5. Sytuacja ludności cywilnej podczas konfliktów zbrojnych

Joanna Dobrowolska

Zgodnie z uregulowaniami formalno-prawnymi podczas trwa­nia konfliktów zbrojnych ludność cywilna podlega daleko idącej ochro­nie. Niestety, uwidacznia się drastyczna różnica pomiędzy normami prawa międzynarodowego a rzeczywistością. Podczas konfliktów lu­dzie padają ofiarą nienawiści, wrogości, szowinizmu, często nie spo­sób nawet określić rozmiarów niczym nie usprawiedliwionych okru­cieństw. Szczególnie przekonują o tym doniesienia prasowe i telewi­zyjne, choćby z wojen na Bałkanach i w Czeczenii.

Prawną sytuację ludności cywilnej (czyli wszystkich osób nie będących członkami sił zbrojnych) podczas trwania konfliktu zbroj­nego regulują dwa systemy międzynarodowego prawa: humanitar­nego i praw człowieka. Określenie stopnia ochrony przynależnej lud­ności i wyznaczenie zakresu praw, którymi dysponuje każda osoba podczas trwania konfliktu zbrojnego, wymagają dokonania kompila­cji norm obu tych systemów¹.

Dla realizacji tego celu międzynarodowe prawo humanitarne kon­fliktów zbrojnych (w skrócie prawo humanitarne lub prawo wojenne -ius in bello) pojmowane będzie zgodnie z definicją Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża jako zespół norm regulujących zbrojną walkę i zachowanie państw, reguły służące

[...] rozwiązywaniu problemów humanitarnych bezpośrednio wynikających /. międzynarodowych i niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z po­wodów humanitarnych ograniczają prawo stron konfliktu do stosowania me­tod i środków walki według własnego uznania oraz chronią osoby i mienie, które są lub mogą być zagrożone przez konflikt².

Prawa człowieka zaś rozumiane są jako normy prawa międzynarodo­wego zawierające w swej treści potwierdzenie uprawnień przynależ­nych każdej osobie ludzkiej, gwarantujących jej ochronę godności i nie­tykalności oraz zapewniających wolność wyboru postępowania i drogi rozwoju.

Mimo że w doktrynie utwierdziło się przekonanie o wyalienowa­niu prawa humanitarnego z całego systemu prawa międzynarodo­wego, co uzasadniane jest specyfiką sytuacji, do której odnoszą się normy tego prawa, faktycznie są one silnie związane z treścią pozo­stałych działów prawa międzynarodowego, szczególnie z prawem praw człowieka. Za takim ujęciem przemawia wspólny obu systemom cel: wzmocnienie ochrony istoty ludzkiej i godności człowieka. Realizu­jąc go, oba systemy wzajemnie się wspierają, nakładając się na sie­bie i w efekcie wzmacniając ochronę ludności i przynależnych jej praw podczas trwania konfliktu zbrojnego, czyli w sytuacji, w której lud­ność najbardziej narażona jest na krzywdy i poniżenie³.

Podczas trwania konfliktu prawa osób cywilnych chronione są dwojako:

• w sposób ogólny przez zastosowanie norm prawa praw człowie­
  ka i ogólnych klauzul prawa humanitarnego przysługujących
  każdemu bez dyskryminacji;

• oraz w wyniku przyjęcia szczegółowych norm prawa humanitar-

nego, przewidujących specjalną ochronę dla osób należących do grup silniej niż inne narażonych na niebezpieczeństwo i cier­pienie.

Międzynarodowe dokumenty prawa praw człowieka i prawa hu­manitarnego normują przynależną każdemu człowiekowi ogólną ochro­nę opierając ją na obowiązku przestrzegania podstawowych praw czło­wieka przez państwa-strony konfliktu. Zgodnie z ideą praw wokół każ­dej osoby - zarówno w czasie pokoju, jak i trwania konfliktu - istnieje nienaruszalna strefa gwarantująca bezpieczeństwo osobiste i wolność wyboru, której zakres wyznaczany jest właśnie przez treść poszczegól­nych praw. Z pozoru wydaje się, że ta szeroka w czasie pokoju strefa, podczas konfliktu zbrojnego powinna ulegać zmniejszeniu - na rzecz realizacji interesów społeczności i państwa. Tymczasem podczas trwa­nia konfliktu zbrojnego - dzięki współdziałaniu międzynarodowego prawa praw człowieka i prawa humanitarnego - w części dotyczącej najbardziej istotnych praw ulega ona rozszerzeniu i wzmocnieniu.

