1. AKUMULACJA
[łac.], ekon. gromadzenie środków z części dochodu narodowego nie przeznaczonej na spożycie w celu dokonywania inwestycji i zwiększania produkcji; proces akumulacji dzieli się na proces inwestowania, tj. przekształcania części dochodu narodowego w środki trwałe oraz na proces tworzenia zapasów; akumulacja jest warunkiem reprodukcji rozszerzonej, postępu technicznego.
2. CETERIS PARIBUS
ozn. przy innych warunkach równych, warunek wykorzystywany przez Alfreda Marshalla, chodzi o to by w początkowym stadium rozważań żyjąc pewne okoliczności i wielkości za stałe w celu skupienia uwagi tylko na elementach zmiennych i zbadać powiązania. Na dalszych etapach analizy można już potraktować kolejne elementy jako zmienne. Zasada ceteris paribus pozwala wprawdzie badać złożone
problemy, ale kosztem ograniczenia realizmu. Omówiona zasada stanowi także .Jądro" marshallowskicj analizy metodą równowag cząstkowych.
3. CYKL KONIUNKTURALNY
cykl gospodarczy, ekon. powracające, nieregularne wahania poziomu ogólnej działalności gosp., występujące na tle długookresowego trendu wzrostu gospodarczego. Wyodrębnia się cykle o różnej długości; najważniejsze z nich to cykle Kitchina (3-5 lat), Juglara (8-10 lat) i Kondratiewa (50-60 lat); nazywa się je — odpowiednio — cyklami krótkimi, średnimi i długimi. Podstawowymi fazami cyklu są: kryzys, dla którego charakterystyczny jest ostry spadek produkcji i zatrudnienia oraz spadek cen; po kryzysie gospodarka znajduje się w stanie depresji, w którym utrzymuje się niski poziom cen i ogólnej aktywności gosp.; następnie rozpoczyna się ożywienie, tj. wzrost ogólnej aktywności gosp. (realnego produktu nar. brutto i zatrudnienia), doprowadzający do rozkwitu, gdy wszystkie wymienione wskaźniki osiągają najwyższy poziom; rozkwit kończy się jednak wybuchem nowego kryzysu. Pierwszy ogólny kryzys (załamanie procesu wzrostu gosp.) nastąpił 1825 w najbardziej wówczas rozwiniętym gospodarczo kraju, tj. w W. Brytanii; wielki kryzys cykliczny 1929-33 wywołał potężne załamanie, w którego wyniku produkcja przem. była 1932 niemal o 50% niższa niż 1929. Pełny obraz wahań koniunktury jest o wiele bardziej złożony, niż to wynika z przedstawionej charakterystyki dotyczącej cykli zw. podstawowymi; obok nich występują również inne typy wahań, nakładające się na siebie, o różnej długości cyklu i różnym zasięgu; oprócz wahań krótko- i długookresowych, obejmujących całą gospodarkę, występują różne cykle specjalne, właściwe dla poszczególnych rynków czy dziedzin produkcji. Najbardziej znane teorie dotyczące przyczyn występowania cykli sformułowali: P. Samuelson, J. Hicks, A. Philipps i M. Kalecki (mnożnik inwestycyjny, przyspieszenia zasada). M. Friedman, analizując historię USA, dostrzegł korelację między podażą pieniądza i działalnością gosp. i sugerował, że cykl koniunkturalny jest zjawiskiem pieniężnym; niektórzy ekonomiści doszukują się przyczyn wahań i załamań w zmianach technologii oraz gustów (R. Frisch). Środkami polityki antycyklicznej są: manewrowanie stopą procentową, zmiany stopy opodatkowania i wysokości subwencji, regulowanie wydatków budżetowych państwa, zakazy i zezwolenia na prowadzenie określonych rodzajów działalności gosp.; polityka antycykliczna przyczyniła się do złagodzenia wahań; głębokiego kryzysu nie było od lat 30. XX w. Jako narzędzi przewidywania stanu gospodarki ekonomiści wykorzystują wskaźniki takie, jak ceny akcji i wielkość bezrobocia, wykazujące tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gosp. (realny PNB); wskaźniki dochodów osobistych, produkcji przem., przemysłu przetwórczego, obrotów handl. zmieniają się mniej więcej jednocześnie z ogólnym stanem gospodarki, określanym poziomem realnego PNB, a podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszt siły roboczej to wskaźniki wykazujące tendencję do wzrostu (spadku) kilka miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej.
4.
5. ETATYZM
[franc.], działalność gosp. państwa, polegająca na zakładaniu przedsiębiorstw państw., tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gosp. za pomocą środków adm.; w szerszym znaczeniu etatyzm oznacza wszelką ingerencję państwa w życie gosp., w węższym — bezpośrednie podejmowanie zadań w produkcji i handlu.
