Zapożyczenia w języku polskim

Zapożyczenia (wg. Rybickiej-Nowackiej):

I. leksykalne (morfemowe): bez zmian wcielone do systemu polszczyzny: burmistrz, biżuteria, hardy,

II. kalki językowe:

A. strukturalne:

- wyrazowe (słowotwórcze): niem. czasopismo, światopogląd, ang. nadwaga,

- frazeologiczne: fr. gwóźdź sezonu, punkt honoru, niem. tu jest pies pogrzebany,

- składniowe: ros. ryzykować (czym?), na adres, łac. ACI,

B. semantyczne (pod wpływem j. obcego zmienia się znaczenie wyrazu):

- ros. cienki (dowcip),

Dodatkowo można wyodrębnić pożyczki fonetyczne (wpływ na wymowę wyrazu polskiego). Wpływ jęz. czeskiego i jęz. ruskich na polski.Ze wzzględu na sposób zapożyczenia można wyodrębnić pożyczki bezpośrednie i pośrednie.

1. Kontakty językowe polszczyzny i wpływy języków obcych:

- dialekty germańskie: IX-Xw.,

- język łaciński: X-XX w. (11 wieków oddziaływania na j. polski),

- język czeski: X-XVI w. (7 wieków oddziaływania na j. polski),

- język niemiecki: XII-XX w. (9 wieków oddziaływania na j. polski),

- języki tatarskie i tureckie: XIII-XVII w.,

- język węgierski: XIV-XVI w.,

- języki ruskie: XIV-XIX w.,

- język włoski: XVI-XVII w.,

- język francuski: XVI-XX w.,

- język rosyjski: XIX-XX w.,

- język angielski: XIX-XX w.

ŁACINA - język elity intelektualnej, język elitarny, jego znajomość nobilitowała użytkowników.iturgiczna, urzędowa, sfera sztuki: literatura piękna i retoryka, ktore dopiero

2. Łacina w okresie staropolskim:

- elitarny język pisany i subkod mówiony (sfera sakralo-liturgiczna, urzędowa, sfera sztuki: literatura piękna i retoryka, ktore dopiero się kształtują w polskim),

- poezja polsko-łacińska (Filip Kallimach, Konrad Celtis, Jan z Wiślicy, Jan Dantyszek, Klemens Janicki),

- ars dictandi (sztuka dyktowania - sztuka redagowania listów, dokumentów, kronik) - XII, XIII w. początki (Kronika Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jan Ostroróg, Filip Kallimach, Życiorys Grzegorza z Sanoka).

n Ostroróg, Filip Kallimach, Życiorys Grzegorza z Sanok

3. Łacina w okresie średniopolskim:

- elitarny język pisany i mówiony (zwiększa się zasięg łaciny, rozwijają się szkoły, łaciną włada nie tylko duchowieństwo,ale i szlachta), nadal dominuje w kościele (choć reformacja wprowadza j. polski),

- język nauki (Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Kopernik), przestaje być głównym językiem urzędowym (sukcesywnie zmniejszają się jego wpływy),

- zmniejsza się rola łaciny w sztuce literackiej (od połowy XVI w. artyści tworzą w j. polskim, np. Jan Kochanowski, który swoje pierwsze dzieła napisał po łacinie),

- zmniejsza się rola łaciny w retoryce ( w sejmie zaczyna przeważać polski),- nadal znajomość łaciny nobilituje, jest to język świadczący o wysokim wykształceniu i inteligencji,- w 2 poł. XVII i XVIII w. pojawia się na salonach konkurent łaciny: j. francuski.

4. Łacina w okresie nowopolskim:

- sukcesywnie zmnejsza się rola łaciny, język elitarny w odniesieniu do religii katolickiej (szczególnie w odn. do liturgii), dopiero w XX w. zastąpią łacinę języki narodowe,

- język nauki międzynarodowej, języka terminologii naukowej (np.medycznej), ograniczony w 2 poł. XX w.,

- w XX w. łacina stała się j. bardzo elitarnym, którym posługuje się niewielka liczba użytkowników (głównie humaniści).

5. Najstarsze zapożyczenia (formalnosemantyczne, wyrazowe, fonetyczne, pośrednie, naturalne) :

- cesarz < goc. kaisar < łac. caesar,

- deska < germ. disk < łac. discus (krążek),

- wielbłąd < goc. ublandus < łac. elephantus (słoń).

6. Staropolskie zapożyczenia:

a) pośrednie:- anioł < czes. anjel < łac. angelus,- sumienie < czes. svědomi < łac. conscientia,

b) bezposrednie:- manna, cedr, palma, pergamin

7. Średniopolskie zapożyczenia:

I. LEKSYKALNE:

a) formalnosemantyczne:

- decyzja, deklaracja, reforma, propozycja,

- aktor, architekt, polityk, profesor, ampułka, kolumna,

b) repliki strukturalne: Rzeczpospolita (replika łac. respublica),

II. SŁOWOTWÓRCZE:

a) sufiksy (-ika/-yka: fizyka, -acja: korporacja, -ant: umizgant, -izm: egoizm, -alny: generalny, -ijny: melodyjny),

b) złożenia na wzór grcko-łacińskich: białogrzywy, wiatronogi.

