1. Sytuacja gospodarcza Polski po I wojnie światowej i reformy społeczne

a) Spuścizna po zaborach

Zabór rosyjski: przemysł koncentrował się w okręgu warszawskim (przemysł maszynowy i metalowy), regionie łódzkim (przemysł włókienniczy) i w Zagłębiu Dąbrowskim. Na Kielecczyźnie istniały podupadające fabryki okręgu staropolskiego założone jeszcze w pocz. XIX w. Na Kresach Wschodnich jedynie w Białymstoku istniał niewielki ośrodek włókienniczy.

Zabór austriacki: przemysł skupiał się głównie w okręgu krakowskim (wydobycie węgla na Podkarpaciu, soli kamiennej) oraz na południe od Lwowa (ropa naftowa i gaz ziemny). Na Śląsku Cieszyńskim - istniały kopalnie, huty i fabryki włókiennicze. Pozostałe obszary, zwłaszcza Galicja Wschodnia nie posiadały ośrodków przemysłowych a dominowało tam rolnictwo - rozdrobnione, co decydowało o tzw. nędzy galicyjskiej.

Zabór pruski: Na Górnym śląsku - kopalnie węgla, huty żelaza i cynku, stalownie, koksownie i inne zakłady przetwórcze. W Wielkopolsce i na Pomorzu istniał tylko jeden wielki zakład przemysłowy - fabryka H. Cegielskiego w Poznaniu oraz liczne zakłady przetwórstwa rolniczego. Był to najbardziej rozwinięty pod względem przemysłu region Polski.

W rezultacie odmiennych tendencji rozwojowych w poszczególnych zaborach wymiana towarowa między dzielnicami sięgała przed wojną zaledwie kilku procent. Gdy w 1918 r. zaczął się kształtować rynek ogólnopolski cała produkcja musiała dostosowywać się do potrzeb państwa w nowych granicach.

c) Gospodarka polska po odzyskaniu niepodległości

Gospodarce polskiej po odzyskaniu niepodległości towarzyszyły następujące zjawiska:

- zerwanie powiązań kooperacyjnych, handlowych i finansowych pomiędzy przedsiębiorstwami,

- nie uregulowania sytuacja wewnętrzna państwa,

- wrzenie rewolucyjne,

- atmosfera tymczasowości i niepewności,

- katastrofalny brak węgla i niedobory surowców,

- brak taboru kolejowego,

- mała pojemność rynku wewnętrznego.

W 1918 r. produkcja przemysłowa w Polsce wykazywała tendencję spadkową. W 1919 r. tylko w niektórych dziedzinach osiągnięto poziom przedwojenny. Wydobycie soli kamiennej stanowiło wówczas 90% produkcji z 1913 r., produkcja ołowiu - 30 %, papieru - 24%, cementu - 30%, cukru - 15%, surówki żelaza - 4%, stali - 3%. Przeciętny wskaźnik produkcji przemysłowej z 1919 r. wyniósł w Polsce około 30 % stanu z 1913 r. w tych samych granicach.

Działania wojenne w 1919 i 1920 r. przyniosły wyraźna poprawę koniunktury gospodarczej. Spowodowały ja zamówienia rządowe dal wojska. Barierą nakręcania tej koniunktury był brak środków transportu (tabor kolejowy przeznaczono wyłącznie na potrzeby wojska), brak kadr technicznych, brak węgla.

Istotnym czynnikiem polityki gospodarczej państwa w latach 1918 - 1921 był system reglamentacji obrotu towarowego. Wprowadzony przez władze okupacyjne rozwinięty został przez rząd Moraczewskiego. Wykonywanie przepisów reglamentacyjnych należało do ministerstwa aprowizacji, które opracowywało plan zaopatrzenia dla całego kraju, normowało spożycie i nadzorowało funkcjonowanie systemu reglamentacyjnego. Powołano działające przy tym ministerstwie Państwowy Urząd Zbożowy, Państwowy Urząd Zakupu Artykułów Pierwszej Potrzeby, Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją i inne. Przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu działaby Urząd Węglowy i Główny Urząd Zaopatrzenia Armii. Wprowadzono skarbowy monopol obrotu solą, wyrobami tytoniowymi i przejściowo monopol spirytusowy.

System reglamentacji i państwowe urzędy gospodarcze likwidowano stopniowo w roku 1921. Pod koniec tego roku istniał w Polsce wolny obrót towarowy.

Rząd Moraczewskiego i następne gabinety wprowadziły państwowe zarządy przymusowe zakładów opuszczonych przez właścicieli lub unieruchomionych. Podtrzymano je w 1918 r. ze względu na próby przejmowania tych zakładów przez komitety robotnicze, co groziło wzmożeniem chaosu gospodarczego. Do 1921 r. państwo utrzymało zarząd przymusowy kilkunastu zakładów.

Główne formy pośredniego oddziaływania państwa na przemysł:

- kredyty rządowe - przyznawane niejednokrotnie na ulgowych warunkach, roboty publiczne ( w 1919 r. zatrudnienie w tym dziale osiągnęło poziom 93 tys. osób), zamówienia państwowe.

d) Finanse państwa

Okoliczności towarzyszące stanowi finansów państwa u progu niepodległości:

- deficyt polskich kadr skarbowych, powojenny chaos uniemożliwiający pobór podatków.

Jednolita organizacje władz skarbowych i jednolitą walutę - markę polska udało się wprowadzić dopiero w kwietniu 1920 r. , natomiast ostateczne uregulowanie obrotu pieniężnego na obszarze całego kraju możliwe było dopiero po zakończeniu wojny z bolszewikami.

W początkowym okresie gospodarka budżetowa państwa nie była ujęta w żadne ramy ustawowe. Pierwszą próbę opracowania budżetu na okres styczeń - czerwiec 1919 r. nazwać można dowolnym zestawieniem liczb. Preliminowany deficyt budżetowy został znacznie przekroczony i wyniósł 1,4 mld Mkp, przekraczając 2,5 - krotnie dochody skarbu. Pokrycie tego deficytu stanowić mógł jedynie dług skarbu w centralnej instytucji emisyjnej, którą była przejęta po okupantach Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Ta z kolei podjęła dodatkowe emisje banknotów markowych. Deficyt budżetowy wzrósł jeszcze w czasie wojny z bolszewikami. O ile w pierwszym okresie budżetowym wydatki wojskowe stanowiły 49% rozchodów skarbu, to w drugim okresie lipiec 1919 - marzec 1920 wzrosły do 62%. Deficyt budżetowy w sumie 12,1 mld Mkp przekroczył dochody skarbowe blisko czterokrotnie. Sytuacja budżetu pogorszyła się jeszcze bardziej w ostatnich trzech kwartałach 1920 r. Deficyt w wysokości 46,7 mld Mkp był prawie pięciokrotnie wyższy niż wpływy. Głównym źródłem pokrycia tego deficytu były emisje nowych banknotów, co doprowadziło do inflacji. Deficyt budżetowy zmniejszył się w 1921 r. względnie do ok. 150% dochodów, lecz maszyny drukarskie nadal musiały drukować banknoty.

e) Reformy społeczne

Zapowiadanej w listopadzie 1918 r. nacjonalizacji niektórych gałęzi gospodarki nie zrealizowano. W gabinecie Paderewskiego oraz w Sejmie zwyciężyło przekonanie o wyższości gospodarki prywatnej. Państwo przejęło jedynie zakłady produkcyjne należące uprzednio do rządów państw zaborczych, a także prowadziło niektóre fabryki objęte zarządem przymusowym.

Rząd Moraczewskiego wprowadził następujące ustawodawstwo socjalne: 46-godzinny tydzień pracy z angielska sobotą, ubezpieczenia na wypadek choroby, bezpłatna opiekę zdrowotną dla ubezpieczonych, minimum płacy w zakładach państwowych, inspekcje pracy i biura pośrednictwa pracy oraz ochronę lokatorów. W 1922 r. wprowadzono ustawę o płatnych urlopach pracowniczych. Ustawodawstwo to stawiało Polskę w czołówce europejskiej w dziedzinie ochrony pracy.

Jedna z najważniejszych kwestii przed która stało państwo polskie była konieczność przeprowadzenia reformy rolnej. Rolnictwo charakteryzowało się koncentracja własności z jednej strony i rozdrobnieniem gospodarstw chłopskich z drugiej strony. W 1921 r. istniało w Polsce 30 tys. gospodarstw powyżej 50 ha (9,9%% liczby ogólnej), zajmujących łącznie 48,1% powierzchni gruntów oraz 2150 tys. gospodarstw o powierzchni poniżej 5 ha, zajmujących 14% obszaru gruntów. Na wsi polskiej mieszkało wówczas 3 mln ludności bezrolnej.

Sejm Ustawodawczy przyjął 10 VII 1919 r. uchwałę o zasadach reformy rolnej, opartą na projekcie PSL „Piast”. Maksimum posiadania ziemi określono na 60 do 180 ha w zależności od warunków lokalnych z możliwością podniesienia tej granicy do 400 ha na kresach wschodnich. Uchwała ta wytyczała zasady ogólne reformy ale nie była ustawą. Reforma rolna musiała przejść całą procedurę sejmową. W związku z tym działalność parcelacyjna była bardzo ograniczona: w latach 1919 - 1920 rozparcelowano tylko 19 tys. ha ziemi państwowej.