6. FIZJOKRATYZM
[gr.], szkoła ekon., która powstała i rozwinęła się we Francji w 2 poł. XVIII w.; twórcą jej był F. Quesnay, gł. przedstawicielami: P.S. Dupont de Nemours, V.R. Mirabeau, N. Baudeau, G.F. Le Trosne oraz A. Turgot; fizjokraci nazywali siebie ekonomistami. Filozoficzną podstawą fizjokratyzmu [gr. physis 'natura', kratos 'władza'] była idea, porządku naturalnego opartego na prawie natury, założeniem — wolność osobista, swoboda działania, prawo własności, interes własny jako gł. bodziec działań gosp. i niezbędny warunek ich efektywności. Zdaniem fizjokratów państwo powinno ograniczyć swą akcję regulującą do zarządzeń zgodnych z prawami naturalnymi ochrony prawa własności, zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i swobody; za najlepszą formę rządów uważali monarchię dziedziczną. Aby możliwy był rozwój, gospodarka musi, zdaniem fizjokratów, dawać nadwyżki, które będą przeznaczane na rozszerzanie działalności gosp., na utrzymanie państwa oraz grup ludności nie produkujących bezpośrednio. Za pracę produkcyjną fizjokraci uznawali wyłącznie pracę w rolnictwie wielkim, stosującym kapitał; drobni rolnicy, wg nich, to jedynie konsumenci wytworzonych przez siebie płodów, a przemysł, rzemiosło itp. tylko przerabiają płody rolnictwa; w wyniku tych założeń za klasę produkcyjną uznawali klasę rolników — przedsiębiorców rolnych dysponujących kapitałem, uprawiających ziemię sposobem wielkiej uprawy i wysoce efektywnie. Celem analizy wg fizjokratów było badanie organizmu gosp.; w tym celu Quesnay oprac. swe podstawowe dzieło Tableau économique (1758). Fizjokraci stworzyli pierwszą zwartą szkolę ekon.; zbudowali wewnętrznie spoisty i log. system, którego poszczególne człony łączyły koncepcje czystego produktu i porządku naturalnego. Idee fizjokratyzmu wywarły wpływ na późniejszych przedstawicieli ekonomii klas., m.in. A. Smitha i D. Ricarda. W Polsce gł. przedstawicielami fizjokratyzmu byli: A. Popławski, H. Stroynowski, J.S. Dembowski, H. Kołłątaj, W. Stroynowski.
7. GATT UKŁAD OGÓLNY W SPRAWIE CEŁ I HANDLU
ang. General Agreement on Tariffs and Trade (GATT), wielostronne handl. porozumienie międzypaństw. zawarte 1947, mające na celu liberalizację handlu międzynar., funkcjonujące jako organizacja międzynar. 1948-94, tj. do rozpoczęcia działalności przez → Światową Organizację Handlu z siedzibą w Genewie; skupiał 128 państw, w tym 100 stałych członków (1994). GATT był pomyślany jako układ tymczasowy, ale na skutek upadku koncepcji Międzynar. Organizacji Handl. (ITO) uzyskał trwały status, a także przekształcił się w organizację. W takiej formie działał do 1994, a 1995, po ocenie rokowań Rundy Urugwajskiej, dokonaniu zmian i przyjęciu uzupełniających porozumień, jako tzw. GATT 94, został włączony do Świat. Organizacji Handlu. Dotychczasowy układ, zw. GATT 47, ze względu na nieco inny skład członkowski ma funkcjonować do 1996. Głównymi zasadami GATT, stosowanymi przez państwa w ich polityce handl., były niedyskryminacja i wzajemność, realizowana poprzez → klauzulę największego uprzywilejowania i klauzulę nar.; gł. celem było obniżenie ceł i innych barier w handlu międzynar.; osiągnięto je poprzez przeprowadzenie kolejnych tzw. wielostronnych rund rokowań, podczas których ustalano skalę wzajemnych obniżek ceł oraz redukcję barier pozataryfowych, a także eliminację ograniczeń hamujących międzynar. wymianę towarową; do 1994 odbyło się 8 rund, ostatnia, tzw. Runda Urugwajska, trwała 1986-93; efektem działalności GATT było obniżenie stawek celnych z ok. 40% w 1947 do 4% w poł. lat 90. Głównym organem GATT były Układające się Strony, inne to Rada i Sekretariat; Polska jest czł. GATT od 1967, chociaż, nie posiadając wówczas taryfy celnej, złożyła inne deklaracje niż pozostałe państwa członkowskie, tj. w miejsce obniżek ceł zobowiązała się do wzrostu importu; w 1990 złożyła wniosek o renegocjacje warunków uczestnictwa, by odzwierciedlały one rynkowy charakter gospodarki. Po zakończeniu Rundy Urugwajskiej przystąpienie Polski do Świat. Organizacji Handlu odbyło się z uwzględnieniem zasad GATT, tj. koncesji celnych.
8. PIENIĄDZA TEORIA ILOŚCIOWA
Teoria ekonomiczna głosząca, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Dała początek monetaryzmowi.
9. INFLACJA
(łc. inflatio `nadęcie, wzdęcie') ekon. proces wzrostu poziomu cen wynikający z nadmiernego przyrostu ilości pieniądza obiegowego w stosunku do wzrostu ogólnej masy towarów na rynku krajowym; i. występuje powszechnie, choć w różnej wysokości, a jej nasilenie w danym okresie określa stopa procentowa; jej ograniczenie stanowi ważny przedmiot polityki gospodarczej państw; inflacyjny związany z inflacją, wynikający z niej.
10.
