STANISŁAW GROCHOWIAK
BIOGRAFIA
Urodził się 1934 oku w Lesznie
Dziadek Antonii opowiadał mu o swej młodości i zabierał do kina prowadzonego przez ojca
Sielankowe wczesne dzieciństwo zakończył rok 1939 - rodzina została wysiedlona, okupację przeżyli w Warszawie
Po powstaniu rodzina udała się do Koniecpola, Częstochowy
1945 wracają do Leszna; chodził do gimnazjum, bawił się teatrzykiem kukiełkowym, uczył się gry na pianinie, rzeźby
1948 zmiany polityczne - poznał poezję Staffa i Gałczyńskiego, fascynował się literaturą i malarstwem, w latach szkolnych pisał wiersze
1949 fraszki w tomiku „Świat”
1951 poznaje Anatola Sterna; 1951 - 1953 : kilkakrotnie zmieniał pracę; dużo czytał, nawiązał kontakt ze „Słowem Powszechnym” (dział pisma W młodych oczach) tu można było debiutować wierszami niesocrealistycznymi; tu ukazują się jego debiutanckie wiersze liryczne Ave Maryja i Notuję Deszcz
1953 poznaje T. Mazowieckiego; zaczyna pracę w redakcji „Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego”, przenosi się do Wrocławia, prowadzi dział literacki,
1954 - bierze ślub z Anną Herman
1955 Warszawa - tu pracuje w Instytucie Wydawniczym „PAX”; rozpoczyna się polityczna odwilż, sam staje się sławnym poetą - publikuje powieść „Plebania z magnoliami” i tom wierszy „Bałłada rycerska” to jeden z najważniejszych debiutów poetyckich tamtego okresu : spóźnione (Herbert, Białoszewski) i normalnych (Grochowiak, Harasymowicz);
1957 pracuje w dziale literackim czasopisma „Za i przeciw” (Horodyński, Micewski); po zmianie profilu i redakcji poeta rezygnuje ze współpracy
1956 - 1968 poezja TURPISTYCZNEJ GROTESKI - weszła w skład tomików : „Menuet z pogrzebaczem” (1957), „Rozbieranie do snu” (1958), powieść „Plebania z magnoliami”
Pisze dramat „Szachy”
„Współczesność” pismo, wokół którego skupiało się „Pokolenie Współczesności”; Grochowiak w 1954 roku zostaje redaktorem naczelnym pisma, a potem przenosi się do redakcji „Nowej Kultury”
1956 powstają inne pisma : „Zebra”, „Poglądy”, „Od nowa” - rok później zostają zlikwidowane
„Współczesność” za redakcji Grochowiaka :
Skupiała wielu młodych twórców
Drukowała nawet bardzo ostre recenzje debiutów prozatorskich
Występował przeciw „Warszawce”, „bohaterszczyźnie”, kulturze Przekroju” i kulturze masowej
Adresatem jego tekstów byli nie tylko czytelnicy - rówieśnicy, ale i władza
Następuje mała stabilizacja - artyści tworzyli, publikowali, ale instytucjonalne życie literackie ograniczono do minimum
1960 Grochowiak odchodzi ze „Współczesności” i rozpoczyna pracę w „Nowej Kulturze” - po jej likwidacji już do śmierci należał do redakcji „Miesięcznika Literackiego”
Oburza go antysemityzm
Wkroczenie wojsk Układu Warszawskiego do Częstochowy
Komplikuje się życie osobiste poety - ma pięcioro dzieci, umiera najmłodsza córka, dochodzą złożone związki uczuciowe; ucieka w alkohol, czego rezultatem jest ciężka niewydolność wątroby, a w konsekwencji śmierć 2 września 1976
TWÓCZOŚĆ (poezja)
Periodyzacja :
okres wczesny zakończony debiutanckim tomem „Ballada rycerska” (1956)
okres dojrzałej groteski (turpistyczny) „Menuet z pogrzebaczem”, „Rozbieranie do snu” i pierwsza część „Agrestów”
okres uklasycznienie druga część „Agrestów” (sonety i poematy), tomik „Kanon”, „Nie było lata”
od „Polowania na cietrzewie” do śmierci
Grochowiak zapisał się w polskiej powojennej poezji jako twórca, który poszukiwał nowych form ekspresji poetyckiej i przeciwstawił się tradycyjnej interpretacji "piękna".
