powoduje, że nawet dla państw, które nie są stronami konwencji normy w nich zawarte są prawem zwyczajowym.
Prawo humanitarne różnicuje zakres ochrony przynależny ludności cywilnej w konfliktach międzynarodowych i w konfliktach wewnętrznych. W konfliktach międzynarodowych obowiązują wszystkie normy konwencji genewskich i „I Protokołu dodatkowego". W konfliktach niemiędzynarodowych zakres ochrony i katalog gwarantowanych ludności praw jest zminimalizowany, ponieważ narzucany przez społeczność międzynarodową obowiązek ochrony stoi w sprzeczności z zasadą suwerenności państw. Proces konstruowania ochrony dla ludności w konfliktach wewnętrznych był stopniowym ograniczaniem suwerenności na rzecz minimalnego standardu humanitarnego. Początkowo ochrona ta opierała się tylko na ograniczonym w treści art. 3 konwencji genewskich. Rozszerzono jej zakres w 1977 roku, przyjmując II Protokół dodatkowy do konwencji genewskich. Treść „Protokołu" nadal obejmuje jednak tylko część norm humanitarnych stosowanych podczas konfliktów międzynarodowych, uzależniając pełne przyjęcie katalogu norm od zgody (a więc woli) oraz wzajemnej umowy stron konfliktu. Należy przyjąć, że takie uregulowanie odbiega od naczelnej zasady prawa humanitarnego w postaci maksymalnej ochrony ludności cywilnej. Szczególnie w kontekście krwawych wewnątrzpaństwowych konfliktów wydaje się, że dotychczasowe uregulowanie nie jest wystarczające. Poza tym należy poddać krytyce sam fakt różnicowania stopnia ochrony ludności cywilnej w konfliktach wewnętrznych i międzynarodowych, jest przecież ofiarą takich samych lub podobnych przejawów walki zbrojnej27. Wyznaczanie zakresu prawnej ochrony ludności komplikuje dodatkowo fakt, że po II wojnie światowej nasiliły się konflikty trudne do sklasyfikowania, łączące cechy konfliktu wewnętrznego i międzynarodowego. Wydaje się, że właśnie w sytuacji konfliktu wewnętrznego, czyli zachodzącego między państwem a osobami podlegającymi jego jurysdykcji, wsparcia prawu humanitarnemu udziela prawo praw człowieka.
Rzeczywistością podczas konfliktów zbrojnych są, niestety, poważne i często masowe naruszenia praw ludności. Zrozumiałe jest, że w warunkach wojennych nie jest możliwe całkowite uchronienie ludzi od cierpień związanych z prowadzonym konfliktem, prawo humanitarne uznaje w tym względzie zasadę konieczności wojennej.
Zgodnie z prawem celem ataków jednak nie może stać się ludność cywilna. Praktyka taka, niestety, występuje.
W czasie trwania konfliktu zbrojnego pojawiają się dwa rodzaje zagrożeń dla ludności cywilnej, wynikające:
z prowadzenia działań wojennych;
faktu pozostawania we władzy nieprzyjaciela.
Mimo że zdarzają się często naruszenia prawa humanitarnego należące do pierwszej grupy zagrożeń (na przykład użycie przez Irak broni chemicznej w wojnie z Iranem), większe zagrożenia dla ludności cywilnej wynikają z zaistnienia drugiej sytuacji. Wiarygodnych informacji na ten temat dostarczają raporty Specjalnych Sprawozdawców i Grup Roboczych Komisji Praw Człowieka ONZ, opisujące wiele przypadków ciężkich naruszeń praw ludności znajdującej się we władzy nieprzyjaciela.28
Ciężkie naruszenia kwalifikowane są jako zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Zgodnie z Kartą Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z 8 sierpnia 1945 roku29 zbrodnie wojenne obejmują (ale nie ograniczają się tylko do tego ujęcia): dokonywane na ludności cywilnej morderstwa, złe obchodzenie się lub deportację na roboty przymusowe lub w innym celu oraz dokonywane na mieniu niewojskowym: rabunek, bezmyślne burzenie miejsc zamieszkania i czynienie spustoszeń nie uzasadnionych koniecznością wojenną. Zbrodnie przeciwko ludzkości definiowane są jako:
(...) morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych" (art. VI pkt c).
Do zbrodni przeciwko ludzkości należą zbrodnie ludobójstwa pojmowane - zgodnie z literą „Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa" - jako:
(...) którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich:
zabójstwo członków grupy;
spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicz
nego członków grupy;
rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na
spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;
152
153