11. KEYNESIZM
System poglądów ekonomicznych, zaliczany do kierunku subiektywistycznego, którego twórcą był J.M. Keynes, a kontynuatorami - m.in. R.F. Kahn, R.F. Harrod, J. V. Robinson, E.D. Domar, N. Kaldor i J.E. Meade.
Punktem wyjścia tych poglądów jest stwierdzenie, że ogólny poziom produkcji, zatrudnienia i dochodów uzależniony jest od inwestycji. Mechanizm rynkowy nie zapewnia jednak automatycznie takiego poziomu inwestycji, który gwarantowałby pełne zatrudnienie wszystkich czynników wytwórczych, a dzięki temu maksymalny produkt społeczny. Niezbędna jest więc ingerencja państwa, polegająca na pobudzaniu popytu globalnego, w tym również inwestycyjnego (interwencjonizm państwowy).
Instrumentami tej interwencji są: polityka pieniężna, polityka fiskalna, a także bezpośrednie oddziaływanie państwa na proces inwestycji, poprzez podejmowanie inwestycji publicznych.
Krytycy keynesizmu wytknęli mu szereg niedostatków i błędów. Do głównych zaliczyć należy pominięcie analizy monopolu, przyjęcie krótkiego horyzontu czasowego analizy, pominięcie zagadnienia rzeczowej struktury inwestycji, skoncentrowanie się tylko na popytowej stronie inwestycji, a nieuwzględnianie strony podażowej.
12. KLASYCZNA EKONOMIA
Kierunek myśli ekonomicznej stworzony przez A. Smitha i D. Ricardo na przełomie XVIII i XIX w., uznawany za pierwszy naukowy zespół poglądów ekonomicznych; do dorobku ekonomii klasycznej nawiązywali przedstawiciele neoklasycznej szkoły w ekonomii.
13.
14. LAISSEZ-FAIRE, LAISSEZ-PASSER
[franc.], maksyma [`pozwólcie działać, przepuście'] sformułowana przez fizjokratów (→ fizjokratyzm), wyrażająca dążenie do wolności gospodarowania, podstawowej zasady → liberalizmu gospodarczego. Zalecała ona wyzwolenie jednostek z zależności feud., umożliwienie im realizacji egoistycznych interesów i rozwój gosp.; rola państwa w tym procesie powinna zostać ograniczona do roli „nocnego stróża”, który strzegłby zasad wolności gosp. i prywatnej własności. Działania na rzecz wdrożenia tej maksymy zyskały miano leseferyzmu; w najpełniejszej postaci został on urzeczywistniony w W. Brytanii w XIX w.
15. MALTUZJANIZM, TEORIA PRZELUDNIENIA
Sformułowana przez T.R. Malthusa w 1798 teoria głosząca istnienie stałej dysproporcji pomiędzy tempem wzrostu ludności a tempem wzrostu produkcji żywności. Opierała się na twierdzeniu, że liczba ludności rośnie w postępie geometrycznym (podwajając się co 25 lat), a ilość produkowanych środków żywności - w postępie arytmetycznym (zwiększa się stale o tę samą ilość), co musi prowadzić do przeludnienia.
Przywracanie równowagi dokonuje się jego zdaniem poprzez represję natury (głód, pomory i epidemie, wojny). Cywilizacja może zastąpić te niehumanitarne metody hamowania wzrostu ludności wstrzemięźliwością moralną ludzi ("powstrzymywanie się od małżeństwa, połączone z czystością"), zanim nie będą oni w stanie zapewnić bytu rodzinie (jako duchowny sprzeciwiał się wszelkim innym metodom regulacji urodzin).
Teoria Malthusa jest błędna zarówno w części dotyczącej wzrostu ludności (traktuje go jedynie jako efekt instynktu płciowego, pomijając inne czynniki, zwłaszcza ekonomiczne i kulturowe), jak i w części dotyczącej wzrostu ilości żywności (nie uwzględnia zmian warunków jej wytwarzania, zwłaszcza postępu technicznego w rolnictwie). Nie wyklucza to jednak faktu, że niektóre słabo rozwinięte gospodarczo kraje mogą przejściowo znaleźć się w tzw. pułapce maltuzjańskiej.
16. MARKSIZM/EKONOMIA
teoria i doktryna rozwijana przez K. Marksa i F. Engelsa, zgodnie z którą siły produkcyjne i stosunki produkcji stanowią bazę - podstawę podzielonego na klasy społeczeństwa; na tę podstawę zostaje nałożona nadbudowa polityczno-prawna (państwo jako narzędzie klasy dominującej) i ideologiczna (filozofia, religia), która spełnia funkcje kontrolne. W procesie rozwoju sił produkcyjnych wchodzą one w konflikt z nadbudową, czego wynikiem jest walka klas. Tę część teorii m. określa się jako materializm historyczny. W polemice z ekonomią klasyczną m. rozwinął własną ekonomię polityczną, wiążąc powstanie wartości dodatkowej i akumulację kapitału z wyzyskiem robotników - proletariatu.