Gdy w lipcu 1920 r. nastąpiło załamanie frontu polskiego i ofensywa sowiecka, Sejm Ustawodawczy uchwalił 15 VII 1920 r. jednogłośnie ustawę o wykonaniu reformy rolnej. Maksimum powierzchni gospodarstwa określono na 180 ha (na kresach Wschodnich - 400 ha), a majątki uprzemysłowione miały być parcelowane powyżej 700 ha. Za wywłaszczone grunty przysługiwało właścicielom odszkodowanie w wysokości połowy przeciętnej wartości ziemi. Pierwszeństwo w zakupie gruntów mieli inwalidzi i żołnierze, a następnie robotnicy rolni i chłopi małorolni. Wykluczeni zostali dezerterzy oraz ci, którzy samowolnie zagarnęli ziemię w trakcie ofensywy bolszewickiej.

Realizacja reformy rolnej napotkała jednak trudności. Artykuł 99 konstytucji marcowej przewidywał ochronę własności prywatnej i dopuszczał wywłaszczenie jedynie na zasadach pełnej rekompensaty. Ustawa o reformie rolnej stanęła w sprzeczności z zasadami konstytucyjnymi. Opinię tą podtrzymał Najwyższy Trybunał Administracyjny, który orzekł, że konstytucja nie uchyliła ustawy z 15 VII 1920 r., lecz że obie ustawy wymagają uzgodnienia nowelizacyjnego przez Sejm.

Udało się natomiast częściowo zrealizować ustawę z 17 XII 1920 r. o nadaniu ziemi żołnierzom Wojska Polskiego. W krótkim czasie osiedlono głównie w województwach wschodnich ok. 10 tys. żołnierzy. Dalszą akcje osadniczą wstrzymano, gdyż sprzeciwiła się jej Narodowa Demokracja w obronie wielkiej własności ziemskiej oraz PSL „Wyzwolenie” w obronie mniejszości narodowych.

2. Konstytucja marcowa

a) Prace nad konstytucją - różne propozycje ustawy zasadniczej

W lutym 1919 r. utworzona została Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego pod przewodnictwem Władysława Seydy (ZLN), Macieja Rataja (PSL „Wyzwolenie”) i Mieczysława Niedziałkowskiego (PPS). Rząd powołał też Ankietę Konstytucyjną kierowana przez Michała Bobrzyńskiego.

Projekt Mieczysława Niedziałkowskiego: jednoizbowy sejm, szerokie swobody obywatelskie, kontrola państwa nad środkami produkcji, komunikacji i wymiany.

Projekt ZLN: ochrona własności prywatnej i swobód demokratycznych, dwuizbowy parlament z Sejmem i Strażą Praw, prezydent posiadać miał prawo weta ustawodawczego.

Projekt prof. Józefa Buzka: wzorowany na konstytucji amerykańskiej - decentralizacja administracji, państwo federalne, dwuizbowy parlament.

8 VII 1920 r. Komisja Konstytucyjna przedstawiła Sejmowi Ustawodawczemu własny projekt. Wobec zagrożenia państwa przez atak sowiecki debatę konstytucyjną zawieszono. Dyskusje wznowiono we wrześniu 1920 r. Narodowa Demokracja dążyła, wbrew własnemu programowi, do osłabienia pozycji prezydenta w obawie, że urząd ten przypadnie Piłsudskiemu. Sprzeciwiała się łączeniu funkcji prezydenta i Naczelnego Wodza w czasie wojny. Lewica sejmowa starała się rozszerzyć kompetencje prezydenckie. PPS i PSL „Wyzwolenie” sprzeciwiały się tworzeniu dwuizbowego parlamentu. Ostatecznie sprawa senatu rozstrzygnięta została po myśli większości Komisji Konstytucyjnej głosami prawicy, części centrum i mniejszości niemieckiej. Z ław lewicy padała okrzyki: „Zdrajcy ludu! Coście dali Niemcom!”

5 II 1921 r. zakończono drugie głosowanie nad projektem konstytucji. Nie zyskały poparcia większości postulaty lewicy dotyczące mniejszości narodowych, wyboru prezydenta w głosowaniu powszechnym i upoważnienia go do zajmowania stanowiska wodza naczelnego w czasie wojny oraz konstytucyjnego prawa do strajku.

Trzecie głosowanie rozpoczęło się 15 III 1921 r. Prawica zrezygnowała z niektórych sformułowań - uchylono zapis że prezydentem może być tylko Polak i katolik. Utrzymano jednak tekst przysięgi prezydenckiej opartej na zasadach wiary katolickiej. Na osiągnięcie kompromisu wpłynął fakt zbliżania się terminu plebiscytu na Górnym Śląsku (20 III 1921) - uchwalenie konstytucji miało być ważnym atutem. 17 III 1921 r. Sejm Ustawodawczy uroczyście uchwalił konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej.

b) Treść konstytucji marcowej

Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów: I - rzeczpospolita, II - Władza ustawodawcza, III - Władza Wykonawcza, IV - Sądownictwo, V - Powszechne prawa i obowiązki obywateli, VI - Postanowienia ogólne, VII - Postanowienia przejściowe.

Konstytucja wprowadzała republikę parlamentarną. Organami ustawodawczymi były Sejm i Senat wybierane co 5 lat w wyborach powszechnych, tajnych, bezpośrednich, równych i proporcjonalnych przez wszystkich obywateli, którzy ukończyli 21 rok życia (do Sejmu) i 30 rok życia (do Senatu) - z wyjątkiem wojskowych. Prawo wybieralności przysługiwało obywatelom powyżej 25 lat (do Sejmu) i 40 lat (do Senatu). Sejm i Senat posiadały wyłączność w stanowieniu ustaw. Prawo inicjatywy ustawodawczej miał również rząd. Projekty ustaw sejmowych musiały być zaakceptowane przez Senat, który mógł zwrócić Sejmowi projekt z propozycjami zmian. Tekst ustawy miał w tym przypadku ustalić sejm, bądź aprobując poprawki Senatu zwykłą większością, bądź odrzucając je większością 11/20 głosów. Posłowie posiadali immunitet parlamentarny, mieli prawo zwracać się do rządu z interpelacjami, a także wybierali ze swego grona marszałka Sejmu, sekretariat i komisje sejmowe. Sejmowi podlegała też Najwyższa Izba Kontroli Państwa, której prezes był odpowiedzialny przed Sejmem.

Władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Prezydent wybierany był przez Zgromadzenie Narodowe, złożone z członków Sejmu i Senatu, na okres 7 lat. Miał teoretycznie prawo zwoływania, otwierania, odraczania i zamykania sesji Sejmu oraz rozwiązywania Sejmu (to ostatnie uprawnienie przy zgodzie 3/5 senatorów). Prezydent mianował prezesa Rady Ministrów. , a na jego wniosek ministrów. Premier i ministrowie cieszyć się musieli zaufaniem większości Sejmu i na jego żądanie ustępowali. Prezydent podpisywał ustawy, ale jedynie w łączności z premierem i odpowiednim ministrem, nie miał prawa weta ustawodawczego.

Radę Ministrów tworzyli ministrowie pod kierownictwem prezesa rady Ministrów. Ministrowie ustępowali niezależnie od siebie na żądanie Sejmu - nie musiało to jednak oznaczać votum nieufności wobec całego rządu.

Konstytucja przewidywała szeroki samorząd terytorialny. Czynności wykonawcze samorządu wojewódzkiego i powiatowego należeć miały do organów kolegialnych pod przewodnictwem przedstawicieli administracji rządowej. Przewidywano powołanie samorządu gospodarczego.

Sądownictwo oparto na zasadach niezależności i nieusuwalności sędziów, prawa korzystania przez nich z immunitetu sądowego, jawności rozpraw, mianowania sędziów przez prezydenta oraz rozpatrywania spraw zagrożonych karami ciężkimi i przestępstw politycznych przez sądy przysięgłych. Orzeczenia o legalności aktów administracyjnych przysługiwało sądownictwu administracyjnemu z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.

Podstawowe obowiązki obywatelskie: wierność wobec państwa, przestrzeganie jego praw, służba wojskowa, ponoszenie świadczeń i ciężarów publicznych ustanowionych na mocy ustaw. Prawa obywateli: prawo do życia, do wolności i mienia bez różnicy pochodzenia, narodowości, rasy lub religii, równość wobec prawa. Nie uznawano przywilejów rodowych, stanowych, herbów, tytułów. Deklarowano nietykalność osobistą, z określeniem warunków jej ograniczenia. Konstytucja gwarantowała prawo do własności prywatnej - jego ograniczenie lub zniesienie nastąpić mogło w przypadku przewidzianych ustaw, jedynie ze względów wyższej użyteczności i za odszkodowaniem. Ograniczono wolny obrót ziemią. Gwarantowano nietykalność mieszkań, wolność wyboru miejsca pobytu, zajęcia, swobodę wyrażania myśli, wolność prasy, tajemnicę korespondencji, prawo wnoszenia petycji, tworzenia związków, prawo do zachowania narodowości przez mniejszości narodowe, które mogły pielęgnować mowę i zwyczaje, miały prawo zakładać instytucje, związki autonomiczne. Konstytucja gwarantowała wolność badań naukowych, obowiązek nauki szkolnej w zakresie szkoły podstawowej, bezpłatność nauki w szkołach publicznych i samorządowych, prawo do ubezpieczeń społecznych, opiekę państwa nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej, zakazywano pracy młodocianych i kobiet w warunkach szkodliwych dla zdrowia, zapewniano ochronę macierzyństwa i prawo do wynagrodzenia za szkody wyrządzone przez organy władzy państwowej.

Stwierdzano, że Kościół katolicki zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród równoprawnych wyznań oraz, że stosunek państwa do Kościoła uregulowany zostanie przez osobny układ z Watykanem.

