, wahać się.
- arbiter wpływów leksykalnych:
ściągnięć zaimków: ma, mego, memu
- słowotwórstwo:
sufiksy - tel oraz - telny.
przymiotniki z prze - , np. przepiękny.
-wpływy leksykalne:
łacińska i niemiecka terminologia religijna, np.: ołtarz, poganin, biskup, mnich, papież oraz słowiańska: błogosławić, męczennik, prorok, zwolennik. Słownictwo kulturowe: Nazwy funkcji i urzędów dworskich (podkomorzy), dni tygodnia, imiona (Wirzbięta), komin, komnata, stodoła, bażant, barwa, grabia.
Neosemantyzacja: grzech, modlitwa, piekło.
XIX wiek: kneź, lump, masarz, pawlacz, polka; XX wiek: memoriał, robot, spolegliwy, styki.
W czeszczyźnie jungmanowskiej (restytuowanej w XIX wieku) 2200 polonizmów (1/5 terminy naukowe), obecnie 200 terminów i 400 wyrazów niespecjalistycznych (170 najczęściej używanych): vĕda, půvab, mluvnice `gramatyka`, jitřenka, hlušec, rumény, vzor, skromny.
Sporadycznie polskie sufiksy: - alny, -alnia, -izna, -stwo, - czyk.
Kontakty polsko ukraińskie i polsko - białoruskie
Przekazywały sobie zapożyczenia: dzięki polskiemu latynizmy i okcydentalizmy na Rusi, dzięki ukraińskiemu orientalizmy w polszczyźnie.
Ruskie nazwy rzek: San, Wiar, Tanwia, imiennictwo osobowe wiejskie. Słowa w pogranicznych księgach sądowych: bajtko, popadia, kniaź `sołtys`, mohorycz `litkup`.
Granica polsko - ukraińska była geograficznie ostra. Sierb `towarzysz`.
Polonizmy w obu językach: krol, moc, mocnyj, złotyj. Wysoka ranga kultury polskiej do XIX wieku.
XVI wiek - wpływ ukraiński i białoruski na polszczyznę ogólną, a nie jak dotychczas lokalną. Ukraińskie słowa dotyczące regionalnych realiów: czaban `pasterz` `wół` `baran`, czerniec `mnich`, kniaź, kozak, metropolit, czeret `trzcina`, pirog, kitajka `rodzaj tkaniny`, sahajdak `worek na strzały` oraz dotyczące realiów ogólnych: bohatyr, boroczno `obrok`, chyży, czarka, dub `głupiec`, hultaj, jarmułka, krynica, manowiec, portki, wiedźma, czeremcha, kolasa, krasny, rubaszny, rubież, serdak, tuman, wertep, wraży `wrogi`, hałas, harmider, hodować, ohydny, rohatyna `włócznia`. Gwarowe: drewutnia, łoszę `źrebię`, czepigi `rączki u pługa`, klacz, czereśnia, siwy, chata, hładyszka `garnek`, sołoducha `zupa z mąki`, łemkowskie: chołosznie `spodnie`, z rum: carek `część stajni`, gielatka `beczułka na ser`, z węg: odmomasz `poczęstunek przy robocie, litkup`
Często trudno oddzielić zapożyczenia ukraińskie od białoruskich: grabież, hałas, hodować, horodziszcze `grodzisko`, hrazisty `błotnisty`, hreczka `gryka`, narów, rubież.
Białorutenizmy: wiedź `przecież`, jełczeć, dosuży `silny`, morda, czerep, najmita, posag.
Ukraińskie pośrednictwo orientalistyczne: tureckie: bachmat `mały koń`, bazar, kaftan, kary, juki, surma, taśma, wataman, wojłok `rodzaj filcu, grubej tkaniny` (szczególnie w XVII wieku).
Białoruskie pośrednictwo litewskie: kousz `czara`, putra `pasza`, sterta.
Elementy ukraińskie u pisarzy kresowych: Mikołaj Rej, M. Sęp - Szarzyński, S. Klonowic, Sz. i J. Zimirowice, S. Twardowski.
Polonizacja kresów. Pisarze ruscy pisali po polsku (Szymon Budny, Joannicy Galatowski, Melecjusz Smotrycki, hetman Orlik). Po polsku dysputy teologiczne. XIX wiek: pisarze romantyczni: A. Mickiewicz, J. Słowacki, I. Chodźko, A. E. Odyniec, T. Zan oraz szkoła ukraińska: S. Goszczyński, A. Malczewski, B. Zaleski.
Wiek XX: wpływ Lwowa i Wilna. Audycje powojenne dla repatriantów w Olsztynie (wil.) i we Wrocławiu (lwow.).