17. MONETARYZM
[łac.], szkoła współcz. ekonomii, której przedstawiciele uznają pieniądz za podstawowy czynnik wpływający na zmiany sytuacji gosp. w czasie; zgodnie z tym poglądem podaż pieniądza jest gł. czynnikiem wpływającym w krótkim okresie na wielkość produktu nar. brutto (PNB), natomiast w dłuższym okresie wpływa ona gł. na ceny; monetaryzm został ukształtowany w ostatnich trzech dziesięcioleciach (od lat 60.) przez M. Friedmana oraz A. Meltzera, K. Brunnera, B. Sprinkel, J. Jordana, L. Olsona, L. Andersena, A. Waltersa i in.; pod wpływem M. Friedmana niektórzy zwolennicy monetaryzmu opowiadają się za maks. oparciem się na siłach rynkowych; ich zdaniem rząd powinien się wyrzec wywierania bezpośredniego wpływu na gospodarkę, a określać tylko stałe zasady, powinien unikać ingerowania w działanie wolnego rynku oraz programów cenowo-płacowych (poglądy te wywarły decydujący wpływ na politykę rządu M. Thatcher w W. Brytanii oraz R. Reagana w USA). W latach 80. wystąpiły dalsze różnice pogladów wśród monetarystów; część z nich stworzyła hipotezę → racjonalnych oczekiwań.
Współczesny monetaryzm opiera się na 3 założeniach: a) wzrost podaży pieniądza jest podstawowym stałym czynnikiem kształtującym tempo wzrostu nominalnego PNB; b) ceny i płace są względnie giętkie; c) gospodarka prywatna jest stabilna; te założenia sugerują, że gł. przyczyną fluktuacji ekon. jest niewłaściwa stopa wzrostu podaży pieniądza. Współczesny monetaryzm jest utożsamiany z leseferyzmem oraz polit. filozofią przeciwstawiającą się zbyt dużej roli rządu; jednak po doświadczeniach eksperymentu monetarystycznego w USA 1979-82 wielu ekonomistów bardziej sceptycznie ocenia możliwości praktycznego wykorzystania zasad monetaryzmu, a inni proponują, aby rząd formułował cele w zakresie PNB.
18.
19.
20. POLITYKA FISKALNA, POLITYKA BUDŻETOWA
Ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa. Podstawowymi zadaniami polityki fiskalnej są:
2) stabilizacja gospodarki - wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do pobudzania lub hamowania aktywności gospodarki odpowiednio do potrzeb wynikających z przebiegu cyklu gospodarczego.
Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna może mieć charakter ekspansywny - państwo poprzez zwiększenie własnych wydatków, obniżenie kwot płaconych podatków lub jedno i drugie równocześnie pobudza niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego, albo restrykcyjny - nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty.
W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji.
21.
22.
23. PRAWO SAYA
Istniejąca wg J.B. Saya prawidłowość gospodarki rynkowej, polegająca na tym, że podaż jest czynnikiem tworzącym popyt. Produkcja towarów, dostarczając dochodów ich wytwórcom, kreuje równocześnie popyt. W warunkach wolnej konkurencji nie może istnieć zjawisko nadprodukcji towarów, a zatem kryzys. Występujących już za jego życia zjawisk kryzysowych Say nie uważał za prawidłowość gospodarczą. Współczesne teorie ekonomiczne wykazały fałszywość prawa rynku Saya.
24. KORZYŚĆ KOMPARATYWNA
Względnie niższy koszt produkcji lub zdolność do produkowania wyrobu po niższej cenie, niż jest to w stanie zrobić konkurent, w sensie ilości dóbr, z których wytworzenia trzeba zrezygnować.
Wyobraźmy sobie, że porównujemy dwie firmy A i B. Firma A w określonym czasie produkuje 4 komputery i 8 drukarek. Firma B natomiast 6 komputerów i 24 drukarki. Zatem koszt wytworzenia 1 komputera w firmie A wynosi 2 drukarki, a w firmie B - 4. Oznacza to, że A ma przewagę komparatywną w produkcji komputerów. Podobnie rzecz się ma z produkcją drukarek, lecz tu przewagę komparatywną ma B. Jeżeli więc A zacznie specjalizować się w produkcji komputerów, a B w produkcji drukarek i dojdzie do handlu między nimi przy cenie ustalonej na 1 komputer = 3 drukarki, to obie firmy odniosą z takiej wymiany korzyść.
25. AUSTRIACKA SZKOŁA W EKONOMI
zwana też szkołą psychologiczną, jedna z trzech - obok matematycznej szkoły lozańskiej i neoklasycznej szkoły anglo-amerykańskiej - szkół subiektywistycznego kierunku poglądów ekonomicznych. Powstała w latach 70. XIX w., jej twórcą był C. Menger, do wybitniejszych zaś przedstawicieli należy zaliczyć: F. von Wiesera, E. von Böhma-Bawerka oraz późniejszych kontynuatorów - H. Mayera, L.E. von Misesa i F.A. von Hayeka.
Do gł. osiągnięć szkoły należy stworzenie i rozwinięcie subiektywistycznej teorii wartości, łączącej wartość towaru z jego użytecznością, a następnie wykorzystanie tej teorii do wyjaśnienia przebiegu krzywej popytu indywidualnego i rynkowego. Przedstawiciele szkoły austriackiej byli zwolennikami liberalizmu gospodarczego i zdecydowanymi przeciwnikami marksistowskich poglądów ekonomicznych, z którymi ostro polemizowali. Na ziemiach polskich zasady szkoły austriackiej głosił W. Czerkawski.