Użycie siły zbrojnej uzależniano od decyzji władzy cywilnej przy ścisłym zachowaniu ustaw o stanie wyjątkowym lub wojennym. Przewidywano czasowe zawieszenie niektórych praw obywatelskich na mocy decyzji Rady Ministrów oraz prezydenta w czasie wojny lub stanu grożącego wybuchem wojny.

Zmiany konstytucji mógł dokonać Sejm i Senat większością kwalifikowaną 2/3 głosów w obecności przynajmniej połowy posłów i senatorów. Stałej rewizji konstytucji dokonywało Zgromadzenie Narodowe co 25 lat lub Sejm nadzwyczajny większością 3/5 głosów.

Konstytucja wejść miała w życie z dniem jej ogłoszenia, te zaś jej postanowienia, które wymagały odpowiednich ustaw - po wejściu w życie tychże ustaw. Konstytucje ogłoszono w „Dzienniku Ustaw” w maju 1921 r.. Wiele jej zasadniczych postanowień weszło w życie po wyborach do Sejmu i Senatu w 1922 r.

Konstytucja wzorowana była na francuskiej ustawie zasadniczej. Charakteryzowała się dominacja władzy ustawodawczej nad wykonawczą, co stanowiło jej główny mankament - uzależnienie głównych spraw państwowych od decyzji Sejmu z jego chwiejnymi układami partyjnymi było hamulcem sprawnego rządzenia państwem.

3. Nowela sierpniowa

Po przyjęciu dymisji tymczasowego rządu Kazimierza Bartla prezy­dent Mościcki powierzył misję stworzenia nowego gabinetu dotychcza­sowemu premierowi. 8 VI 1926 r. rząd podjął na nowo działalność. Sprawy wewnętrzne objął w nim Kazimierz Młodzianowski, zagraniczne - August Zaleski, wojsko - Piłsudski, skarb - przedstawi­ciel finansjery Czesław Klarner, przemysł i handel - Eugeniusz Kwiatkowski, sprawiedliwość - Wac­ław Makowski, rolnictwo - Aleksander Raczyński, reformy rolne - Witold Staniewicz, pracę i opiekę społeczną - Stanisław Jurkiewiczoraz koleje - Paweł Romocki. Rząd nie opłacał się w zasadzie na stronnictwach sejmowych.

Rozwiązanie Sejmu i Senatu oraz rozpisanie nowych wyborów nie odpowiadało intencjom Piłsudskiego. Być może nowe wybory dały­by mu pewne zyski, ale dotychczasowy Sejm, pozbawiony autorytetu i upokorzony własną bezsilnością wobec przewrotu, był dla marszałka wygodniejszy niż nowy parlament, który mógłby mieć więcej ambicji rządzenia.

16 VI 1926 r. rząd Bartla przedłożył Sejmowi projekt noweli konstytucyjnej przewidujący nada­nie prezydentowi:

• prawa rozwiązywania Sejmu i Senatu,

• wydawanie dek­retów w czasie przerw między sesjami Sejmu, a także w normalnych warunkach na podstawie pełnomocnictw sejmowych.

Po przy­jęciu poprawek Senatu 2 VIII 1926 r. Sejm uchwalił większością 246 do 95 głosów ustawę zmieniającą konstytucję w kierunku proponowanym przez rząd. Wraz z tak zwaną "nowelą sierpniową" Sejm uchwalił też ustawę upoważniającą prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w okresie do końca 1927 r.

• 4. Konstytucja kwietniowa

a) Uchwalenie konstytucji

Główne tezy konstytucji przedłożono Sejmo­wi 26 I 1934 r. w sprawozdaniu z prac Komisji Konstytucyjnej. Opo­zycja, która nie mogła przeszkodzić w uchwalaniu przez Sejm zwyk­łych ustaw, posiadała dostateczną ilość mandatów, by do uchwalenia nowej konstytucji nie dopuścić. Jednakże zamiast zwykłego oddalenia tez konstytucyjnych wielu posłów opozycyjnych demonstracyjnie opuś­ciło salę obrad protestując przeciw ponownej próbie sanacji przepro­wadzenia nowej ustawy zasadniczej. W tej sytuacji referując sprawoz­danie Stanisław Car zgłosił nagły wniosek, by opracowane tezy uznać za formalny projekt konstytucji. Pomimo sprzeciwu niektórych pozo­stałych na sali posłów opozycji, którzy jak Stanisław Stroński z SN wysuwali zastrzeżenia proceduralne, sanacyjna większość obecna na posiedzeniu uchwaliła przyjęcie tez jako projektu konstytucji. Za­nim posłowie opozycyjni wrócili na salę obrad, projekt przeszedł już w drugim i trzecim czytaniu.

Zgodnie z prawem uchwalony projekt przesłano do Senatu. Dyskusje nad pro­jektem trwały prawie rok. Po wniesieniu pewnych poprawek Senat przy­jął ostatecznie tekst ustawy zasadniczej 10 I 1935 r. Poprawki przyjęte przez Senat rozpatrywano na posiedzeniu Sejmu 23 III 1935 r. Sprawę przedstawiono jednak nie jako dyskusję nad projektem konsty­tucji, lecz jako zwykły przypadek głosowania nad poprawkami. W ten sposób zamiast wymaganej większości 2/3 głosów wystarczyć mogło dla uchwalenia ustawy 11/20 głosów. Sanacja odrzuciła sprzeciwy procedu­ralne opozycji i przegłosowała poprawki większością zwykła, a nie wymaganą dla ustawy konstytucyjnej. Opozycja miała więc podstawy, by twierdzić, iż nowa konstytucja uchwalona została niezupełnie zgodnie z obowiązującą procedurą parlamentarną oraz by kwestionować jej legalność jako ustawy zasadniczej. Miesiąc później, 25 IV 1935 r., prezydent Mościcki złożył swój podpis na sygnowanym uprzednio przez Piłsudskiego tekście konstytucji, która weszła w życie.

b) Główne założenia ustawy zasadniczejk

Deklaracja konstytucyjna, obejmująca pierwsze dziesięć artykułów ustawy zasadniczej, podkreślała nadrzędność interesu państwa. Spo­łeczeństwo miało bowiem kształtować swe losy w ramach państwa i w oparciu o nie. Obowiązująca dotychczas zasada suwe­renności narodu, delegującego władzę w ręce powołanych przez siebie organów, została zastąpiona charakterystyczną dla zwolenników mar­szałka ideologią państwową.

Następne artykuły konstytucji określały zwierzchnią rolę prezy­denta, który skupić miał „jednolitą i niepodzielną władzę państwo­wą”. Prezydent Rzeczypospolitej miał być wybierany na 7 lat w głoso­waniu powszechnym spośród dwóch kandydatów: jednego zgłaszanego przez specjalnie powoływano Zgromadzenie Elektorów, złożone z dyg­nitarzy państwowych i przedstawicieli izb ustawodawczych, drugiego - przez ustępującego prezydenta. W tej sytuacji opozycja pozbawiona została praktycznie szans przeforsowania własnej kandydatury. Prezy­dent otrzymał bardzo szerokie uprawnienia. Miał on mianować premiera oraz, na jego wniosek, poszczególnych ministrów, zwoływać i roz­wiązywać Sejm i Senat, wyznaczać terminy ich sesji, był też zwierzchnikiem sił zbrojnych, reprezentował państwo na zewnątrz, stanowił o wojnie i pokoju, zawierał i ratyfikował umowy z innymi państwami, obsadzał niektóre wyższe urzędy państwowa. Akty prezydenta w tych sprawach wymagały kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra. Bo specjalnych „prerogatyw osobistych” prezydenta należało wskazywa­nie jednego z kandydatów na następcę, wyznaczanie następcy w czasie wojny, zarządzanie terminu głosowania powszechnego, wyznaczanie i mianowanie prezesa Rady Ministrów, Sądu Najwyższego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, Wodza Naczelnego, Najwyższej Izby Kontro­li, pewnej liczby senatorów, oddawanie członków rządu przed sąd Trybunału Stanu czy stosowanie prawa łaski. Utrzymano też system dekretów prezydenckich z nocą ustawy. Prezydent wyposażony w tak szerokie uprawnienia odpowiadał za swe akty urzędowe jedynie „przed Bogiem i historią”.

Rola rządu. Sejmu i Senatu została ogromnie zredukowana. Rząd uniezależniono od parlamentu. Zarówno Sejm, jak i Senat pozbawiono wpływu na skład personalny gabinetu. Odpowiedzialność parlamentarna rządu i ministrów zmalała do zera wobec ograniczeń proceduralnych przy stawianiu i głosowaniu votum nieufności, a także wobec prawa prezydenta do rozwiązywania obu izb parlamentu, co dodatkowo zmniej­szało rolę opozycji.

Sejm pochodzić miał z wyborów opartych na czteroprzymiotnikowym prawie wyborczym. Proporcjonalność wykreślono z listy cech tego pra­wa. Dokładniejsze określenie zasad prawa wyborczego odroczono do uchwalenia nowej ordynacji wyborczej. Postanowiono jedynie, że pra­wo czynne przysługiwać będzie osobom powyżej 24 lat (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej), zaś prawo bierne - osobom, które ukończyły 30 lat. Uprawnienia Senatu rozszerzono, a jego marszałek otrzymał zamiast marszałka Sejmu uprawnienia związane z zastępstwem prezydenta państwa. Sposób wyboru senatorów pozostawiono do określe­nia w ordynacji wyborczej, jednak już w konstytucji kwietniowej zaz­naczono, że 1/3 ogólnej liczby senatorów mianować będzie prezydent. Sejm i Senat pozostały głównymi organami ustawodawczymi. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwać miała rządowi i Sejmowi, a w sprawach bu­dżetu - rządowi, jednak prezydent miał prawo wydawania dekretów z nocą ustawy oraz prawo weta w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament.