Białoruś i Ukraina: pisarze tamtejsi często obracali się w kręgu języka polskiego: białoruscy: Jan Czeczot, Franciszek Bohusiewicz, Wincenty Dunin - Marcinkiewicz, Wincenty Korotyński; ukraińscy: Iwan Franko, Wasyl Stefanyk, Iwan Wahyłewicz, Łesia Ukrainka (obszar, rozpacz, skutok, zmora), Mychajło Kociubyński (postup, widlehlist`). Dzięki istnieniu Galicji austriackiej język ukraiński zachował się, gdyż Rosja carska walczyła z językową odrębnością ukraińską na swoich terytoriach. Rosja do lat 70. XX wieku próbowała usunąć galicyzmy z ukraińskiego.
Stylizacja ukraińska w utworach Stanisław Vincenza czy Juliana Stryjkowskiego.
Elementy w mowie repatriantów, sprowadzonych pod II wojnie światowej na zachodnie ziemie polskie (tzw. Ziemie Odzyskane), por.: film S. Chęcińskiego „Sami swoi”.
Polonizmy w białoruskim: XX w.: admowa, wybitny, wydatak, jednaść, kwatera, plon, termin.
Polonizmy w ukraińskim: bezpiecznyj, bryła, cukor, liżko, micnyj, pan, rada.
Polonizmy w gwarach ukraińskich: cały, dziura, cundyj, necky, opecok `część pieca`, plontro `piętro, strych`, wendzonka, ogin (ohin) `ogon`, podgarla.
Dzięki wpływowi białoruszczyzny oraz ukraińskiego wsparcie rodzimych tendencji językowych, takich jak: zamiana ó é na ó i e w polszczyźnie przy pojawieniu się miękkich ć, ź, ś wobec ogólnoukr. c` z` s`. Wpływ ukraiński przy zamianie depcę, szepcę na depczę szepczę, pojawieniu się maleńki. Wpływ ukraińsko - białoruskie spowodowały pojawienie się rodzimych owicz/ewicz w miejsce - owic, - ewic (królewicz, Chodkiewicz).
Kontakty polsko - rosyjskie
Intensywnie po powstaniu państwa polsko-litewskiego.
Polonizmy w rosyjskim: XIV wiek (rycar`, mieszczanin); XV wiek (malar, funt) oraz terminologia prawna (dowod, istina, doprawiti, klepati). Od XVI wieku jeszcze więcej Polaków na ziemiach rosyjskich, popularność języka w czasach Iwana Groźnego. Z języka polskiego tłumaczone były na język rosyjski dzieła światowej literatury (Historia o Meluzynie, Aleksandria, Gesta Romanorum). Wielu dostojników rosyjskich miało korzenie białoruskie lub ukraińskie (Piotr Mohyła, Stefan Jaworski, Symeon Połocki). 1667 - włączenie Kijowa do Rosji, a co za tym idzie - wzmocnienie polskich wpływów. Polszczyzna w XVII wieku była językiem dworskim. Dopiero w XVIII wieku zastąpiły ją francuski i niemiecki. Do XVIII wieku 3.000 polonizmów, potem były one zastępowane. Pozostały korolewa, oborona, polkownik. Zapożyczenia polskie sprzyjały sekularyzacji języka rosyjskiego.
We współczesnym rosyjskim Valentin Kiparsy (1975) odnotowuje 180 żywych polonizmów, w tym 40 często używanych, np.: wodka, rynok, szkoła, sztuka, często zapożyczonych z innych krajów do polszczyzny. Dotyczą one życia państwowego: korona, kancler, komissija, apelacija, instrukcija, rejestr, monopolija, mieszczanin, obywatel, poczta; wojskowości: gwardija, piechota, rota, dragun, kaprał, kapitan, major, pika, granata; budynków i pomieszczeń: zamok, komnata, wanna, garniec, flaszka; gastronomii: kuchnia, kucharka, kuchmistr, piekarnia, bułka, smalec; techniki: stal; osób: osoba, agient, opiekun, kawaler, frant; transportu: galera, kolaska, trakt oraz innych gałęzi życia ludzkiego: anatomija, apteka, mila, komedija, taniec, upadok, fałszywyj.
Wpływy rosyjskie na polszczyznę:
- w czasach zaborów, głównie na Litwie: łakomy, przymykać `przyłączać się`, robotny, okazywać pomoc, przyczyniać straty, więcej dwóch tygodni. Po odzyskaniu niepodległości rusycyzmy utrzymywały się w języku potocznym.
- po II wojnie światowej. Terminologia wojskowa: transzeja, sputnik; publicystyka: kułak, wiodący, walka o plan, pięciolatki; mowa potoczna: gieroj `bohater`, swołocz, ciut - ciut, w drebiezgi.