26. SIŁA ROBOCZA
ekon. część ludności w wieku produkcyjnym, która jest zatrudniona (pracuje) lub bezrobotna (poszukuje pracy); przepisy poszczególnych krajów szczegółowo określają pojęcie siły roboczej oraz zasady rejestracji bezrobotnych.
27. SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
forma gospodarki, która rozwinęła się w Niemczech Zachodnich, stanowi połączenie gospodarki rynkowej (gospodarka) i dużego zabezpieczenia socjalnego pracowników.
Do najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej należą takie działania polityki gospodarczej, które nie zagrażają celom o charakterze ogólnospołecznym, takie zabezpieczenia socjalne, aby zmniejszyć ryzyko utraty środków do życia przez obywateli oraz taka polityka społeczna, która w trakcie realizacji celów społecznych dba o wydajność w gospodarce.
Bezpośrednim celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie pełnego zatrudnienia siły roboczej, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej (walka z bezrobociem strukturalnym), ochrona pracy przez regulację stosunku pracy między pracodawcą a pracownikiem, poprawa na rzecz podziału dochodu narodowego.
Aby zrealizować te cele, państwo podejmuje nas-tępujące działania: ustala płacę minimalną, wysokie podatki przy zapewnieniu całościowej ochrony socjalnej (ubezpieczenie społ., zwrot kosztów leczenia itd.), niskie ceny na artykuły pierwszej potrzeby (polityka subwencji wobec producenta), wspiera kupowanie przez pracowników udziałów w przedsiębiorstwach, w których pracują, a także rozwija szkolnictwo publiczne na wysokim poziomie itd.
Niemcy Zachodnie prowadząc przez lata taką politykę, doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarczego, zachowując dużą ochronę socjalną. System, ten zaczął się jednak załamywać po zjednoczeniu ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym obu części Niemiec.
28. STAGFLACJA
ekon. zbitka pojęciowa powstała z połączenia 2 terminów: → stagnacji i → inflacji; oznacza jednoczesne występowanie stagnacji i rosnącej inflacji; stagflacja miała miejsce w wielu krajach rozwiniętych po tzw. kryzysie energ. 1973; jej wystąpienie, sprzeczne z przyjmowaną ówcześnie przez keynesistów krzywą Phillipsa, wyrażającą wymienność inflacji i bezrobocia (w latach 50. i 60. wzrost inflacji powodował zmniejszenie bezrobocia i odwrotnie), przyczyniło się do zrewidowania keynesowskich poglądów na obydwa zjawiska oraz do umocnienia → monetaryzmu; ponieważ w latach 50. i 60. polityka gosp. krajów rozwiniętych opierała się na krzywej Phillipsa, wystąpienie s. przysporzyło politykom gosp. wielu trudności.
29. SUBIEKTYWISTYCZNY KIERUNEK W EKONOMII
Jeden z trzech - obok historycznego i marksistowskiego - kierunków poglądów ekonomicznych powstałych w 2. poł. XIX w. w wyniku rozpadu klasycznej szkoły angielskiej. Jego twórcami byli trzej ekonomiści, którzy dali początek trzem odrębnym szkołom metodologicznym: C. Menger (psychologiczna szkoła austriacka), W.S. Jevons (neoklasyczna szkoła anglo-amerykańska) i L. Walras (matematyczna szkoła lozańska).
Subiektywistyczny kierunek poglądów ekonomicznych, w przeciwieństwie do szkoły klasycznej, położył nacisk na badania nad popytem, wykazując jego zależność od użyteczności krańcowej, i sformułował nową, subiektywistyczną (zdeterminowaną przez warunki natury psychologicznej) teorię wartości. Dostarczył w ten sposób brakujące ogniwo umożliwiające zbudowanie teorii mechanizmu rynkowego. Istotną zasługą tego kierunku było wprowadzenie do ekonomii instrumentów analizy matematycznej, co pozwoliło sformułować istotę i warunki równowagi gospodarczej.
Z subiektywistycznych kierunków poglądów ekonomicznych wywodzą się niemal wszystkie współczesne kierunki, szkoły i nurty ekonomiczne.
30.
31. TERMS OF TRADE
Warunki wymiany, wskaźnik stosowany w ocenie opłacalności handlu zagranicznego, wyrażający relację zachodzących w badanym okresie zmian cen towarów eksportowanych do zmian cen towarów importowanych. Większy od jedności poziom terms of trade oznacza poprawę efektywności handlu zagranicznego, mniejszy od jedności - jej pogorszenie.
Terms of trade mogą odnosić się do całości obrotów handlu zagranicznego danego kraju (łączne terms of trade), do obrotów z poszczególnymi partnerami (dwustronne, bilateralne terms of trade) lub do obrotów w zakresie poszczególnych grup towarowych (np. surowców, płodów rolnych, wyrobów przemysłowych itp.).