Zmianom uległy też te części konstytucji, które dotyczyły praw i obowiązków obywateli. Zamiast odrębnych artykułów, zasady te ujęto pobieżnie przy postanowieniach o roli państwa, sił zbrojnych, wymia­rze sprawiedliwości czy też stanie zagrożenia Rzeczypospolitej. Pod­kreślono obowiązek wierności wobec państwa, gotowości do jego obrony, ponoszenia świadczeń i ciężarów publicznych. Prawa obywatelskie przedstawiono w artykule 5 o roli państwa i które zapewniać miało „obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność su­mienia, słowa i zrzeszeń”, a więc swobody jednostki podporządkowano teoretycznie kształtującej woli państwa.

c) Ocena konstytucji kwietniowej dokonana przez ówczesnych polityków

W Stronnictwie Narodowym zauważano, że w myśl konstytucji źródłem władzy nie jest naród - podstawowa ka­tegoria w ideologii narodowo-demokratycznej - lecz państwo. Bardziej liberalni przywódcy ze starszego pokolenia endecji, jak Bohdan Wi­niarski czy Wojciech Trąmpczyński, krytykowali brak odpowiedzialnoś­ci prezydenta, młodszych nie raził system polityczny odsuwający opozycję od władzy, gdyż celem ich było „hierarchiczne zorganizowa­nie narodu”. Pragnęli jednak wzmocnienia pierwiastków narodowych w ustawie zasadniczej oraz udziału w jednolitej strukturze władzy pań­stwowej. Przywódca SL Maciej Rataj apelował w Sejmie o przestrzega­nie prawa i demokracji, zagrożonych, jego zdaniem, przez nową kon­stytucję. Żywe zaniepokojenie i protesty opozycji budziły też głosy odzywające się tu i ówdzie w obozie sanacyjnym na temat likwidacji „partyjnictwa”, co rozumiano jako propozycję delegalizacji partii opozycyjnych. Do tego, na szczęście, nie doszło.

2. Sprawa polska na konferencji pokojowej w Paryżu.

a) Tryb prac konferencji pokojowej

Konferencja z udziałem 27 państw rozpoczęła obrady 18 I 1919 r. w Paryżu. Utworzono specjalne organy kongresowe:

Rada Najwyższa - Wielka Trójka - premier Wielkiej Brytanii - David Lloyd George, premier Francji Georges Clemenceau i prezydent USA - Woodrow Wilson. Na najniższym szczeblu sprawami polskimi zajmowała się Komisja do Spraw Polskich, na której czele stał Jules Cambon.

Tryb prac był następujący: strona polska przedstawiała Komisji do spraw Polskich postulaty, Komisja część z nich odrzucała, a następnie przedstawiała Wielkiej Trójce, która jeszcze bardziej ograniczała roszczenia polskie.

Strona polska wyznaczyła swoich delegatów. Byli nimi Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Później jako specjalista do spraw finansowych i gospodarczych dołączył Władysław Grabski. Delegatów pełnomocnych wspomagali doradcy mający do pomocy ekspertów.

b) Stosunek mocarstw do sprawy polskiej

Francji zależało na maksymalnym osłabieniu pozycji Niemiec i wzmocnieniu Polski (po upadku Rosji Polska stawała się dla Francji czynnikiem antyniemieckim). Polityka brytyjska w stosunku do Niemiec osiągnęła już swoje cele - złamano potęgę morską Niemiec. Kierując się polityka równowagi (balance of power) Anglicy obawiali się nadmiernego osłabienia Niemiec, stąd chcieli ich wzmocnienia kosztem Polski. USA - zachowywały się chwiejnie, wypowiadając się z reguły na korzyść propozycji angielskich.

c) Polski punkt widzenia

Podczas pierwszego posiedzenia Rady Najwyższej 29 I 1919 r. Dmowski zaprezentował stanowisko Polski w sprawie granic z Niemcami. Postulaty graniczne określił Dmowski - granice z 1772 r. z modyfikacjami: 1) włączenie do Polski niektórych ziem poza jej granicami z 1772 r., gdzie ludność polska dała dowód swej żywotności, 2) pozostawienie poza granicami polskimi tych terytoriów z 1772 r., gdzie siły narodowe uległy znacznemu zmniejszeniu. Oznaczało to cofnięcie dawnej granicy wschodniej i powiększenie stanu posiadania kosztem Niemiec i Austro - Węgier.

Dmowski domagał się Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego z Gdańskiem, Powiśla (okręg kwidzyński) i Warmii, południowych Mazur (część Prus Wschodnich), Górnego Śląska z Opolem, zamieszkałej przez ludność polską część Śląska Cieszyńskiego oraz Spiszu i Orawy. Prusy Wschodnie z Królewcem powinny zostać oderwane od Niemiec i przekształcone w niezależna republikę pozostającą pod protektoratem Ligi Narodów. Dmowski uważał, że „w razie gdyby niemiecka część Prus Wschodnich pozostała nadal nieodłączną częścią państwa niemieckiego, taki stan rzeczy równałby się utrzymaniu władzy Niemców na terytorium polskich Prus Zachodnich. Polska, oddzielona ziemiami niemieckimi od morza pozostawałaby pod względem stosunków z innymi krajami na łasce Niemców, tak jak to się dzieje w obecnych warunkach”.

d) Komisja do Spraw Polskich wobec postulatów Dmowskiego

Komisja opracowała datowany na 12 III 1919 r. projekt granicy polsko - niemieckiej. Po stronie polskiej znajdowały się: cały Górny śląsk, wielkopolska, Pomorze Gdańskie oraz szeroki pas terytorium na prawym brzegu Wisły. W południowej części Prus Wschodnich powinien być przeprowadzony plebiscyt `według dyrektyw Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych, co umożliwi mieszkańcom dokonanie wolnego wyboru między Niemcami a Polską”. Pominięto milczeniem projekt utworzenia w Prusach Wschodnich niezależnej od Niemiec republiki, zapowiadając jedynie przeprowadzenie zagwarantowanej przez Ligę Narodów całkowitej demilitaryzacji Prus Wschodnich.

e) Rada Najwyższa wobec propozycji granicy polsko - niemieckiej

19 III 1919 r. projekt Komisji spotkał się z opozycja Lloyda George'a - domagał się pozostawienia w Niemczech Gdańska oraz pasa terytorium na prawym brzegu Wisły, przez który biegła linia kolejowa łącząca Gdańsk z Warszawą.

22 marca Rada Najwyższa ponownie zajęła się sprawa granicy polsko - niemieckiej. Ponieważ Komisja do Spraw Polskich podtrzymała swoje stanowisko z 12 marca Lloyd George poparty przez Wilsona wyraził gotowość „warunkowego zaakceptowania rozwiązania zaproponowanego przez Komisję” i „podobnego ustosunkowania się wobec wszystkich innych podobnych propozycji ze strony innych Komisji, z równoczesnym jasnym postawieniem sprawy, że Rada Najwyższa zastrzega sobie prawo do rewizji, gdy dojdzie do momentu rozpatrywania całokształtu rezultatów wszystkich tych propozycji”. Oznaczało to, że zagadnienie polskiej granicy zachodniej Lloyd George włączył do ogólnych obrad nad granicami Niemiec.

f) Sprawa Gdańska

27 marca Lloyd George zaproponował utworzenie w Gdańsku wolnego portu. Domagał się pozostawienia Powiśla z Kwidzynem w granicach należących do państwa niemieckiego Prus Wschodnich. Postulat ten został jednak odrzucony. Pod wpływem Wilsona Rada postanowiła przeprowadzić plebiscyt w rejonie Kwidzyna. Natomiast w sprawie Gdańska 3 kwietnia Wielka Czwórka (a więc również Włochy) zgodziła się na utworzenie Wolnego Miasta Gdańska. Sprawę gdańska normowała podpisana 9 XI 1920 r. tzw. konwencja gdańska.

24 X 1921 r. podpisano pomiędzy rządem polskim a Senatem Wolnego Miasta tzw. umowę warszawską, która konkretyzowała postanowienia konwencji paryskiej

h) Zachodnia granica Wielkopolski

3 czerwca Wielka Trójka ustaliła granicę polsko - niemiecką w południowo - zachodniej części Wielkopolski wzdłuż rzeki Barycz, pozostawiając po stronie niemieckiej linie kolejową Piła - Chjojnice wraz z przyległym obszarem. Ostatecznie Polsce nie przyznano też części powiatu lęborskiego wraz ze skrawkiem powiatu wejherowskiego, położonym na zachód od Jez. Żarnowieckiego.

i) Sprawa Górnego Śląska

Reakcje strony niemieckiej w postaci wydanych Uwag wykorzystał Lloyd George i 2 czerwca wystąpił wobec Wilsona i Clemenseau z wnioskiem o przeprowadzenie na Górnym Śląsku plebiscytu. Aby pozyskać premiera francuskiego przedstawił się jako obrońca rozwiązań w Zagłębiu Saary po myśli Francji, a wbrew opinii innych ministrów brytyjskich. Wilson stanowisko to uzasadniał opiniami eksperta amerykańskiego, profesora Roberta Howarda Lorda, który utrzymywał, że miejscowi niemieccy wielcy właściciele ziemscy i wielki kapitał uniemożliwią ludności polskiej swobodne wypowiedzenie się w plebiscycie.