Był klasyfikowany jako poeta reprezentujący nurt turpistyczny (od łac. turpis - brzydki) - programowym wręcz przykładem jest wiersz Płonąca żyrafa.
W późniejszym okresie swojej twórczości skłaniał się ku klasyczności i zgodzie na reguły dnia codziennego (bunt nie przemija, bunt się ustatecznia).
„Ballada rycerska”
Obraz buntującego się przeciw niesprawiedliwości, mieszczańskiej hipokryzji podmiotu - bunt metafizyczny, a mały buntownik wyrasta na proroka, kapłana, cudotwórcy
Dwa oblicza poetów : sentymentalny i patetyczny
Raz mamy do czynienia z obrazem podmiotu chorego, napiętnowanego kalectwem i brzydotą, dążącego do autodestrukcji, innym razem : zdrowego, obdarzonego jurnością i siłą, przejawiającego ogromną witalność; obaj składają się na podmiot buntu (nie poddał się poetyce socrealizmu, który nie tolerował dwoistości podmiotu)
Liryka roli, stylizacje kostiumy dawnych pisarzy, bohaterów, postaci plebejskich (ważna jest postać błędnego rycerza - Don Kichota)
Bunt społeczny skierowany przeciwko stalinizmowi, w imię socjalizmu humanistycznego
Bunt egzystencjalny zorientowany religijnie (podmiot zbiorowy)
Tomik został przyjęty dobrze
Wyka wpływy Tuwima i Gałczyńskiego; zależność od tradycji barokowej; świat nigdy nie będzie przedstawiony realistycznie, zawsze przez filtry, teatralizowany, ja liryczne będzie różnie stylizowane;
Jego stylizacje są świadome (rytm Norwidowski, archaiczna pieść ludowa)
Czas GROTESKI
Inny sposób ujmowania sprzeczności (obok liryki roli i stylizacji)
Karnawałowa, radosna (Bachtin), ukazywała świat na opak, drugą, zabawową stronę rzeczywistości
Obecna jest również groteska ekspresjonistyczna, deformująca, posługująca się rekwizytami budzącymi lęk (trumna, szkielet)
1957-1959 „Menuet a pogrzebaczem”, „Rozbieranie do snu”, pierwsza część tomu „Agresty” - groteskowy sposób widzenia świata; zabawa, infantylizm, kontrast : strona menueta - wytworna, muzyczna, delikatność metafor i obrazów, niechęć do mówienia wprost; strona pogrzebacza - brutalna, wyznaczona przez przedmioty z ubogiej codzienności, niepoetyckie i brzydkie sfery te zostały połączone w groteskowej poetyce;
Wiersze z elementami komizmu przeważnie komizm przechodzi w koszmar, który prowadzi do przebudzenia - opuszczenia groteski
Odwołuje się do Franza Kafki (bezradność człowieka wobec losu) i Szekspira (możliwość opanowania sprzeczności świata i chaosu rzeczywistości ludzkiej przez sztukę)
Groteska pojawia się w przedstawianiu miłości i śmierci - połączonych jako dwa przeżycia ekstremalne
„Rozbieranie do snu”
Ciało zmienia się w gips, metal, staje się martwe - pod wpływem inspiracji w plastyce, rzeźbie (Wł. Hasior), gotowych przedmiotów i materiałów - proces umierania łączy się ze strachem ale i fascynacją
TURPIZM „Oda to turpistów” Przybosia : pamflet skierowany przeciw utworom Różewicza, Białoszewskiego, Grochowiaka zarzuca im lubowanie się w rozpaczy, fascynację śmiercią, rozpadem, upodobaniem w brzydocie;
Dla Grochowiaka turpizm był ideową legitymacją, miał swój własny idiolekt, rekwizyty, postacie symboliczne;
Grochowiak chciał nawiązać rzeczywisty spór; „Ikar” - ideowa legitymacja, polemika z Przybosiem; odpowiadał na „Odę do turpistów”
„Agresty” część druga
3 cykle sonetów i dwóch poematów