32. SZWEDZKA SZKOŁA W EKONOMII
Kierunek badań ekon., zapoczątkowany na przeł. XIX i XX w. przez K. Wicksella; wybitni przedstawiciele: R. Frisch, G. Myrdal, B. Ohlin; badania dotyczące funkcjonowania gospodarki, równowagi ogólnej (K. Wicksell), wymiany międzynar. (B. Ohlin), ekonomiki krajów rozwijających się (G. Myrdal).
33. UTYLITARYZM
[łac.], teoria etyczna powstała w XIX w., której gł. zasada (zw. zasadą użyteczności) głosi, iż czyn jest dobry wtedy i tylko wtedy, gdy przyczynia się do stanowienia szczęścia powszechnego, rozumianego jako wzrost przyjemności i redukcja cierpień w świecie; gł. przedstawicielami utylitaryzmu są J.S. Mill oraz J. Bentham, który głosił, że natura poddała rodzaj ludzki rządom 2 zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności, które rządzą ludźmi we wszystkim, co czynią i mówią i od których nie sposób się uwolnić; w słowach ktoś może utrzymywać, że się spod ich jarzma wyzwolił, w rzeczywistości będzie je zawsze dźwigał; przyjemność powszechna stanowi zatem kryterium oceny działań (→ hedonizm). Hedonistyczna wykładnia utylitaryzmu została poddana w XX w. krytyce przez zwolenników utylitaryzmu idealnego (G.E. Moore), który oceniał czyny w zależności od sumy dobra, jakie produkują w świecie oraz utylitaryzmu preferencyjnego (np. J. Rachels), który zasadnicze kryterium dobra widział w społ. wyborach (preferencjach); przedstawiciele utylitaryzmu XX w. dzielą się ponadto na tych, którzy odnoszą każdy czyn bezpośrednio do zasady użyteczności (utylitaryzmu czynów — K. Nielsen) oraz tych, którzy oceniają całą klasę czynów (utylitaryzmu zasad — R. Brandt); w pierwszym przypadku ocenie z punktu widzenia zasady użyteczności podlega konkretny czyn (np. dane kłamstwo), w drugim ocenia się zasadę leżącą u źródeł danego czynu (np. zasadę nakazującą kłamać). Współczesny utylitaryzm jest szczególnie aktywny w obszarze etyk szczegółowych, takich jak bioetyka czy etyka ekol. (P. Singer, J. Harris, J. Glover). W Polsce stanowisko pokrewne utylitaryzmowi prezentował T. Kotarbiński w swojej teorii etyki niezależnej.
34.
35.
36.
37.
38. TEORIA KOSZTÓW KOMPARATYWNYCH
Sformułowana przez D. Ricardo, a rozwinięta przez J.S. Milla teoria wymiany międzynarodowej i międzynarodowego podziału pracy.
Zgodnie z nią kraj może osiągać korzyści w wymianie handlowej nie tylko wtedy, gdy swoje towary wytwarza taniej niż inne kraje w ujęciu bezwzględnym, ale także wówczas, gdy wytwarza bezwzględnie drożej, ale różnice kosztów wytwarzania różnych towarów w porównaniu z innymi krajami (koszty relatywne, komparatywne) są zróżnicowane. Inne kraje mogą być zainteresowane importem towarów, które jakiś kraj wytwarza niewiele drożej od nich samych, gdyż dzięki temu oszczędzają pracę pozwalającą im wytworzyć i sprzedać za granicę więcej tych towarów, które same produkują taniej.
Istotne znaczenie dla ustalenia korzyści z takiej wymiany ma kurs walutowy.
39.
40. PRAWO LUDNOŚCI WG. MALTHUS
Thomas Robert (1766-1834) ekonomista ang., pastor anglikański; w najsłynniejszym dziele Prawo ludności (1798, poszerzone 1803) sformułował teorię, że gł. powodem nędzy i nieszczęść jest nadmierna liczba ludności; tzw. prawo M. głosi, że o ile liczba osób do wyżywienia rośnie w postępie geometrycznym, to ilość ziemi uprawnej (a więc środków utrzymania) - tylko w postępie arytmetycznym, nieuchronne jest więc, że wcześniej czy później liczba ludności bywa większa od ilości jedzenia; regulatorem liczby ludności stają się wojny, epidemie czy klęski żywiołowe. M. domagał się zatem opartego na przesłankach racjonalnych powstrzymania przyrostu ludności, kontroli urodzin poprzez zawyżanie wieku zawierania małżeństw i świadome powstrzymywanie się od prokreacji ("moralną powściągliwość"); prawo M. zostało zakwestionowane na pocz. XX w., gdy postęp rolnictwa pozwolił na znaczny wzrost produkcji żywności.
41. FALSYFIKACJA WG. POPPER
Karl Raimund, Sir (1902-94) falsyfikacjonizm; głosi ona, że rozwój wiedzy powinien polegać nie tyle na potwierdzaniu teorii, co na poszukiwaniu sposobów jej obalenia; postawa racjonalna winna opierać się nie o poszukiwanie faktów potwierdzających nasze mniemania, przypuszczenia czy hipotezy, ale na stawianiu sobie pytania: jakie ewentualne fakty zmusiłyby nas do jej odrzucenia; naukowe są tylko takie twierdzenia, których ewentualną fałszywość można wykazać, a akceptacja teorii to tylko zawieszenie procesu jej sprawdzania.