5 czerwca Paderewski ponownie spotkał się z Radą Najwyższą. Wilson poinformował go o zamierzonym plebiscycie na Górnym Śląsku. 16 czerwca strona niemiecka otrzymała do zaakceptowania zmodyfikowany projekt traktatu pokojowego, przewidujący plebiscyt na Górnym Śląsku.

Ostateczne rozstrzygnięcia przynależności Górnego Śląska:

W sierpniu 1919 r. wybuchło na Górnym Śląsku I powstanie śląskie, ale zostało szybko stłumione przez oddziały niemieckie. W połowie lipca sejm polski uchwalił ustawę o autonomii dla tego regionu, jeżeli zostanie przyłączony do Polski.

W nocy z 19 na 20 VIII 1920 r. wybuchło II powstanie śląskie. Poparcia udzielił mu Polski Komisariat Plebiscytowy, na czele z Wojciechem Korfantym. W ciągu tygodnia (tyle trwało II powstanie śląskie) powstanie osłabiło wpływy administracji niemieckiej. Policja niemiecka została zastąpiono policja mieszaną - polsko - niemiecką (tzw. Apo).

20 III 1921 r. odbył się na Górnym Śląsku plebiscyt. Za przynależnością do Polski opowiedziało się 40% głosów, za pozostaniem w granicach Niemiec - 60% (Niemcy ściągali masowo emigrantów, którzy wyjechali ze Śląska a zostali sprowadzeni tylko na czas trwania plebiscytu). Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa nie osiągnęła jednomyślności w sprawie podziału ziemi śląskiej. Francuzi popierali przyłączenie do Polski obszaru przemysłowego, Anglicy i Włosi natomiast chcieli przyłączyć do Polski tylko dwa powiaty rolnicze - rybnicki i pszczyński. Plany delegatów za sprawą Korfantego przedostały się do publicznej wiadomości, wywołując oburzenie Polaków.

W nocy z 2 na 3 V 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie. Rząd polski podjął oficjalna uchwałę sprzeciwiająca się rozpoczęciu walki przez powstańców oraz odwołał Korfantego ze stanowiska polskiego komisarza plebiscytowego. Nieoficjalnie jednak rząd skłonny byłby udzielić powstańcom poparcia. Podczas rozmowy premiera Witosa z Korfantym 2 maja Witos obiecał dostarczyć 3 tys. karabinów typu „Mauser”, 2 mnl sztuk amunicji i 6 samochodów pancernych. Po półtoramiesięcznych walkach, zakończonych opanowaniem Górnego Śląska przez powstańców po Odrę, 25 VI 1921 r. strony podpisały zobowiązanie wycofania się z obszaru plebiscytowego, zdemobilizowania swoich oddziałów oraz przekazania sporu Radzie Ligi Narodów. Rada Ligi uchwaliła rezolucję, która 20 X 1921 r. zaakceptowana została przez Konferencję Ambasadorów: Polsce przyznano 29% obszaru plebiscytowego z 46% ludności, 75% kopalń i 59% odlewni żelaza;

15 V 1922 r. Niemcy i Polska podpisały w Genewie specjalną konwencję na lat 15, która ograniczała swobodę decydowania władz polskich na Górnym Śląsku w takich sprawach jak stosunek do pracy, przeprowadzenie reformy rolnej czy przejmowanie własności osób narodowości niemieckiej, ale z drugiej strony władze niemieckie zobowiązały się na przyznanym im obszarze przestrzegać praw mniejszości polskiej. Nad zabezpieczeniem respektowania tych praw czuwać miała Komisja Mieszana w katowicach oraz Trybunał Rozjemczy w Bytomiu.

Po ratyfikacji konwencji górnośląskiej 3 VI 1922 r. wojska polskie wkroczyły na Górny Śląsk, przyłączając tę ziemię w dniach 17 - 22 VII 1922 r. do Rzeczypospolitej.

j) Zakończenie rokowań i postanowienia kongresu w sprawie Polski

28 VI 1919 r. w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego podpisano traktat pokojowy z Niemcami. Ze strony polskiej podpisy swe złożyli Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. W wyniku polityki Lloyda Geore'a Polska otrzymała znacznie mniejsze terytoria niż przyznano jej w komisji Cambona: zamiast 56479 km² z prawie 5 mln ludności otrzymała bezwarunkowo (bez plebiscytów) 45753 km² z około 3 mln ludności. Plebiscyt odbyć miał się na Górnym Śląsku, na Mazurach, Warmii i Powiślu. Gdańsk stał się Wolnym Miastem pod kontrolą Komisarza Ligi Narodów.

Art. 104 traktatu wersalskiego zapowiadał negocjacje z udziałem mocarstw zachodnich nad konwencją polsko - gdańską, która zapewniałaby Polsce szereg uprawnień: Wolne Miasto Gdańsk włączone miało być do polskiego obszaru celnego, jego interesy międzynarodowe reprezentować miała polska dyplomacja. Rzeczposplita uzyskałaby prawo używania dróg wodnych, swobodnego korzystania z poru gdańskiego oraz administrowania koleją na obszarze Gdańska. Do Polski należałoby też czuwanie nad przestrzeganiem praw obywateli polskich i osób polskiego pochodzenia. W artykule tym nie wspomniano o możliwości uzyskania przez Polskę prawa obrony militarnej Gdańska.

k) Tzw. traktat mniejszościowy („mały traktat wersalski”)

Zobowiązywał on Rzeczpospolitą do zapewnienia mniejszościom narodowym mieszkającym w Polsce swobód narodowych. Niemcy nie byli zobowiązani do gwarancji tych samych swobód mniejszości polskiej. Traktat umożliwiał ingerencje instytucji międzynarodowych (Ligi Narodów) w sytuacji, gdyby nie przestrzegano praw narodowościowych mniejszości. 31 VII 1919 r. sejm Rzeczypospolitej dokonał ratyfikacji traktatu wersalskiego i traktatu mniejszościowego.

3. Włączenie Wielkopolski do Rzeczypospolitej

W lipcu 1919 r. zniesiono granice celną między Wielkopolską a państwem polskim oraz wprowadzono w Poznańskiem w miejsce marki niemieckiej markę polską. Na mocy uchwały Sejmu z 1 VIII 1919 r. Wielkopolska stawała się formalnie częścią składową państwa polskiego, a armia wielkopolska poddana jednolitemu dowództwu. W okresie 17 styczeń - 10 luty 1920 r. wojska polskie zajęły Pomorze Gdańskie oraz te pograniczne części Wielkopolski, które po rozejmie w Trewirze z 16 II 1919 r. nie znalazły się w rękach powstańców wielkopolskich.

4. Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawa

5 XI 1918 r. zawarto układ miedzy polską Radą Narodową Śląska Cieszyńskiego i czeskim Zemskim Narodnim Vyborem pro Slezko. Na jego mocy sporne terytorium zostało podzielone według zasady etnicznej i zajęte przez oddziały wojskowe obydwu stron (większa część przypadła Polakom). Jedno z postanowień umowy stwierdzało, że umowa ta „ma charakter przejściowy i w niczym nie przesądza ostatecznego rozgraniczenia terytorialnego, które pozostawia się w całości rozstrzygnięciu przez czynniki powołane, tj. rząd polski w Warszawie i rząd czeski w Pradze.”.

Tymczasem Edvard Beneš jako reprezentant Czechosłowackiego Komitetu Narodowego już 28 IX 1918 r. podpisał z ministrem spraw zagranicznych Edwardem Pichonem umowę, na mocy której Francja obiecywała poprzeć wysiłki prowadzące do utworzenia państwa czechosłowackiego w „historycznych granicach”, czyli z dawnym Księstwem Cieszyńskim. Na spornym terytorium znajdowały się kopalnie wysokokoksującego węgla w zagłębiu karwińskim, huty żelaza w Trzyńcu i ważny odcinek drogi kolejowej, łączącej Czechy ze Słowacją, z węzłem kolejowym w Boguminie. Umowa z 28 IX 1918 r. zapowiadała dążenie Czechów do oderwania Śląska Cieszyńskiego.

Spisz i Orawa podzielone zostały według kryterium etnicznego. Z obszarów tych musiały się jednak wycofać 13 I 1919 r. oddziały polskie - na polecenie szefa wojskowej misji międzysojuszniczej w Budapeszcie, francuskiego ppłk Vixa, który powołał się na rzekomy rozkaz marszałka Focha. Próba ponownego wprowadzenia w błąd władz polskich na Śląsku Cieszyńskim nie powiodła się. Dowódca oddziałów polskich płk Franciszek Letnik nie wykonał polecenia czechosłowackiego pułkownika przebranego w mundur francuski i występującego jakoby w imieniu Ententy. W tej sytuacji wojska czechosłowackie uderzyły 23 I 1919 r. na słaby garnizon polski i wyparły oddziały polskie ze wschodniej części Śląska Cieszyńskiego.

Sprawę Śląska Cieszyńskiego przekazano Radzie Najwyższej, gdzie Czesi mogli liczyć na życzliwość Francuzów. 3 II 1919 r. podpisana została w Paryżu przez Wielka Czwórkę, Romana Dmowskiego i Edvarda Beneša Umowa w sprawie Księstwa Cieszyńskiego. Postanowiono 5 XI 1918 r. że wyznaczona nowa linia rozgraniczenia miała przebiegać wzdłuż linii kolejowej łączącej Czechy ze Słowacją i przecinającej Śląsk Cieszyński. Karwińskie zagłębie węglowe oraz Bogumin znajdowały się po stronie czeskiej. Do Cieszyna wysłana została międzysojusznicza komisja kontrolująca, aby uniknąć wszelkich starć między Polakami a Czechami. Postanowienia z 3 lutego miały charakter tymczasowy, a ostateczne decyzje zapaść miały podczas konferencji pokojowej.