Cykle sonetów mówią o trzech mitach : Sonety białe miłość czysta; Sonety brązowe historia; Sonety szare ziemia ojczysta;
Mity miłości i historii są szczególnie podważane jako staroświecka forma gatunkowa, ale do nich poeta uciekał w przepływach rozpaczy, rozpoczyna nimi nowy etap poetycki
„Kanon”
Wymiar realny
Tomik niewielkich rozmiarów - jest w nim to, co najważniejsze
Tonacja elegijna, śmierć ojca (spełniona, dokonana; pozostaje tajemnicą
Wiersz poświęcone ojcu nie są cyklami ale są wyraźnie osobne
Ja poetyckie nowy model; brak podziału między rolą poety, a życiową rolą osieroconego syna
Brak wiary w życie pozagrobowe panuje agnostycyzm
Pojawia się motyw powrotu dorosłego do dzieciństwa
„Nie było lata”
Uklasycznienie; bunt ustateczniony
Ukazał się 4 lata po „Kanonie”
są w nim wiesze żałobne z „Kanonu”, ale w nowym kontekście
nowa kreacja głównego bohatera - mówiący nazywa siebie Poetą Nowym - wystylizowany na charyzmatyka, kapłana, mędrca
Grochowiak sięga po raz trzeci po maskę XVIII wiecznego szkockiego poety Burnsa;
Tytuł odpowiada egzystencjalnemu doświadczeniu (brak lata, pory żniw - właściwej dojrzewaniu)
nowa stylizacja dawne groteskowe zestawienia przeciwieństw okazały się niewystarczające
nie było lata pory równowagi - trzeba ją osiągnąć w dziele; konwencji należy szukać w sobie
„Polowanie na cietrzewie” 1972
Moment przemocy i okrucieństwa „Elegia oborska” - wiersz otwierający tomik
Moment czułości „Spotkanie” (żałobny cykl wierszy - lot z Broniewskim nad ZSRR, ostatnia rozmowa tel. z M. Dąbrowską, H. Poświatowską : szacunek dla ich osobowości), „Brama na Starym mieście”, „Dziadek”, „Bazar” (3 krótkie poematy)
Ostatnie książki poetyckie
„Bilard” 1975 najobszerniejszy ze zbirów wierszy; staranna kompozycja całości, wiele zapożyczeń z malarstwa, literatury; tytułowy wiersz nawiązuje do obrazów Van Gogha; konstrukcja : opozycje walki - afirmacji oraz liryki - epiki (walka toczy się na różnych polach;
„Mozół” bunt metafizyczny - oparty na toposie walki Jakuba z Aniołem o błogosławieństwo, która toczy się w sferze języka i fabuły (poemat)
„Rok polski” cykl prac rolniczych = ład i porządek natury; ale język zaprzecza temu ładowi poprzez hiperbolizacje, przesadne gry słowne, nagromadzenie rymów składanych i homonimicznych; opozycja walki - afirmacji łączy się z opozycją liryka - epika (liryka nie zapewnia dystansu, konwencji potrzebnym emocjom; poetycka forma epicka stała się dla Grochowiaka celem w ostatnich latach życia i twórczości)
„Haiku - images” poetycka książka miniatur; ukazała się po śmierci poety; uspokojenie wobec gwałtowności „Bilardu”; posłużył się japońskim gatunkiem haiku - łączy elementy swojskie z orientalnymi (polska wiesz, łąka, bocian sąsiadują z eukaliptusami i tygrysem)
Wiersze najpóźniejsze - to liryki poświęcone siostrze (zmarłej 1976), narodzinom pierwszej wnuczki poety, jego 42 urodzinom - nie weszły w skład żadnego tomiku, choć miał taki plan - „Stojący kulig”
TWÓRCZOŚĆ (proza, dramat)
Twórczość prozatorską Grochowiaka cechowała duża różnorodność.
Jego pierwsza powieść Plebania z magnoliami chociaż wyszła w roku "odwilży" nie była wolna od rozwiązań typowych dla powieści produkcyjnej opowiadała o walce klasowej na wsi na ziemiach odzyskanych, w centrum konfliktu bogatych kułaków z ideowymi komunistami autor umieścił duchownego - proboszcza Grzegorza.