42.
43.
44.
45. OPTIMUM PORETA
całość technik stosowanych przy podejmowaniu decyzji gosp.; pozwala na dokonanie ocen i porównań opłacalności rozwiązań alternatywnych, najczęściej związany z poszukiwaniem optimum i teoriami marginalistycznymi (wielkości krańcowych); wykorzystując koncepcje dotyczące gł. warunków produkcji, konsumpcji dóbr i usług oraz redystrybucji dóbr próbuje się racjonalnie dokonać optymalnego wyboru prowadzącego do kompromisu pomiędzy często przeciwstawnymi celami, określanego stanem równowagi ekonomicznej.
46.
47.
48. PRAWO POPYTU I PODAŻY
Podstawowe prawo ekonomiczne regulujące działanie mechanizmu rynkowego, określające wzajemne zależności pomiędzy wielkością popytu, wielkością podaży, a poziomem ceny towaru.
Mówi, że w warunkach niezmienności innych zjawisk rynkowych popyt zmienia się z reguły w odwrotnym, a podaż w tym samym kierunku, co cena. Nadwyżka popytu nad podażą powoduje wzrost ceny, nadwyżka podaży nad popytem jest przyczyną spadku ceny.
Cena równowagi rynkowej, cena, przy której ilość towaru zaoferowana do sprzedaży jest równa ilości towaru, którą nabywcy są skłonni kupić. Cena równoważąca wielkość popytu i podaży.
49. PIENIĄDZA TEORIA DOCHODOWA
Teoria ekonomiczna, w której przedmiotem badań i analiz są dochody pieniężne, ich źródła, sposoby rozdysponowania i ich skutki dla gospodarki. Zgodnie z teorią dochodową pieniądza oddziaływanie pieniądza na wymianę i rozmiary produkcji, a tym samym dochodu narodowego, wynika z kształtowania się dochodów pieniężnych, od których z kolei zależy popyt i poziom cen.
Teoria dochodowa pieniądza powstała w wyniku krytyki ilościowej teorii pieniądza. Nie ma ona w związku z tym charakteru zwartego, jej elementy odnaleźć można w pracach wielu ekonomistów. Wyodrębnia się dwa jej nurty:
1) subiektywny - podkreślający psychologiczne czynniki kształtujące rynkowe zachowania posiadaczy pieniędzy, uzależniający popyt nie tylko od poziomu dochodów, ale i subiektywnych ocen i oczekiwań co do kształtowania się cen w przyszłości (A. Aftalion).
2) obiektywny - wskazujący na inne, obok dochodów pieniężnych, obiektywne, rynkowe czynniki kształtujące popyt i ceny: rozmiary udzielonych kredytów (K.J.G. Wicksell), podział wydatków na konsumpcję i inwestycje, a także stopę procentową (J.M. Keynes).
Teoria dochodowa pieniądza powstała na przełomie XIX i XX w., rozpowszechniła się w okresie międzywojennym, zwłaszcza po wielkim kryzysie gospodarczym.
50. KRZYWA IS-LM
Krzywa IS jest zbiorem kombinacji stopy procentowej i dochodu narodowego, przy których rynek dóbr znajduje się w równowadze. Jeżeli stopa procentowa wzrasta, to dochód zapewniający równowagę spada. Przy danej wysokości stopy procentowej, wzrost oczekiwanych w przyszłości dochodów konsumentów, wyższe oczekiwane przyszłe zyski z inwestycji bądź też wyższe wydatki państwa spowodują przesunięcie wykresu funkcji popytu globalnego w górę. W konsekwencji wywoła to także przesunięcie w górę krzywej IS; przy każdym poziomic stopy procentowej dochód odpowiadający warunkom równowagi będzie teraz wyższy.
Krzywa LM stanowi zbiór kombinacji stopy procentowej i dochodu, przy których rynek pieniądza znajduje się w równowadze. Przy danej podaży pieniądza, wyższemu dochodowi musi odpowiadać wyższa stopa procentowa, co pozwoli utrzymać popyt na pieniądz na nie zmienionym poziomie. Wzrost podaży pieniądza w ujęciu realnym powoduje przesuniecie krzywej LM w prawo. Równowaga na obu
n rynkach jednocześnie występuje w punkcie przecięcia się krzywych IS i LM.
51. PHILLIPSA KRZYWA
ekon. krzywa ilustrująca odwrotną zależność między stopą inflacji a stopą bezrobocia (tzw. wymienność inflacji i bezrobocia) — gdy rośnie inflacja, spada bezrobocie i odwrotnie.