W nocy z 23 na 24 lutego Czesi przeprowadzili tymczasem atak na całym froncie, choć akcja ta skończyła się niepowodzeniem wojsk czeskich Polacy nie podjęli działań rewindykacyjnych. 25 II podpisano umowę wojskową, która dokładnie ustalała linie demarkacyjną, precyzując ogólne ustalenia umowy z 3 lutego (Cieszyn, leżący po obu stronach Olzy, Trzyniec i Jabłonków przypadły stronie polskiej).

Podczas konferencji w Spa Lloyd George narzucił Polsce podział Śląska Cieszyńskiego. Grabski podpisał 10 VII 1920 r. wraz z Edvardem Benešem deklaracje w sprawie podporządkowania się obu stron decyzjom aliantów nie tylko w kwestii Śląska Cieszyńskiego ale również Spiszu i Orawy. Porozumienie to naruszało dotychczasowe porozumienie z 27 IX 1919 r. (o przeprowadzeniu plebiscytu). 28 VII 1920 r. Konferencja Ambasadorów w Paryżu dokonała ostatecznego podziału: strona polska musiała zgodzić się na utratę części Cieszyna położonej na zachodnim brzegu Olzy oraz Trzyńca i Jabłonkowa (ponad 100 tys. Polaków znalazło się po stornie czeskiej na tzw. Zaolziu). Również w sprawie Spiszu i Orawy uwzględniono prymat interesów czeskich.

5. Sprawa przyłączenia Galicji Wschodniej

a) Agresja Zachodnio - Ukraińskiej Republiki Ludowej na Lwów

1 XI 1918 r. powstała Zachodnio - Ukraińska Republika Ludowa, utworzony został rząd rezydujący w Stanisławowie, przystąpiono do tworzenia armii. W tym samym dniu oddziały ukraińskie podjęły próbę zajęcia Lwowa. Całe miasto znalazło się ponownie w rękach polskich dopiero 22 listopada po przebiciu się do miasta oddziałów ppłk Michała Karaszewicza - Tokarzewskiego i po ich połączeniu z załogą miasta. W styczniu 1919 r. nastąpiło zjednoczenie (przejściowe Zachodnio - Ukraińskiej republiki Ludowej z Ukraińską republiką Ludową (Naddnieprze). Konsekwencją tego było wzmocnienie militarne Ukraińców i podjęcie ofensywy w kierunku Chełmszczyzny. Lwów w pocz. marca 1919 r. został na prawie trzy tygodnie odcięty i stał się twierdzą oblężoną.

b) Koncepcja federalistyczna i inkorporacyjna

W nocie delegacji polskiej skierowane 3 III 1919 r. do Komisji Cambona proponowano jako granicę wschodnia polski w tym rejonie linię na Uszycy (nie poprzestawano na linii wyznaczonej biegiem Zbrucza, na której przebiegała dawna granica rosyjsko - austriacka). Odmienne stanowisko prezentowali federaliści: granica biec miała wzdłuż linii na rzece Złotej Lipie (bardziej na zachód - według federalistów była to linia równowagi, bo pozostawiała na Ukrainie tylu Polaków, ilu miało być tez Ukraińców w Polsce). Ponieważ mocarstwa zachodnie nieprzychylne były stanowisku polskiemu w sprawie Galicji Wschodniej powstała konieczność wyparcia wojsk Zachodnio - Ukraińskiej republiki Ludowej za Zbrucz. Za wcieleniem do Polski Galicji Wschodnie przemawiały bowiem nie tylko względy historyczne i potrzeba obrony Polaków tam mieszkających ale również względy strategiczne: uzyskanie granicy z Rumunią, która była niemal pewnym przyszłym sojusznikiem.

c) Stosunek mocarstw zachodnich do konfliktu polsko - ukraińskiego

Przedstawiciele Ententy przedkładali Radzie Najwyższej różne propozycje rozstrzygnięć terytorialnych. Jednym z nich było oddanie Polsce Lwowa i borysławskiego zagłębia naftowego, a pozostawienie reszty Galicji Wschodniej w granicach Zachodnio - Ukraińskiej Republiki Ludowej. Rząd w Warszawie przeciwny był postulowanemu przez mocarstwa rozejmowi, gdyż oznaczałoby to uznanie strony ukraińskiej za równoprawnego negocjatora. Warszawa pragnęła też grać na zwłokę i stwarzać fakty dokonane. Również strona ukraińska nie spieszyła się z zawarciem rozejmu licząc na korzystniejsze rozwiązania na drodze militarnej. Naciskany przez mocarstwa Paderewski 25 IV 1919 r. skierował na ręce amerykańskiego gen. Blissa, desygnowanego przez Radę Najwyższą do prowadzenia rozmów z delegacja polską, pismo, w którym przypominał, że próby zawarcia rozejmu ze stroną ukraińska były nieudane, ponieważ Ukraińcy nie wyrazili zgody na wstępne zawieszenie działań wojennych w okresie trwania rokowań.

d) Ofensywa polska (wiosną 1919 r.)

Strona polska wiosną 1919 r. zaczęła prezentować problem konfliktu polsko - ukraińskiego w szerszym kontekście stosunków Rosji Sowieckiej i rewolucji na Węgrzech. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego w depeszy z 30 kwietnia do swego przedstawiciela w Paryżu - gen. Tadeusza Rozwadowskiego informowało, że „Czerwona Armia bolszewicka zajęła już kilka miejscowości w Galicji Wschodniej i Besarabii”. W związku z tym „trzeba się stanowczo opierać wszelkim staraniom przymuszenia nas do pospiesznego rozejmu z Ukraińcami” , gdyż „grozi poważne niebezpieczeństwo połączenia bolszewików rosyjskich z węgierskimi”. Rozpoczęto starania zmierzające do wspólnego działania z wojskiem rumuńskim na obszarze małopolski Wschodniej, by wyeliminować siły ukraińskie i stworzyć polsko - rumuńska przegrodę, uniemożliwiającą łączność między Rosja Sowiecką a Węgierską Republika Rad.

W poł. maja 1919 r. ruszyła ofensywa polska (50 - tys. armia): zajęto borysławskie zagłębie naftowe, a w końcu maja osiągnięto linię: Brody - Złoczów - Halicz - Stanisławów, opanowując 2/3 Małopolski Wschodniej. 23 maja działania polskie wsparte zostały przez wojska rumuńskie, które zajęły Pokucie z Kołomyją. Działania armii polskiej posiadały aprobatę Sejmu: w końcu maja podjął on uchwałę w sprawie przynależności Małopolski Wschodniej do Rzeczypospolitej. Uchwała sejmowa zapowiadała, że „ludności ruskiej w granicach Rzeczypospolitej będą nadane takie same prawa, jakie dane będą ludności polskiej na Ukrainie”.

e) Reakcja mocarstw zachodnich na ofensywę polską

Czynniki ukraińskie wykorzystując kontakty z Pragą przekazały na zachód informację, że w działaniach wojennych Polacy wykorzystują armie Hallera (alianci zabronili użycia jej przeciw Ukrainie). Lloyd George na posiedzeniu Rady Najwyższej 21 maja zażądał wstrzymania dostaw żywności i broni do Polski, o ile działania zaczepne nie zostaną przerwane. Uzasadniał tę opinię twierdząc: „Polacy pomagają zgnieść niezależny ruch skierowany przeciwko bolszewikom”. 27 maja w imieniu Rady Najwyższej Georges Clemenceau skierował do Piłsudskiego depeszę domagająca się zatrzymania ofensywy w Małopolsce Wsch. pod groźbą wstrzymania zaopatrzenia i pomocy innego rodzaju dla Polski (Francuzi liczyli jeszcze też na zwycięstwo „białych” generałów z bolszewikami). Piłsudski przyjął te żądania, ale Polacy osiągnęli już swoje cele militarne: front zatrzymał się na linii Brody - Jeziorna - rzeka Złota Lipa.

f) Zmiana stanowiska mocarstw w sprawie konfliktu polsko - ukraińskiego i ofensywa lipcowa wojsk polskich

18 VI 1919 r. angielski minister spraw zagranicznych Arthur Balfour wystąpił na posiedzeniu Rady Ministrów spraw Zagranicznych Ententy z memoriałem postulującym udzielenie stronie polskiej zgody na dalsze działania militarne w Małopolsce Wschodniej, gdyż jedynie wojska polskie mogły stawić opór bolszewikom w tym rejonie. Zgodzono się na to, aby wojska polskie miały swobodę poruszania się aż do rzeki Zbrucz, „co nie przesądzałoby o przyszłym statusie kraju”. W rezolucji ministrów spraw zagranicznych zawarto też zobowiązanie do ustanowienia autonomii w Małopolsce Wschodniej oraz przeprowadzenia plebiscytu na tym obszarze w bliżej nie określonym terminie. Rada Najwyższa 25 czerwca upoważniła wojska Rzeczypospolitej do dalszego prowadzenia operacji wojennych po rzekę Zbrucz, co nie przesądzało o przyszłej przynależności państwowej tego obszaru. 28 czerwca rada Najwyższa zezwoliła władzom polskim na użycie w Małopolsce Wschodniej armii gen. Hallera.