III. FLEKSYJNE:

a) końcówka -a w M. rzecz. lm. (bardzo popularna, w npol. już archaiczna): akta, amfiteatra, talenta,

IV. SKŁADNIOWE:

- accusativus cum ifinitivo: widziemy pszczoły miód robić,

- orzeczenie na końcu zdania (dyskusyjne): dziatki miłe, jako to wy sami dobrze wiecie...

8. Przyczyny zapożyczeń z łaciny:

- w okresie staropolskim: potrzeba nazywania nowych desygnatów,

- w okresie średniopolskim: potrzeba nazywania nowych desygnatów, potrzeba nazywania inaczej (synonimika, stylistyka), potrzeba formułaowania przekazu w stylu wysokim (ekspresja słowa, awans jezyka), potrzeba kultury wysokiej (awans kulturowy, społeczny). Zapożyczeniom sprzyjały: rozwój szkolnictwa, odrodzenie tradycji antycznej, konwencja barokowa hołdująca zasadzie: jedność w różnorodności.

9. Sztuka latynizowania makaronizowania.

LATYNIZM (fr. latynisme < łac. latinus) - el. jęz., najcześciej wyraz zapożyczony z łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego (np. kosciół).

MAKARONIZM (włos. macaroni, drobne cząsteczki, płn.włos.gw. maccherone, głupiec, prostak) - obcy element jęz. (u nas łaciński) przeniesiony w oryginalnej obcojęzycznej postaci (wyrazy, zdania, zw. frazeol., maksymy, przysłowia, końcówki).

XVI w. makaronizowanie - zabawa poetycka polegająca na łączeniu w utworze wierszowanym różnych języków w celach humorystycznych, komicznych.

Barok - epoka makaronizowania - konwencja mająca na zasadzie kontrastu, konceptu (pomysłu), polifonii językowej zaskoczyć, wzruszyć (łac. movere).

10. Zapożyczenia z języka czeskiego (czechizmy, bohemizmy), X-1 poł XVI w.:

77% terminów łacińskich dostało się do polszczyzny przez czeski, kraj ten wszedł wcześniej w zasię wpływów kultury zachodniej.

1. Zapożyczenia fonetyczne:

- straż, władać, błagać, Władek (por. Włodek),

- czeskie u wypiera polskie nosówki: poruczyć zam. poręczyć,

- czeskie g zam. polskiego h: gańba (por. też czes. hańba),

- dyspalatalizacje: serce, wesele, śmiertelny,

2. Zapożyczenia leksykalne (głównie terminy religijne):

- biskup, kościół, anioł, diabeł, klasztor, ofiara,

- żak, szkoła, tablica,

- hardy, władza, tabor,

11. Zapożyczenia z języka niemieckiego (germanizmy):

XII-XVI w. - kolonizacja na prawie niemieckim, leksyka związana z:

- organizacją miejską (burmistrz, gnima, sołtys),

- budownictwem (cegła, mur, rynek, ratusz),

- mieszkanie, sprzęty (grat, kuchnia, zegar),

- przemysł, rzemiosło, handel (bednarz, cech, jarmark, koszt, mistrz, murarz),

- prawo, sądownictwo (cło, czynsz, glejt, gwałt, myto, mord, żołd),

- materiały, strój, uzbrojenie (bawełna, fartuch, kołnierz, kiecka, sznur),

- górnictwo (hałda, huta, kilof, szyb),

- imiona własne (Olbracht<Albrecht, Biernat<Bernard).

XIX-poł. XX w. - zabory:

- leksyka: fajny, frajda, heca, firma,

- zapoż. strukturalne, słowotwórcze (kalki): korkociąg, czasopismo, duszpasterz,

- zapoż. strukturalne, frazeologiczne: jako taki, wyciągnąć wniosek,

Germanizmy nigdy nie cieszyły się dużym prestiżem, nie było mody na germanizmy, wręcz odwrotnie - polski bronił się przez wyrazami niemieckimi.

12. Zapożyczenia ruskie, dziś ukraiński i białoruski (rutenizmy), głównie XVI-XVII w., ale również później do XIX w.:

Związane z ekspansją Polski na wschód, polszczeniem się rus. szlachty. Ich ślady w listach Stanisława Augusta, Radziwiłłów, Sapiehów.

Pożyczki fonetyczne:

- PEŁNOGŁOS: czeremcha, czereśnia, czerep,

- wpływ na zanik a ścieśnionego (nie było go na wschodzie),

Leksyka:

- terminy wojskowe i obozowe: znachor, zbrojny, rubież, nahajka, tuman, harmider, hałastra, car,

- ekspresywizmy (często w literaturze, np. u Reja są nacechowane stylistycznie): sobaka, morda, duby, czupryna, hulać, harować,

- nazwiska typu: -icz, -owicz, wyparly stare -ic, -owic (Chodkiewicz, Mickiewicz).

