wprowadzające zakaz stosowania broni działających bez rozróżnie­nia, takich, których skutki są niemożliwe do ograniczenia w czasie lub przestrzeni. Do najważniejszych należą²³:

• Protokół w sprawie zakazu stosowania na wojnie środków du­
  szących, trujących lub innych gazów oraz bakteriologicznych
  metod prowadzenia wojny (z 17 kwietnia 1925 roku);

• Układ w sprawie zakazu doświadczeń z bronią jądrową w atmos-

ferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (z 5 sierpnia 1963 roku);

- Układ w sprawie nierozprzestrzeniania broni jądrowej z (l sierp-

nia 1968 roku);

- Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadze-

nia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu (z 10 kwietnia 1972 roku);

• Konwencja w sprawie zakazu stosowania techniki modyfikacji
  środowiska naturalnego w wojskowych i innych wrogich celach
  z 18 maja 1977 roku;

• Konwencja o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni
  konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące
  nadmierne cierpienia lub grożące niekontrolowanymi skutkami
  (z 10 października 1980 roku);

• Konwencja o powszechnym i całkowitym zakazie badania, pro­
  dukcji, składowania i używania broni chemicznej oraz jej znisz­
  czeniu (z 12 stycznia 1993 roku);

• Układ o powszechnym zakazie prób nuklearnych (z 24 listopada

1996 roku);

- Konwencja o zakazie używania, magazynowania, produkcji i
transferu min przeciwpiechotnych i o ich zniszczeniu (z 9 grud­
nia 1997 roku);

Podczas prowadzenia działań wojennych nie powinny być uży­wane środki, które nie prowadzą do realizacji głównego celu wojny, czyli bezpośrednio do zwycięstwa. Nie należy więc niepotrzebnie lub nadmiernie niszczyć kraju będącego obszarem działań wojennych. Nie powinny być prowadzone operacje wojskowe, które przynosząc stosunkowo niewielką korzyść strategiczną silnie narażają życie lud­ności cywilnej lub dobra niewojskowe. Prawo humanitarne dokonu­je rozróżnienia pomiędzy materialnymi celami wojskowymi i niewoj­skowymi, zakazując ataków na te drugie, zwłaszcza na te, których zniszczenie lub uszkodzenie zagrażałoby życiu ludności (tamy, elek-

trownie atomowe) lub utrudniałoby przeżycie osobom cywilnym (np. magazyny żywności).

Prawo humanitarne nakłada na sposoby prowadzenia działań wojennych szereg szczegółowych zakazów i nakazów mających chro­nić ludność cywilną. Jako że wojna jest stosunkiem pomiędzy pań­stwami, a nie obywatelami walczących państw, ludność cywilna, po­dobnie jak wszystkie osoby nie biorące udziału w działaniach zbroj­nych, niezależnie od cech różnicujących (bez dyskryminacji, np. ze względu na obywatelstwo), podlega ochronie stron pozostających w konflikcie. Osobom cywilnym przynależy ochrona wynikająca ze wszystkich stosownych norm prawa humanitarnego przez cały czas trwania konfliktu i okupacji, pod warunkiem, że nie próbują one szko­dzić nieprzyjacielowi.

Wyraźnie sformułowany jest zakaz bezpośrednich ataków na osoby cywilne. Zakazane są kary zbiorowe, zastraszanie i terroryzo­wanie ludności, branie zakładników, represalia oraz wykorzystywa­nia przez strony konfliktu specjalnego statusu i ochrony przewidzia­nej dla ludności cywilnej w celu zabezpieczenia obiektów wojsko­wych. Przykładem może być - często łamany - zakaz zgromadzania ludności w okolicach baz lub punktów strategicznie ważnych dla wojska²⁴ i wykorzystywania jej do ochrony transportów i konwojów wojskowych.

Rozpatrzenia i uwagi wymaga zakres stosowania międzynaro­dowego prawa wojennego. Ze swej istoty prawo humanitarne ma dą­żyć do jak największej ochrony ludności, stąd zauważalna jest w j ego uregulowaniach tendencja do jak najszerszego stosowania norm humanitarnych. Konwencje Genewskie zobowiązują strony do prze­strzegania ich postanowień we wszystkich okolicznościach podczas trwania konfliktu zbrojnego, niezależnie od tego, czy nastąpiło for­malne wypowiedzenie wojny i bez względu na rodzaj konfliktu (wojna defensywna czy ofensywna) nawet wówczas, gdy i jedna ze stron for­malnie nie uznaje stanu wojny²⁵. IV konwencja genewska dotycząca ludności cywilnej obowiązuje także podczas okupacji. Wobec kon­wencji nie obowiązują zasady „inter partes" i „si omnes", normy w nich zawarte należą do prawa powszechnie obowiązującego²⁶. Za takim uznaniem przemawia ogromna liczba państw, które ratyfiko­wały konwencje (na 191 państw stronami konwencji genewskich nie są tylko Seszele, Wyspy Marshalla i Nauru). Powszechne uznanie

150

151