Prawa podmiotowe wyznaczające strefę bezpieczeństwa przyna­leżą każdemu człowiekowi, wynikają bowiem z przyrodzonej każdemu godności osobowej. Godność ta jest skutkiem faktu bycia człowiekiem, jest więc - podobnie jak prawa, niezbywalna i powszechna. Tymcza­sem często podczas konfliktów grupom ludności - wyodrębnionych

142

143

na podstawie kryteriów etnicznych, rasowych bądź innych - odmawia się praw (na przykład przez ustanawianie aktów prawnych). Jednakże dzięki przyjęciu w międzynarodowych dokumentach reguł zgodnych z ideą praw człowieka wszelkie takie akty są formalnie nieskuteczne, tak samo jak będące wyrazem dyskryminacji ustawy ograniczające możli­wość korzystania z praw przez członków danej grupy. Prawa wszystkich ludzi - niezależnie od sytuacji politycznej czy społecznej są równe, po­dobnie jak równa i nie podlegająca wartościowaniu jest godność osobo­wa⁴.

Ludności podczas trwania konfliktów przysługują więc prawa gwa­rantowane przez dwa systemy prawa. Opierając się na uregulowaniach o zasięgu ogólnoświatowym, a rezygnując z analizy traktatów, których obowiązywanie jest ograniczone terytorialnie⁵ można skonstruować ogól­ną listę praw przynależnych ludności podczas trwania konfliktów zbroj­nych. Przy czym należy skupić się przede wszystkim na normach kon­wencyjnych, tzw. „twardego" prawa międzynarodowego, i normach zwy­czajowych powszechnie obowiązujących, ale uwzględniając także de­klaracje i uchwały organizacji międzynarodowych.

Określając prawa osób cywilnych należy mieć na uwadze przede wszystkim treść następujących ogólnych dokumentów:

• spośród międzynarodowego prawa praw człowieka:

• Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948
  roku;

• Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
  z 16 grudnia 1966 roku;

• Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i
  Kulturalnych z 16 grudnia 1966 roku⁶.

• spośród prawa humanitarnego:

• Konwencji genewskej o ochronie osób cywilnych podczas
  wojny (IV Konwencja Genewska) z 12 sierpnia 1949 roku,

• Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich z 12 sierp-

nia 1949 roku dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) z 12 grudnia 1977 roku;

- Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich z 12 sierp­
nia 1949 roku dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych
konfliktów zbrojnych (Protokół II) z 12 grudnia 1977 roku⁷;

• Spód konwencji szczegółowych:

• Konwencji przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu,
  nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu,
  z 10 grudnia 1984 roku⁸;

• Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobój-

stwa z 9 grudnia 1948 roku;

- Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni
wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości z 26 listopada 1968
roku⁹;

Międzynarodowe traktaty gwarantujące prawa człowieka stano­wią, że zawarte w nich prawa w całości mogą być realizowane tylko w czasie pokoju. Przewidują bowiem możliwość ograniczenia - w sytu­acjach nadzwyczajnych- korzystania z części przynależnych ludziom praw. Nie znaczy to jednak, że podczas konfliktu normy prawa praw człowieka przestają obowiązywać. Takie ujęcie byłoby zaprzeczeniem ich istoty praw człowieka, odmówieniem ważności wtedy, kiedy ko­rzystanie z praw jest najbardziej potrzebne, czyli kiedy ludzie dozna­ją nieuzasadnionych koniecznością krzywd. Tak więc w zgodzie z fi­lozofią praw człowieka prawo międzynarodowe dopuszcza zawiesze­nie możliwości korzystania z praw, ale tylko względem części upraw­nień, dzieląc je w efekcie na derogowalne i niederogowalne i dodat­kowo ustanawiając w stosunku do praw podlegających zawieszeniu pewne zasady wprowadzania derogacji, formalnie nie uznając do­wolności w tym względzie. Art. 4. Paktu Praw Obywatelskich i Poli­tycznych zawiera ogólną klauzulę przewidującą możliwość zawiesze­nia praw w nim zawartych, nakłada jednak na państwo zawieszające bądź ograniczające korzystanie z prawa obowiązek spełnienia wymo­gów materialnych i formalnych. Ma to zlikwidować dowolność postę­powania państw w zakresie przestrzegania praw człowieka i przez to bardziej służyć ochronie ludności.

Materialna klauzula przewidziana w art. 4. Paktu umożliwia de­rogację praw w sytuacji zaistnienia wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu. Sytuacje międzynarodowe­go i wewnętrznego konfliktu zbrojnego z pewnością można zaliczyć do kategorii „niebezpieczeństwa publicznego", ale nie każdy konflikt będzie zagrażał życiu narodu. W tym względzie jednak, zgodnie z lite­rą prawa międzynarodowego, państwa dysponują swobodą oceny. Słuszna jest jednak teza, że dla decyzji ojej dokonaniu większe zna-

144

145