13. Zapożyczenia węgierskie (hungaryzmy), XV-XVI w.:

Związane z panowaniem Stefana Batorego, kontaktami handlowymi, wojskowymi i dynastycznymi (obecność studentów węgierskich w Krakowie). Część słownictwa związana jest z językiem górali, którzy byli mieszanką nacji polskiej, węgierskiej, słowackiej, rumuńskiej).

Leksyka:

- deresz (siwy koń), hajduk, hejnał, szyszak, orszak, dobosz, czaty, katana,

- baca, juhas,

- dziś; leczo.

14. Zapożyczenia turecko-tatarskie (orientalizmy), XV-XVII w.:

Handel (materiały), często za pośrednictwem ruskiego, wojny polsko-tureckie.

Leksyka:

- adamaszek (syryjskie), bisior,

- bachmat (koń tatarski), basza, bulawa, horda, jasyr, kurhan, wataha, kołczan, jasiek, kaleka, torba, ułan.

15. Zapożyczenia włoskie (italianizmy), XVI-XVII w., II poł. XX w.:

Związane z panowaniem królowej Bony, żony Zygmunta Starego, która przywiozła ze sobą liczny dwór, artystów, kucharzy... Rozwój polskiego uniwersytetu, studenci wyjeżdżali za granicę.

Leksyka:

- życie dworskie: sztylet, szpada, bransoleta, opera, partytura, fortepian, karoca,

- architektura: altana, tulipan, fonatanna, parapet,

- kuchnia: sałata, pomidor, kalafior, seler, cytryna, karczochy, por,

XX wiek: pizza, pizzeria, capuccino, espresso, latte, itp.

16. Zapożyczenia francuskie (galicyzmy), XVII-XIX w.:

Związane z panowaniem Jana Kazimierza (jego żona Maria Ludwika Gonzaga była Francuską, w jej listach mnóstwo makaronizmów), Jana III Sobieskiego (Marysieńka również makaronizowała).

- wojskowość: pistolet, petarda, bomba, karabin, bagnet.

W XVIII-XIX w. znaczenie Francji w Europie znacznie wzrasta, apogeum na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego (francuscy malarze, architekci, kucharze):

- życie dworskie: rywal, amant, etykieta, negliż, afront, kokietka,

- technika, handel: kanalizacja, kaloryfer, ekran, branża, faktura,

XIX wiek (Księstwo Warszawskie, Legiony, Wielka Emigracja, podróże):

- publicystyka: felieto, reportaż, żurnal,

- podróże: bilet, bagaż, apartament, balkon, depesza, parasol,

- zapoż. słowotwórcze: antykamera (przedpokój),

- zapoż. frazeologiczne: punkt honoru, krzyk mody, postawić kropkę nad "i",

• fonetyczne: moda na francuskie "r",

17. Zapożyczenia rosyjskie (rusycyzmy), XIX-XX w.:

Zabory i okres PRL.

Leksyka:

- bałałajka, bliny, ukaz, sowietnik, czynownik, barachło, smykałka, sputnik, czajnik, samowar, dacza, donos.

Zapoż. strukturalne, słowotwórcze:

- brakoróbstwo, dobrosąsiedzki, w tym skróty: socrealizm, kołchoz, kombajn,

Zapoż. strukturalne, frazeologiczne:

- okazywać pomoc, wziąć twierdzę, iść w odstawkę,

Zapoż. strukturalne, semantyczne:

- wiodący (główny), prawidłowy (słuszny), cienki (słaby),

Zapoż. o zabarwieniu emocjonalnym: gieroj, sołdat, swołocz, chuligan.

17. Zapożyczenia angielskie (anglicyzmy), poł. XIX-XXI w.:

Wzrost znaczenia floty brytyjskiej, roli Wielkiej Brytanii, wzrost techniki (Stany Zjednoczone), moda na angielszczyznę (to język muzyki, kina, przemysłu).

XIX wiek, leksyka:

- życie codzienne: bar, dżem, bekon, komfort, pled, pulower, skaut, strajk,

- teminologia morska: szkuner, wrak,

- sport: boks, brydż, dżokej, derby, tenis, hokej, klub, mecz, lider, czempion, stoper,

XX wiek:

- styl życia: big-beat, biznesmen, grill, hipis, hot-dog, hamburger, musical, nylon, serial, relaks, test, thriller, trend, walkman, dżinsy,

- sport: badminton, fan, tandem, woley,

- technika i motoryzacja: laser, mikser, radar, jeep, land rover,

- zapoż. strukturalne, słowotwórcze: mikrofala,

- zapoż. semantyczne: dokładnie (tak), mediacja (pośrednictwo), serwować (podawać).

---