Językowe wpływy łaciny
- imiona chrześcijańskie: Elżbieta, Jakub, Jan, Józef, Łukasz, Marcin itd.
- terminy religijne (przejęte z greki): anioł, apostoł, bierzmować, biskup, kapłan, klasztor, kościół, krzest, krzyż, mnich, msza, nieszpór, opat, pacierz, pielgrzym, poganin, proboszcz, przeor (do Polski z niemieckiego lub czeskiego). Traktowane jako bohemizmy.
- bezpośrednie zapożyczenia średniowieczne: atrament, data, metryka, rejestr, statut, suma, tryb.
- od XVI wieku łacina klasyczna, od XVII wieku powszechna dzięki szkolnictwu jezuickiemu: akt, deklaracja, dekret, dokument, forma, kolor, komisja, natura, okazja, proponować, recepta, reguła, rektor, senat, skrypt, termin, traktat. Makaronizowanie (pocz. XVI wieku - co sześćsetny wyraz w tekście z łaciny, połowa XVIII wieku - co trzydziesty trzeci).
- Oświecenie: łacina wzorem dla terminologii specjalistycznej;
- do II wojny światowej w obiegu sentencje łacińskie;
- około 10 tysięcy latynizmów we współczesnej polszczyźnie. W tekstach ponad 4 tysiące (9,9% słownika), dalsze prawie 5 tysięcy to hellenizmy (10,9% słownika).
Związki językowe polsko - niemieckie
Dzięki niemieckiemu przenikały zapożyczenia z łaciny. Od XIII do XVI wieku kolonizacja niemiecka, stąd takie zapożyczenia: blacha, browar, burmistrz, cech, cegła, czynsz, dach, gmach, gmina, jarmark, ratusz, rura, rynek, rynsztok, sołtys, śruba, wójt.
Druga fala napływania germanizmów do Polski to przełom XIX i XX wieku, często są to kalki leksykalne: dworzec kolejowy (der Bahnhof), listonosz (der Briefträger), czasopismo (das Zeitschrift), duszpasterz (der Seelsorger), rzeczoznawca (das Sachverständige), światopogląd (das Weltanschauung).
Po drugiej wojnie światowej około 40 zapożyczeń: kombi, raps ` odmiana rzepaku`, szmajser `rodzaj pistoletu`, sztrajcher `rozściełacz asfaltu`, wihajster.
Liczbę germanizmów w polszczyźnie szacuje się na 3 - 4 tysiące, na listach frekwencyjnych 2, 3 tysięca - 5,4% słownika.
Zapożyczenia włoskie
Renesans, barok, peregrynacje szlacheckie - życie dworskie, sztuka, gospodarka, wojskowość: bank, cera, fontanna, forteca, fraszka, gracja, impreza, karoca, katafalk, koral, parapet, szpada; włoszczyzna: brokuł, kalafior, karczoch, sałata, szparagi.
Od XVIII wieku wpływy włoskie wygasają. Po II wojnie 40 zapożyczeń: biennale, espresso, impresario, kontestator, loggia, ortalion, pizza, allegro, andante. Italianizmów w polszczyźnie około tysiąca. Na listach frekwencyjnych: 361 (0,8% słownika).
Wpływy węgierskie i turko - tatarskie
XVI i XVII wiek - panowanie Stefana Batorego. Słownictwo wojskowe i nazwy ubiorów: besztać, czaty, delia, deresz, dobosz, giermek, hajduk, hejnał, kiereszować, kołpak, kontusz, orszak, szereg, szyszak.
Wołoskie wyrazy pasterskie w góralszczyźnie: baca, gazda, juhas, szałas, a także rumuńskie: bryndza, cap, koszara `zagroda dla owiec`, watra, żętyca. We współczesnej polszczyźnie 40 zapożyczeń z węgierskiego, na listach frekwencyjnych 26.
XVI - XVII wiek - wpływy turko - tatarskie, weszły do polszczyzny z ruskiego lub węgierskiego (delia, kołpak, kontusz, szałas). Bezpośrednie turkizmy: atłas, buława, chałat, chałwa, chan, dywan, haracz, kabaczek, kawa, kefir, kilim, kobierzec, kotara, makata, papuć, papuga, torba, tytoń, wezyr. Na listach frekwencyjnych 48 turkizmów.
Oddziaływanie języka francuskiego
XVI wiek - Henryk Walezy, XVII wiek - Władysław IV i Maria Ludwika Gonzaga, XVIII wiek - francuszczyzna staje się nowożytną łaciną. Zapożyczenia dotyczą życia dworskiego oraz militariów: aleja, amant, apartament, artyleria, atak, awangarda, bagaż, bal, bilet, bransoleta, brygada, brylant, bukiet, bulion, dezerter, fort, frak, fryzjer, garnizon, kadet, kaprys, komplement, konfitura, kordon, krawat, luneta, mina, pawilon, perfumy, peruka, petarda, pistolet, ponton, romans, rywal, szampan, wizyta.