Pierwsze opowiadania zaczął pisać bardzo wcześnie
1952 „Ucieczka artysty” drukowana w „Dziś i jutro”
1958 tom opowiadań Lamentnice to pozycja bardzo ciekawa jeżeli spojrzeć z perspektywy ukazującej się wtedy epiki - głównie była to proza "hłaskoidalna" kreacjonizm; jego bohaterowie to głównie artyści lub niespokojne dusze, uwięzieni w za ciasnym świecie prowincji lub sztampowego życia starają się przełamać barierę dzielącą ich od zewnętrznego świata Skolopendra, Mord, Gordy.
„Karabiny” powrót do postaci księdza, przedstawia go jako człowieka bez wiary, zniszczonego wojną, który pragnie znaleźć schronienie u biskupa - inspiracja egzystencjalizmem : bohaterowie nie potrafią znaleźć własnego miejsca na świecie, pogrążeni we własnych obsesjach i lękach, "zarażeni" śmiercią.
„Trismus” to próba spojrzenia na czas wojny z perspektywy wroga, Niemca; to opowieść o zarządcy obozu, który stopniowo traci wiarę w nazizm
Pośród prozaików młodego pokolenia możemy wyróżnić trzy tendencje :
REALISTYCZNA (czarna) - bezpośrednia reakcja na socrealizm (Hłasko, Nowakowski, Brycht - chcieli ukazać świat takim, jaki jest)
GROTESKOWA (Mrożek)
KREACJONISTYCZNA (Grochowiak)
Opowiadania Grochowiaka często mają charakter paraboliczny
Głównym czynnikiem kształtującym jest podmiot
Do dojrzałej twórczości dramatycznej dochodził przez groteskę
dramat groteskowo - komediowy („Król IV”, „Okapi”, „Kaprysy Łazarza”)
dramat realistyczny („Chłopcy”, „Po tamtej stronie świec”, „Lęki poranne”)
CECHY I MIEJSCE POEZJI GROCHOWIAKA - recepcja
Groteska
KARNAWAŁOWA - zabawowa, parodystyczna; nie neguje fundamentalnego porządku; to groteska radosnego ładu (począwszy od „Ballady rycerskiej”); taniec biesiadny; podmiot akceptuje swoją cielesność i zmysłowość;
EKSPRESJONISTYCZNA - ma korzenie w średniowieczu; podkreśla niespójność, paradoks życia i śmierci, sprzeczność losu; czyni to przez deformację, odkształcenie; taniec śmierci, menuet z trumienką; podmiot gardzi swoją cielesnością, uprzedmiotawia ją;
Erotyka i metafizyka
Cechy manichejskie łączy z tematyką erotyczną
Erotyka łączy się ściśle ze stosunkiem do śmierci i z eschatologią
Jego poezję uznano za synkretyczną (barok, ekspresjonizm, Norwid, Libert, Gałczyński) - Grochowiak nigdy nie mówił o sobie bezpośrednio, raczej teatralizował swoje uczucia
Związki z MALARSTWEM - częste i dobitne odniesienia do Durera, Rubensa, Rembrandta, nadrealistów („Płonąca żyrafa” Salvadora Dali), twórcy ruchomych rzeźb (Alexandra Caldera), do sobie współczesnych polskich artystów (Wł. Hasiora, Wł. Popielarczyka, J. Stajudy)
Widzenie malarskie Grochowiaka jest zawsze OBRAZOWE, ale dalekie od mimetyzmu; pisząc wiersz o obrazie robił to zawsze tak, jakby przekraczał jego ramy, swoją obecnością zmieniał namalowany na obrazie świat; dużą rolę odgrywa kolor, nazwany wprost, sugerowany jako barwa właściwa przywoływanym przedmiotom, zjawiskom
Bunt
GENERACYJNY - przeciw rodzicom, obyczajowości mieszczańskiej, przeciw ojcu, konwencjom - brak podporządkowania poetyce socrealizmu;
EGZYSTENCJALNY - w okresie turpistycznym, skierowany przeciw „kondycji ludzkiej”; bunt - z założenia daremny - przeciw konieczności śmierci; bunt areligijny - miał wymiar optymistyczny : wyzwolenie od przesądów, zobaczenie urody życia, świata : wartości same w sobie
Walczył nie godząc się na współistnienie zła i Wszechmocy, pytając o teodyceę
1968 - poeci Nowej Fali zarzucali Współczesności konformizm;