Stanisław Grochowiak Menuet - analiza stylistyczna
Poddając analizie wiersz Stanisława Grochowiaka, nie sposób oprzeć się chęci skonfrontowania go z motywami i tendencjami, jakie najczęściej przypisuje się temu autorowi. Do najważniejszych należą - zainteresowanie kulturą francuską, fascynacja barokiem i średniowieczem, łączenie groteski z turpizmem. I właśnie podług tych kryteriów będę analizować wiersz Menuet, ponieważ odnoszę wrażenie, że jest on doskonałym przykładem potwierdzającym istnienie wspomnianych motywów w twórczości Grochowiaka.
Na początek chciałabym zająć się tytułem omawianego utworu. Wybór menueta wydaje się nieprzypadkowy. Po pierwsze jest to francuski taniec ludowy, który popularność zdobył w baroku, co zgadzałoby się z zainteresowaniami autora. Poza tym składa się on - jako forma muzyczna - z trzech części, z których środkową stanowi kontrastujący drugi menuet, po czym następuje powrót do tematu z części pierwszej.
Wiersz Menuet również realizuje ten schemat. Utwór - taniec rozpoczyna się podaniem ręki, które jest pierwszą figurą w menuecie („Podaj mi rączkę, trumienko”), następnie zabawa rozwija się, do gry przyłącza się coraz więcej instrumentów (dziurawa trąbka, mandolina). Trzecia strofa natomiast wstrzymuje na moment zainicjowany ruch, co więcej, wprowadza nowy temat - „intymne pogwarki”. Na marginesie warto dodać, że łączenie motywów śmierci i miłości jest bardzo charakterystyczne dla poetyki baroku, wystarczy wspomnieć choćby J.A. Morsztyna sonet Do trupa. Po tej krótkiej dygresji Grochowiak wraca do początkowego tematu, choć wprowadza pewne modyfikacje - nie ma tu już tańca, a jedynie uczta. Specyficzni goście, jak mysz, sowa, szakal czy kornik, a więc zwierzęta nocy i rozkładu, sugerują jej wyjątkowy charakter - najprawdopodobniej jest to stypa, wszak do tańca proszona była trumienka.
Wspomniany temat zabawy i śmierci przywodzi na myśl średniowieczny, a zatem związany z kolejną sferą zainteresowań Grochowiaka, dance macabre. Oprócz wymienionych elementów odwołujących się bezpośrednio do tańca, znajdujemy w wierszu inne motywy, jak czaszka wciśnięta na piszczel, poszarpany baldachim czy spierzchła kapota, które tworzą krąg semantyczny związany ze śmiercią i rozkładem. Podobne skojarzenia wywołują zwierzęta wymienione w utworze - mysz i sowa, które ucztują nocą, szakal żywiący się padliną czy oślepłe mole i kornik. Nie brak też nawiązania do egalitaryzmu śmierci, które kryje się w sformułowaniu: „A więc ruszymy na jednym kole”. Los każdego człowieka jest taki sam, nieuchronnie prowadzi do śmierci. Podmiotem lirycznym jest więc Każdy, podobnie jak w średniowiecznym moralitecie.
Zadaniem moralitetu było przekazanie pewnej prawdy moralnej, główna jego funkcja to dydaktyka. Co zatem chce nam przekazać Menuet? Zdaje się, że odpowiedź znajdujemy w sformułowaniu: „Pod poszarpanym w nic baldachimem”. W tej scenerii odbywa się ostatni taniec, taniec ze śmiercią. Ów baldachim jest poszarpany, prześwituje więc przez niego niebo, on sam tym niebem może być. Ale jest też poszarpany „w nic”, wniosek - nieba nie ma. Ostatnia droga prowadzi do nikąd, wszechobecna śmierć kończy życie bezpowrotnie.
Mimo tego pesymizmu, wiersz Grochowiaka nie sprawia przygnębiającego wrażenia. Dzieje się tak dzięki zastosowaniu techniki kontrastu oraz wprowadzeniu elementów muzycznych. Obok motywów rozkładu znajdujemy zdrobnienia (rączka, trumienka, konik), które z jednej strony mają za cel oswojenie nas ze śmiercią, a z drugiej wprowadzają element ironiczny. Dopełnienie stanowią wykrzyknienia („Ale wesoło!”), stylizacja konduktu pogrzebowego na radosny pochód z muzyką i tańcem, tj. wprowadzenie instrumentów (trąbka, mandolina), onomatopei „He, he” czy zwrotu „oślepłe mole”, które „wygnane” (a może „wygrane”?) z mandoliny mogą sugerować skalę muzyczną.
Wspomniany kontrast współgra z teorią Grochowiaka dotyczącą turpizmu. Jak sam mówi: „Żaden turpista nie przeraża tylko po to, by przerażać, żaden nie krzyczy, aby usłyszano, jaki ma silny głos.” Zadaniem poezji nie jest więc epatowanie brzydotą i cierpieniem, a jedynie wykorzystanie tej estetyki w celu przekazania pewnych informacji, użycie jej w funkcji barokowego konceptu.
Co zatem chciał przekazać Grochowiak? Czy na pewno pesymistyczne: nieba nie ma? I tu dochodzimy do zakończenia wiersza, do jedynego powtórzenia w nim występującego: „Jakby żałował czegoś, trumienko, / Jakby żałował...” Zwrot do trumienki tworzy ramę utworu, ale nie zamyka go, wręcz przeciwnie, stawia wielki znak zapytania, będący w zasadzie otwarciem do dalszych rozważań. Słowo „jakby” wprowadza tę niepewność - a może baldachim też był „jakby” poszarpany, może „jakby” w nic? A czemu nie inaczej? Może jest „jakby” wesoło? Może w rzeczywistości śmierć jest straszna, ale za to nie ostateczna. Może jednak istnieje niebo. Tego się od Grochowiaka nie dowiemy. „Jakby” (użyte dwukrotnie!) stworzyło aurę niepewności.
Menuet zbudowany jest na zasadzie kontrastów: śmierć - zabawa, turpizm - muzyka, rozkład - miłość. Barokowy koncept jest myślą przewodnią jego organizacji, natomiast w zrealizowaniu zamierzeń wykorzystuje Grochowiak swoje ulubione motywy: zahacza o kulturę francuską, odwołuje się do średniowiecza, ironii, turpizmu. Na koniec stawia pytanie o cel życia, pytanie nierozwiązane, wydaje się być „rozdwojony w sobie”. Aż dziw, że nie tworzył w epoce baroku, tak dobrze wpisuje się w ówczesną stylistykę.
1