Wielka Emigracja i wojny napoleońskie spotęgowały przejmowanie zapożyczeń dotyczących wszystkich dziedzin życia ludzkiego: abażur, afera, ankieta, atut, bandaż, barykada, beza, biuletyn, biżuteria, bluza, boazeria, broszura, defilada, dekolt, depesza, ekran, eskorta, estrada, etat, etykieta, felieton, finanse, fotel, gaza, grypa, kabaret, kinkiet, klisza, kombatant, koniak, kontuar, korniszon, kostium, krem, kurtuazja, lewa, manewry, negliż, nonszalancja, omlet, pasmanteria, patrol, pejzaż, plener, polonez, pomada, premier, premiera, raport, retusz, rewia, reżyser, saper, sonda, sufler, suterena, szal, szofer, tiul, uwertura, walet, werwa, witraż, wodewil, żandarm.
Do II wojny światowej wpływy francuskiego były bardzo mocne. Po wojnie jeszcze 220 zapożyczeń: atrapa, bagietka, butik, garmażeria, gofr, kaskader, magistrala, makabra, milanez `tkanina`, paragon, plakietka, prodiż, radiator, szmizjerka, taszyzm, woltaż, żakard.
We współczesnej polszczyźnie ok. 3,5 tysiąca galicyzmów, na listach frekwencyjnych 1.800 - 4,3% słownika.
Wpływy angielskie
Od czasów romantyzmu, rozszerzenie od drugiej połowy XIX wieku (nastąpiło wtedy spospolitowanie francuskiego). Zapożyczenia z tego czasu: bokser, brystol, budżet, dok, dolar, dren, dżokej, klomb, koks, komfort, kompost, lord, partner, pled, rewolwer, rum, trener, tunel, wagon.
Po pierwszej wojnie anglicyzmy dotyczące gospodarki, wojska, rozrywki: aut, bekon, brydż, dżem, jazz, finisz, hokej, lider, mecz, pulman `wagon`, pulower, reglan `fason płaszcza`, rower, skecz, sport, start, stoper, strajk, wrak.
Tylko w pierwszych trzydziestu latach po II wojnie światowej 600 zapożyczeń: bestseller, big - beat, blezer, brojler, coca - cola, cocktail - bar, drybling, dubbing, dżinsy, fan, flamaster, flesz, folder, girlsa, happening, happy - end, hipis, hot - dog, jeep, keczup, kidnaper, klips, komandos, komputer, krakers, laser, lobby, longplay, marketing, mikser, motel, musical, muic - hall, night - club, nylon, outsider, pepsi - cola, playboy, prezenter, quiz, radar, rafia `sznurek`, recital, relaks, rock, safari, serial, show, showman, skaj, skuter, slajd, slipy, spray, striptiz, surfing, tandem, thriller, tonik, toples, tost, trencz, trend, twist, walkower, western, wolej `uderzenie`.
Na listach frekwencyjnych 410 anglicyzmów, 0,96 % słownika.
Zapożyczenia sztuczne i egzotyzmy:
Z. sztuczne tworzone z łaciny i greki (telewizja, kosmonauta). Tworzone masowo obecnie, dzięki technice przechodzą do języka ogólnego: biathlon, dyktafon, embriogeneza, frustracja, geriatria, indoktrynacja, informatyka, konurbacja, kserokopia, liofilizacja `metoda suszenia żywności`, logopedia, noktowizja, radiestezja, rentgenodiagnostyka, synoptyk, wideotelefon. Na listach frekwencyjnych ponad 600 zapożyczeń sztucznych (1,6 % słownika próby).
Ksenizmy (egzotyzmy): ajatollah (nowoperski), hunwejbin (chiński czerwonogwardzista), knesset (izraelski parlament), sari (hindi). Wiele z nich związanych jest z upowszechnianiem egzotycznych potraw: sushi, sake, lawasz, aczma, chaczapuri, torilla, fajitas.
Jidyszyzmy
Często pochodzą z niemieckiego, francuskiego lub hebrajskiego, ale to dzięki jidysz dostały się do polszczyzny. Zasilają warstwę słownictwa potocznego, nacechowanego emocjonalnie: bachor (hebr.), bajzel (hebr.), belfer (niem.), chachmęcić, ciuchy, cymes, git, harmider (ukr. lub jid.), hucpa `oszustwo, łgarstwo, bezczelność`, ksywka, machlojka, mamona, plajta (niem. lub jid.), rejwach, siksa, sitwa `grupa osób chcących odnieść korzyść finansową za zajmowanie się sprawami publicznymi`, tandeta, trefny.
1