Podstawową zasadą w stosunku do uchodźców jest zasada non-refoulement, czyli zakaz wydalania lub zawracania uchodźcy na tery­torium, na którym zagrożone są jego życie, zdrowie lub wolność. Tre­ścią tej zasady jest zakaz odmowy przyjęcia uchodźcy na granicy i zakaz jego późniejszej ekstradycji do kraju pochodzenia. W sytuacji masowego uchodźstwa dopuszczane jest jednak³⁷ i w praktyce państw niestety spotykane, wyłączenie stosowania zasady non-refoalement Podawanym uzasadnieniem takiego działania jest obawa o bezpie­czeństwo państwa- potencjalnego kraju schronienia i bezpieczeń­stwo jego ludności. Często przywoływany jest strach przed tzw. syn­dromem bałkańskim, czyli sytuacją, w której ludność ekstermino-wana w jednym państwie powiększa, na skutek uchodźstwa dotych­czasową mniejszość w państwie schronienia i staje się tam grupą eksterminującą. Zdarza się więc, że państwa zamykają granicę przed ludnością cywilną uciekającą z terenu działań wojennych, zmusza­jąc ją do powrotu na terytorium prześladowania³⁸. Zdarza się też, że uchodźcy przebywający na terytorium państwa schronienia zmusza­ni są do powrotu, mimo że ich kraj pochodzenia nie stał się pań­stwem bezpiecznym³⁹.

Sytuacja uchodźców (w większości ludności cywilnej) w przy­padku masowego exodu.su, nawet po uzyskaniu tzw. bezpiecznego schronienia, nadal jest dramatyczna. Ludzie grupowani są w obo­zach dla uchodźców i mimo wysiłków państwa przyjmującego oraz pomocy humanitarnej organizacji międzynarodowych i innych państw doświadczają głodu, braku wody pitnej, lekarstw i podstawowych środków higienicznych.

Pytaniem zasadniczym pozostaje, w jaki sposób zapewnić (czy wymóc na stronach konfliktu) przestrzeganie praw człowieka gwa­rantowanych przez międzynarodowe prawo praw człowieka i prawo humanitarne oraz poprawić sytuację ludności.

Warunkiem udzielenia skutecznej pomocy jest możliwość oceny sytuacji panującej na terenie działań wojennych, co wiąże się z ko­niecznością zapewnienia dostępu do tego terytorium przedstawicie­lom państw trzecich, organizacji międzynarodowych i organizacji humanitarnych. Tymczasem zdarza się, że strony (lub jedna ze stron) konfliktu zamykają dostęp do terenu teatru działań wojennych wszystkim osobom postronnym.

IV konwencja genewska dla opieki nad ludnością cywilną na obszarze konfliktu nakłada powinność ustanowienia tzw. mocarstw opiekuńczych (państwo trzecie nie zaangażowane w konflikt) lub po­wierzenia opieki bezstronnej organizacji humanitarnej.

Ludność cywilna może być ewakuowana z obszarów szczególnie zagrożonych. Prawo humanitarne przewiduje również możliwość two­rzenia - dla wzmożenia ochrony ludności cywilnej - stref bezpie­czeństwa: miejscowości sanitarnych, miejscowości niebronionych, stref zneutralizowanych i stref zdemilitaryzowanych⁴⁰. Ustanawiane decyzją jednej ze stron miejscowości sanitarne mają chronić przed skutkami działań wojennych: rannych i chorych, kaleki, starców i dzieci w wieku poniżej 15 lat, kobiety ciężarne i matki dzieci poniżej 7 roku życia. Miejscowościami nie bronionymi strona konfliktu może proklamować każde miejsce leżące w pobliżu jej sił zbrojnych, nara­żone na potencjalną okupację. Ludność przebywająca w tej strefie korzysta z ochrony, nie może jednak - pod groźbą utraty przez miej­scowość statusu niebronionej - prowadzić działań na szkodę pań­stwa nieprzyjacielskiego. Wszyscy kombatanci⁴¹, jak również wszel­ka broń i ruchomy materiał wojskowy, powinni być z tej strefy usu­nięci, a ze stałych urządzeń wojskowych nie wolno korzystać na szkodę nieprzyjaciela.

Na mocy wzajemnego porozumienia strony konfliktu mogą two­rzyć strefy zneutralizowane, mające chronić rannych i chorych (wal­czących i nie) oraz osoby cywilne nie biorące udziału w walkach. Również na mocy porozumienia strony mogą utworzyć strefy zdemi-litaryzowane. Na ich terenie nie mogą przebywać kombatanci, nie może znajdować się broń ani ruchomy materiał wojskowy, a ludność w tej strefie przebywająca nie może korzystać ze stałych urządzeń wojskowych na szkodę nieprzyjaciela. Stref tych nie wolno wykorzy­stywać do prowadzenia operacji wojskowych, nie mogą one być ani atakowane, ani bronione przed ofensywą. Ich celem jest zapewnienie ludności schronienia i zagwarantowanie fizycznego przetrwania. Prak­tyką jest dążenie do rozmieszczenia w strefach bezpieczeństwa sił ONZ, które mają dokonywać rozbrojenia ludności, rozminowywania terenu, oraz wzmacniać ochronę ludności i ułatwiać powrót uchodź­com. Jednakże często, mimo obecności sił ONZ, w strefach dochodzi do walk i łamania praw ludności.

156

157

---