28 czerwca ruszyła na wschód kolejna ofensywa wojsk polskich. 17 lipca dotarła do rzeki Zbrucz. Wojska Zachodnio - Ukraińskiej Republiki Ludowej zostały rozbite, a ich resztki schroniły się na Ukrainie Naddnieprzańskiej.

g) Decyzje Rady Najwyższej w sprawie Małopolski Wschodniej

21 XI 1919 r. Rada Najwyższa podjęła decyzję oddania Małopolski Wschodniej pod administrację polską na 25 lat jako mandat Ligi Narodów. Po wygaśnięciu mandatu należało spodziewać się plebiscytu. 10 XII 1919 r. delegat polski Stanisław Patek zwrócił się do Clemensau z prośbą, „aby zamiast mandatu na 25 lat, Galicja Wschodnia została przyznana Polsce jako część nierozłączna i autonomiczna jej terytorium”. Klęska „białych” wojsk Denikina spowodowała zmianę stanowiska Francji. Clemencau wywarł presję na Lloyd George'u twierdząc, że decyzja Rady Najwyższej z 21 listopada doprowadzi Polskę do anarchii wewnętrznej. Pod naciskiem Francji Rada Najwyższa 22 XII 1919 r. zawiesiła „decyzję dania Polsce mandatu na lat 25 w Galicji Wschodniej z zastrzeżeniem prawa ponownego rozpatrzenia tej sprawy”.

6. Wojna z Rosją Sowiecką i ustalenie granicy wschodniej

a) Początek konfliktu - pierwsze walki oddziałów polskich i sowieckich

Na przełomie 1918 i 1919 r. tereny na wschód o Bugu oddzielał od centralnej Rosji front niemiecki. Wraz z wycofywaniem się wojsk niemieckich Armia Czerwona zajmowała tereny opuszczane przez Niemców. Tworząca się armia polska przygotowywała się do zajęcia ziem, należących przed rozbiorami do Rzeczypospolitej.

12 I 1919 r. dowództwo Armii Czerwonej wydało rozkaz marszu na wschód w ramach „operacji Wisła”. Lenin pragnął wymazać rodząca się Polskę z mapy Europy i przekształcić ją w republikę sowiecką.

W końcu grudnia na terenach zajętych przez Armię czerwoną proklamowano utworzenie Białoruskiej Republiki Sowieckiej, która obszarem swoim obejmowało również Grodno i Białystok. Republika ta połączona została w końcu lutego 1919 r. z Litewską Republiką Sowiecką. W lutym doszło do pierwszych starć pomiędzy regularnymi oddziałami polskimi i sowieckimi.

b) Linia Dmowskiego i linia komisji Cambona

3 III 1919 r. Dmowski wręczył Julesowi Cambonowi notę w sprawie wschodniej granicy Polski (była kompromisem między koncepcją federacyjną a inkorporacyjną): „obszar języka litewskiego” obejmujący Litwę bez Wilna ale z częścią Prus Wschodnich w dolnym biegu Niemna zorganizowany miał być „jako odrębny kraj w granicach państwa polskiego” wraz ze „specjalnym ustrojem, opartym na prawach narodowości litewskiej”. Północno - wschodnia granica Polski biegłaby wzdłuż linii granicznej z 1772 r. pomiędzy Rzeczpospolitą i Kurlandią. Granica wschodnia biegłaby wzdłuż Berezyny, następnie na zachód ku Prypeci i rzeki Uszycy na południowym wschodzie.

Komisja do Spraw Polskich po wysłuchaniu opinii Paderewskiego nie wzięła jednak pod uwagę propozycji polskich. 22 kwietnia stanęła na stanowisku, że granica ta zostanie wyznaczona po utworzeniu rządu rosyjskiego, z którym będzie uzgodniona (liczono na zwycięstwo Denikina). Komisja Cambona opracowała własny projekt granicy wschodniej Polski: „od dawnej granicy pomiędzy Prusami Wschodnimi a Rosją” zostawiając po stronie polskiej Suwałki i Białystok, następnie korytem Bugu „aż do punktu na wschód od Chełma”.

d) Ofensywa polska na froncie wschodnim kwiecień - pocz. września 1919 r.

W kwietniu ruszyła ofensywa polska na północnym wschodzie. 21 kwietnia Wilno znalazło się w polskich rękach. Opanowanie Wilna spowodowało niezadowolenie rządu litewskiego z siedzibą w Kownie. Władze litewskie uzyskały 26 lipca aprobatę Rady Najwyższej dla tzw. linii Focha, czyli linii demarkacyjnej oddzielającej zajęta przez oddziały polskie Wileńszczyznę od Litwy kowieńskiej oraz ograniczającej możliwość działania armii polskiej na zachód i północ od Wilna.

Po opanowaniu Wileńszczyzny latem 1919 r. wojska polskie zostały skoncentrowane na Białorusi. W sierpniu zajęły Mińsk, pod koniec września front ustabilizował się na linii Połock - Borysów - Bobrujsk - Zasław - rzeka Zbrucz. Podjęto próbę porozumienia z atamanem Semenem Petlurą, kierującego Ukraińska Republiką Ludową. 1 września podpisano rozejm ustalając linie demarkacyjna na rzece Zbrucz. 11 XII 1919 r. Petlura uznał linie Zbrucza za granicę polsko - ukraińską.

e) Ofensywa polska - wyprawa kijowska

21 IV 1920 r. Rzeczpospolita zawarła umowę z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej (reprezentowane przez atamana Semena Petlurę). Polacy zobowiązali się przekazać Ukrainie obszary leżące na wschód od granicy między obu państwami, do granic z 1772 r., które Polska już posiada lub odzyska od Rosji drogą orężną lub dyplomatyczną. 25 kwietnia podpisano konwencje wojskową, a 25 kwietnia ruszyła ofensywa polska na froncie ukraińskim. 7 maja grupa uderzeniowa 3 armii polskiej gen, Edwarda Rydza - Śigłego zdobyła Kijów. 14 maja ofensywa załamała się, 5 czerwca armia konna Budionnego przerwała rozciągnięte polskie linie obronne, 4 lipca rozpoczęła się wielka ofensywa sowiecka na Białorusi, dowodzona przez Miachiła Tuchaczewskiego. Na pocz. czerwca, po ofensywie Budionnego, oddziały polskie rozpoczęły odwrót. 10 czerwca wycofała się z Kijowa grupa Rydza - Śmigłego.

h) Rozpoczęcie rokowań w Spa

9 VI 1920 r. upadł rząd Skulskiego, a na jego miejsce powołano rząd Władysław Grabskiego. 1 VII 1920 r. Sejm powołał na wniosek premiera Radę Obrony Państwa, która 6 VII 1920 r. zwróciła się do Wielkiej Brytanii i Francji o pośrednictwo w rozmowach pokojowych z Rosją (Rosja odrzuciła). Premier Grabski udał się do belgijskiej miejscowości Spa na konferencję szefów rządów państw Ententy. 10 VII Lloyd George narzucił Polsce warunki wstępne: wycofanie wojsk na linię zaakceptowaną przez Radę Najwyższą 8 XII 1919 r. 11 VII 1920 r. brytyjski minister spraw zagranicznych George Curzon przesłał Cziczerinowi notę zawiadamiającą o przyjętych w Spa ustaleniach: zaproponował pośredniczenie w rokowaniach polsko - sowieckich. Depesza Brytyjczyków nie przedstawiała jednak ustalonej linii, zgodnej z przebiegiem frontu, ale podawała, że Lwów znajdzie się po stronie sowieckiej, o czym nie było mowy w dokumentach podpisanych przez Grabskiego. Telegram sprawił w Moskwie wrażenie, że mocarstwa zachodnie są przeciwne polskim roszczeniom terytorialnym i że nie podejmą interwencji w obronie Polski. Jednocześnie sowieci całkowicie zlekceważyli ofertę brytyjskiego pośrednictwa 17 VII 1920 r. w odpowiedzi na telegram Cziczerin odrzucił przedstawione propozycje.

Rada Najwyższa skierowała do Warszawy misje wojskową. Na jej czele stał brytyjski ambasador w Berlinie lord Edgar d'Abernon, a jej członkiem był Szef Sztabu Generalnego rady Wojennej Ententy - gen. Maxime Weygand. Do Polski miały napływać broń i amunicja z Europy Zachodniej poprzez Gdańsk. W wypadku, gdyby Niemcy zaatakowały granice zachodnią Polski, alianci mieli podjąć kontruderzenie na froncie reńskim.

j) Kontrofensywa sowiecka

12 VII 1920 r. Rosja sowiecka i Litwa zawarły traktat pokojowy, na mocy którego państwo litewskie otrzymać miało nie tylko Wilno z przylegającymi obszarami ale również Smorgonie, Lidę i Grodno. W jednym z tajnych protokołów stwierdzano, że Litwa zgadza się na przemarsz przez swe terytorium Armii Czerwonej (jaskrawe naruszenie prawa międzynarodowego).

l) Bitwa warszawska

16 VIII 1920 r. ruszyła znad Wieprza kontrofensywa polska, której nie zdołała zapobiec armia Budionnego. Lewe skrzydło atakującej Warszawę armii Tuchaczewskiego zostało rozbite. Pod Warszawą Armia Czerwona straciła 25 tys. poległych, w ręce polskie dostało się 66 tys. jeńców, 231 dział, ponad tysiąc karabinów maszynowych.

