prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, szczególnie w
sytuacji ograniczenia wolności poruszania się, np. internowa
nia;
prawo do rzetelnego procesu, ze szczególnie chronionym pra
wem do odwołania się od wyroku;
prawo do prywatności i poszanowania życia rodzinnego, zwłasz-
cza w stosunkach pomiędzy matką a dzieckiem. Chronione jest też:
- prawo własności, szczególnie silnie w aspekcie korzystania z wła-
snego mienia;
- wolność przemieszczania się i osiedlania. W ramach tego prawa
niederogowalne jest: prawo wyjazdu cudzoziemców z obszaru działań wojennych i prawo obywateli powrotu do własnego kraju, bardzo silną ochronę uzyskuje wolność od przymusowych deportacji i przesiedleń;
prawo do ochrony optymalnego stanu zdrowia;
prawo do godnego poziomu życia;
prawo do pracy (wraz z prawem do słusznego wynagrodzenia);
prawo do nauki;
prawa kulturalne17.
W części norm szczegółowych prawo humanitarne przewiduje szczególną ochronę dla osób należących do grup narażonych z jakiegoś powodu na silniejsze niż inni niebezpieczeństwo. Należą do nich: osoby internowane, osoby przebywające na terenach okupowanych, cudzoziemcy przebywający na terenie stron konfliktu18 oraz osoby wymagające szczególnej opieki: kobiety, dzieci, uchodźcy i bezpaństwowcy oraz dziennikarze19.
Pomiędzy konstrukcjami prawa praw człowieka a prawem humanitarnym istnieją różnice. Wydaje się jednak, że są one uzasadnione praktycznie i faktycznie zwiększają ochronę ludności podczas konfliktów zbrojnych.
Prawa ogólnie formułowane „w czasie pokoju" zostają w dużej
części prawa wojennego uszczegółowione wręcz kazuistycznymi
uregulowaniami, co ma zapobiec różnym interpretacjom zapi
sanych w konwencjach norm, niemożliwym do poddania sądo
wej interpretacji podczas wojny.
Konsekwencją uszczegółowienia norm prawa humanitarnego jest
inne określenie podmiotu praw. Typowe dla prawa czasu poko-
ju ogólne określenie „każdy" zastąpione jest określeniami: od osoby cywilne, aż po bardzo dokładne: kobiety ciężarne, dzieci do lat 15. Dalej jednak obowiązuje zasada niedyskryminacji - z praw przewidzianych dla danej grupy może korzystać każda osoba do niej należąca;
- Klasyczne w prawie praw człowieka wolności (prawa negatywne,
opierające się na zakazie ingerencji państwa w swobodę korzystania z nich) w prawie humanitarnym ujęte są w formie praw (praw pozytywnych, nakładających obowiązek czynnych działań umożliwiających realizację prawa i korzystanie z niego).20 Jednocześnie podmiot zobowiązań jest określony bardziej konkretnie. Jest nim nie tylko - jak w prawie praw człowieka -państwo, ale także m.in. władze wojskowe i dowódcy lokalni;
- Podczas konfliktu zbrojnego, mimo że prawo humanitarne prze
widuje pewne prawa proceduralne, domaganie się na drodze
prawnej przestrzegania praw jest praktycznie nieskuteczne. Stąd
w prawie wojennym istnieje duża liczba norm negatywnych, okre
ślających ciężkie naruszenia praw jako zbrodnie wojenne i na
kazujących ich ściganie przez państwa najpóźniej po zakończe
niu działań wojennych.21
Prawo humanitarne w całej swej konstrukcji ma służyć ochronie ludności i ograniczeniu niepotrzebnych cierpień. Oprócz przepisów dotyczących ochrony praw osób bezbronnych w czasie konfliktu, wprowadza też podstawowe zasady prowadzenia działań wojennych. Naczelną spośród nich jest zasada humanitaryzmu. Duch humanitaryzmu przenika wszystkie traktaty z zakresu tego prawa, wywierając piętno na ich treści. Jego efektem jest też sformułowana przez Fiodora Martensa i zwana od jego nazwiska klauzula określająca, że w trakcie działań zbrojnych we wszystkich sytuacjach nie unormowanych przepisami ludność
[...] pozostaje pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego, wypływających z ustalonych zwyczajów, z zasad ludzkości i wymagań społecznego
sumienia
Bezpośrednim skutkiem zasady humanitaryzmu jest prawne ograniczenie lub zakaz stosowania niektórych rodzajów broni i metod prowadzenia działań wojennych. Należy rozdzielić jednak umowy, które mają zniwelować zbędne cierpienia żołnierzy (członków sił zbrojnych) i konwencje mające chronić także ludność cywilną, czyli
148
149