Krzywa Phillipsa była w latach 60. teoret. podstawą polityki gosp. krajów rozwiniętych. Prowadząc ekspansywną politykę fiskalną lub monetarną, rządy mogły ograniczać bezrobocie, płacąc za to cenę w postaci zwiększenia inflacji. Krzywa Phillipsa pokazuje poziom inflacji będący wynikiem wyboru takiej polityki fiskalnej i monetarnej, która spowodowałaby podniesienie poziomu globalnego popytu, który z kolei wywiera presję na wzrost płac oraz cen i prowadzi do wyższej inflacji, dając w zamian niższe bezrobocie. Po 1973, po „szoku naftowym” i kryzysie energ., wystąpiły zjawiska stagflacji i slumpflacji, które podważyły prawdziwość krzywej Phillipsa — wystąpił jednoczesny wzrost inflacji i stopy bezrobocia. W krótkim okresie keynesiści i monetaryści dopuszczają wymienność bezrobocia i inflacji, natomiast przedstawiciele nowej klas. makroekonomii przeczą jej. Współcześnie wśród teoretyków ekonomii zdania na temat krzywej Phillipsa są podzielone. Prawie wszyscy są jednak zgodni, że w długim okresie nie ma wymienności między bezrobociem a inflacją — krzywa Phillipsa jest wtedy pionowa.
52. EKONOMIKA DOBROBYTU
Gałąź nauk o gospodarce, nurt poglądów ekonomicznych w ramach neoklasycznej szkoły anglo-amerykańskiej. Zajmuje się problemami normatywnym. Jej celem nie jest opisanie sposobu działania gospodarki (tym zajmuje się tzw. ekonomia pozytywna), lecz ocena tego, czy działa ona dobrze. W badaniach przewijają się dwa główne tematy: czy gospodarka wykorzystuje swe ograniczone zasoby w najlepszy możliwy sposób, czy też je marnotrawi; oraz na ile dostęp wszystkich członków społeczeństwa do dóbr i usług jest sprawiedliwy? Ekonomia dobrobytu zajmuje się również określeniem podstaw skutecznie funkcjonującego państwa, w którym żaden obywatel nie powinien bogacić się kosztem zubożenia drugiego. Badania mają na celu wskazanie, w jakich warunkach pożądane stają się zmiana zakresu i formy ingerencji państwa w gospodarkę. Za pioniera badań w tej dziedzinie uważa się ekonomistę angielskiego Arthura Cecila Pigou .
53.
54. SKŁONNOŚĆ DO KONSUMPCJI
Kategoria ekonomiczna wprowadzona przez J.M. Keynesa do określenia udziału w dochodach gospodarstw domowych tej ich części, która jest przeznaczona na zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych (zakupy dóbr i usług konsumpcyjnych). Rozróżnia się:
1) przeciętną skłonnością do konsumpcji, zwaną też czasem stopą konsumpcji (spożycia), która jest stosunkiem części dochodów przeznaczonych, zwykle w skali roku, na konsumpcję (C) do całego dochodu (Y) osiągniętego w tym samym czasie - C/Y;
2) krańcową skłonnością do konsumpcji - ΔC/ΔY, określającą wielkość dodatkowej konsumpcji (jej przyrostu) w stosunku do dodatkowego dochodu (jego przyrostu).
Ta pierwsza jest narzędziem analizy podziału produktu społecznego i wzrostu gospodarczego, druga znajduje zastosowanie w badaniach nad popytem globalnym i równowagą na rynku dóbr i usług. Prawidłowością kształtowania się skłonności do konsumpcji jest jej obniżanie się wraz ze wzrostem dochodów społeczeństwa. Kategorią dopełniającą skłonności do konsumpcji stanowi skłonność do oszczędzania. Obie skłonności, wyrażone ułamkami, uzupełniają się do jedności, a wyrażone w procentach - do 100%.
55. KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO KONSUMPCJI
ekon. wyrażona w procentach wszelka część zmiany dochodu, którą gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie wydatków konsumpcyjnych.
56. MNOŻNIK INWESTYCYJNY
W makroekonomii współczynnik określający zmianę (wzrost lub spadek) dochodu narodowego pod wpływem zmiany autonomicznych lub egzogenicznych (zewnętrznych) wydatków podmiotów gospodarczych. Jest relacją przyrostu dochodu narodowego do początkowej zmiany czynników, które ten przyrost wywołały. Jest zawsze większy od jedności - zmiana wydatków o określoną wartość powoduje zawsze zmianę dochodu narodowego o wielokrotność tej wartości.
Najpopularniejszym mnożnikiem jest mnożnik inwestycyjny (ΔY/ΔI), który informuje, o ile wzrośnie (spadnie) dochód narodowy, jeśli wydatki inwestycyjne wzrosną (zmniejszą się) o jedną jednostkę pieniężną (przy założeniu, że jedyną przyczyną zmiany dochodu narodowego są inwestycje). Ponieważ w gospodarce zmiany dochodu narodowego są wypadkową równoczesnego działania wielu czynników, jedne z nich powodują podwyższenie poziomu mnożnika (np. wzrost inwestycji, wzrost rządowych wydatków na zakup dóbr i usług, wzrost eksportu), inne go obniżają (m.in. zmniejszenie wydatków na inwestycje, wzrost podatków, wzrost importu).
57.
58.
59. ZASADA ODPOWIEDNIOŚCI
zasada korespondencji w starszej teorii kwantów wyrażająca fakt, że teoria kwantów jest bardziej ogólna od teorii klasycznej, oraz że dla układów fizycznych opis kwantowy przechodzi w granicznym przypadku (gdy pominiemy stałą Plancka) w opis klasyczny; z. o. wprowadził do starej teorii kwantów N. Bohr (1923).
60.