Między 20 a 28 IX 1920 r. w bitwie nad Niemnem oddziały polskie stosując manewr oskrzydlający (oddziały Rydza Śmigłego przekroczyły pod Druskiennikami Niemen i wyszły pod Lidą na tyły przeciwnika) pokonały wojska sowieckie. Zdobycie Lidy zmusiło Tuchaczewskiego do zarządzenia odwrotu.

Na południu armia gen Stanisława Hallera przyszła z odsieczą oblężonemu Zamościowi (31 VIII 1920 r.),a wycofująca się armia Budionnego poniosła poważne straty w okolicy Wolicy Śniatyckiej, Miączyna i Zawalewa.

m) Walka o granicę polsko - litewską

Na początku września 1920 r. oddziały polskie rozbiły w okolicach Augustowa i Suwałk oddziały litewskie wypierając je poza linię ustaloną 8 XII 1919 r. Do największej bitwy doszło 22 IX 1920 r.: rozgromiono dywizję litewska, która 13 września opanowała Sejny. Nic nie stało na przeszkodzie, aby opanować Wilno. Z decyzją tą powstrzymywano się, żeby nie wywoływać antypolskich nastrojów wśród aliantów. Piłsudski zaaranżował natomiast „bunt” gen. Lucjana Żleligowskiego: na czele oddziałów składających się z Polaków zamieszkujących Wileńszczyznę Żeligowski zajął 9 X 1920 r. Wilno ogłaszając, że czyni to wbrew władzom polskim. Wkrótce proklamował powstanie „samodzielnej” Litwy Środkowej. Protesty Wielkiej Brytanii i Francji z 12 X 1920 r. spowodowały wycofanie oddziałów polskich z Wileńszczyzny. 29 XI 1920 r. zawarto rozejm pomiędzy Republiką Litewską a Litwą Środkową. 20 II 1922 r. Sejm Wileński - parlament Litwy Środkowej - na swym pierwszym posiedzeniu przyjął uchwałę o wcieleniu Wileńszczyzny do Polski.

n) Pokój ryski

19 VIII 1920 r. rozpoczęły się w Mińsku rozmowy pomiędzy delegacją polską i sowiecką. Sowieci zażądali: ograniczenia armii polskiej do 50 tys. (nadwyżki uzbrojenia miały być przekazane wojskowym władzom sowieckim) , utworzenia w Polsce milicji robotniczej. W tym czasie rozstrzygały się losy wojny polsko - bolszewickie i już 19 sierpnia postulaty sowietów były nieaktualne. Postanowiono przenieść rozmowy do neutralnej Rygi.

Zwycięstwo polskie w bitwie warszawskiej wywołało zainteresowanie USA sprawami Eropy Środkowej (dotychczas USA pozostawały na uboczu). W Departamencie Stanu utrzymywał się pogląd, że linia rzeki Bug w jej środkowym biegu wyznacza wschodnia granicę etnograficznego obszaru polskiego. Na wieść o klęsce bolszewików pod Warszawą dyplomacja amerykańska usiłowała powstrzymać ofensywę polską na tzw. linii Curzona i uratować sowiecki stan posiadania w Europie Wschodniej. Politycy amerykańscy odwoływali się do zasady samostanowienia narodów. Departament Stanu wystosował 21 VIII 1920 r. notę do władz polskich. W tydzień później Amerykanie musieli przyjąć negatywną odpowiedź strony polskiej.

Rozmowy w Rydze rozpoczęły się 21 IX 1920 r. Delegacja polska uznała pełnoprawny udział przedstawicieli Ukraińskiej republiki Rad oraz zgodzili się na pominięcie przedstawicieli Ukraińskiej Republiki Ludowej (rezygnacja z koncepcji federacyjnej). 12 X 1920 r. podpisano rozejm. W II połowie listopada rozpoczęły się właściwe rokowania pokojowe, które w początkach 1921 r. znalazły się w martwym punkcie ze względu na odmienne oceny wartości mienia polskiego, które - wywiezione do Rosji podczas wojny światowej - miało być rewindykowane. Delegacja polska domagała się przyłączenia do Rzeczypospolitej dodatkowo terytorium o powierzchni 12 tys. km². W lutym 1921 r. wybuchł bunt marynarzy w Kronsztadzie - sowieci byli skłonniejsi do rozmów, bo musieli zająć się stłumieniem tegoż buntu; także strona polska chciała zakończyć wojnę (zbliżał się plebiscyt na Śląsku). Wówczas osiągnięto kompromis w sprawach ekonomicznych: Sowieci mieli wypłacić Polsce 30 mln rubli w złocie z tytułu udziału ziem polskich w stworzeniu funduszu złota państwa rosyjskiego oraz 29 mln rubli w złocie jako wartość zatrzymanego w Rosji taboru kolejowego z byłego Królestwa Kongresowego (Sowieci nie dotrzymali umowy - pierwsza z tych sum nie doczekała się nawet częściowej realizacji).

Ostatecznie traktat ryski podpisany został 18 III 1921 r. Przyjęta linia graniczna przebiegała na zachód od linii frontu z końca września 1919 r., pokrywając się (z wyjątkiem odcinka litewskiego i w Małopolsce Wschodniej) z linią Dmowskiego. Po stronie sowieckiej pozostawał Połock i Mińsk.

6. Sprawa uznania granic Rzeczypospolitej

Na początku 1922 r. minister spraw zagranicznych Konstanty Skirmut podjął zabiegi, aby oficjalnie uznano wschodnia granice państwa. Podczas konferencji w Genui sprawa ta postawiona została na forum obrad i od razu spotkała się z zastrzeżeniami Lloyda Georga: 10 maja postawił wniosek ponownego rozpatrzenia sytuacji na tym terenie. Dopiero stanowczy protest Sirmunta, który zagroził opuszczeniem konferencji i został poparty przez Francję, Belgię, Łotwę, Estonię, Finlandię, Czechosłowację, Rumunię i Jugosławię spowodował wycofanie przez George'a swego wniosku. W listopadzie 1922 r. Lloyd George ustąpił ze swego stanowiska a jego następca Andrew Bonar Law jako cel polityki postawił likwidację punktów zapalnych w Europie.

W związku z tym, że Niemcy uchylały się od obowiązku spłat reparacji wojska francuskie i belgijskie rozpoczęły 11 I 1923 r. okupację Zagłębia Ruhry w celu wymuszenia reparacji od republiki wiemarskiej. Władze litewskie z kolei stosując politykę faktów dokonanych zajęły zbrojnie Kłajpedę. Wydarzenie to stwarzało przychylna dla Polski atmosferę międzynarodową. 3 II 1923 r. Rada Ligi Narodów podjęła uchwałę w sprawie pasa neutralnego pomiędzy Polską i Litwą. Oznaczało to faktyczną aprobatę istniejącej granicy między obu państwami. Konferencja Ambasadorów Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch podjęła w tej sprawie 15 III 1923 r . decyzję - uznano jako granicę pomiędzy Polska a Rosja sowiecką „linię oznaczoną i zasłupioną za zgodą obu państw i na ich odpowiedzialność w dniu 23 XI 1922 r.”, tj. w dniu ostatecznego wytyczenia w terenie granicy polsko - sowieckiej przez mieszaną komisję graniczną. Konferencja uznała też granicę polsko - litewska według jej faktycznego przebiegu.

Kalendarium:

• 7 października 1918 - Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier.

• 11 listopada 1918 - objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego

• 22 listopada 1918 - po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce.

• 1918-1921 - sześć wojen i konfliktów granicznych:

• 27 grudnia 1918 - powstanie wielkopolskie

• 17 sierpnia 1919 - wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921)

• wojna polsko-bolszewicka

• wojna polsko-ukraińska

• konflikt polsko-litewski

• polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

• 26 stycznia 1919 - wybory do Sejmu Ustawodawczego

• 20 lutego 1919 - Mała Konstytucja

• 28 czerwca 1919 - podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski)

• 13-19 sierpnia 1920 - bitwa warszawska

• 2 lutego 1921 - układ sojuszniczy z Francją

• 2 marca 1921 - układ z Rumunią

• 17 marca 1921 - konstytucja marcowa

• 18 marca 1921 - traktat ryski z Rosją radziecką

• 16 grudnia 1922 - zabójstwo prezydenta Narutowicza

• 15 marca 1923 - Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP

• 28 kwietnia 1924 - powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego

• 12-14 maja 1926 - zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji)

• 4 grudnia 1926 - powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim "Hotelu Bazar", inicjatorem był Roman Dmowski

• 16 listopada 1930 - tzw. "wybory brzeskie"

• 14 czerwca 1932 - kryzys gdański; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska

• 25 lipca 1932 - pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim

• 26 stycznia 1934 - deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami

• 14 kwietnia 1934 - powstał Obóz Narodowo-Radykalny, organizacja polityczna studentów i młodej inteligencji prawicowej

• 23 kwietnia 1935 - ustanowienie konstytucji kwietniowej

• 12 maja 1935 - śmierć Józefa Piłsudskiego

• 1936 - utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego

• 2 lutego 1937 - utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego

• 1 października 1938 - wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski

• 2 stycznia 1939 - śmierć Romana Dmowskiego

• 31 marca 1939 - gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)

• 23 sierpnia 1939 - pakt Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow)

• 25 sierpnia 1939 - układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią

• 1 września 1939 - najazd III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej, początek II wojny światowej

• 17 września 1939

• (rano) - najazd ZSRR

• (wieczorem) - ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii

• 28 września 1939 - kapitulacja Warszawy

• 2 października 1939 - dekret o rozwiązaniu Sejmu i Senatu

10

---