Rządy sejmikowe w Polsce (XVII-XVIII wiek): Rozwinęły się one w warunkach upadku znaczenia władz centralnych. Których funkcjonowanie nie było w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Rozwojowi rządów sejmikowych sprzyjał upadek urzędu starosty. Po jego wejściu do hierarchii urzędów ziemskich sejmik przejął w znacznym stopniu zarząd lokalny. Rządy sejmikowe zniosła konstytucja z 1717r odbierając sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i większość skarbowych. Ograniczając samorząd ziemski reforma ta nie wprowadziła w jego miejsce nowych organów władzy. Konfederacje i rokosze: Od początku 17 wieku konfederacje stały się istotnym elementem życia politycznego RP. Przy ich pomocy starano się zapełnić luki w ustroju państwa w okresie bezkrólewia. Odróżniano konfederacje zawiązane „przy królu” dla poparcia przez szlachtę zamierzeń monarchy i „przeciw królowi”. Konfederacje której król mnie uznał nazywano rokoszem. W odpowiedzi na rokosz król powoływał najczęściej zawiązanie przez swoich zwolenników konfederacji przy królu. Mógł tez uznać postulaty konfederacji zawiązanej przeciw niemu i przystępując do niej nadać jej legalności. Konfederacja zawiązywała się w jednym województwie a gdy wszystkie lub co najmniej większość do niej przystąpiły stawała się konfederacja generalną. Konf. Gen. Zawiązywano osobno dla Litwy i dla korony. Podstawa konfederacji była dobrowolność przystąpienia poparta przysięgą. Akt konf. Spisywano i wciągano do ksiąg sadowych. Organem naczelnym była rada walna, która odpowiadała sejmowi i była wybierana przez sejmiki konfederackie. Artykuły henrykowskie i pacta conveneta: Pakta konwenta były układaną przez sejm elekcyjny umowa o charakterze publiczno-prawnym zawieraną pomiędzy szlachta a nowa obranym królem. Zawierały zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron. Artykuły henrykowskie powstały z pierwszymi paktami konwentami i były sformułowaniem podstawowych zasad ustrojowych państwa. Pakta konwenta były umowa konkretna której treść zmieniała się w zależności od osoby elekta. Atr. Hen. Miały charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej RP o charakterze praw fundamentalnych. W art. Hen król uznawał wolna elekcje, zrzekał się prawa dziedzica i zobowiązywał się do tego aby sprawy wojny i pokoju załatwiać bez opinii senatu. Art. Hen przewidywały, ze jeśli król nie będzie przestrzegał prawi przywilejów to szlachta może mu wypowiedzieć posłuszeństwo. Pakta konwenta - umowa publiczno prawna. Dekret z 22 listopada 1918r. o tymczasowym ustroju. Tymczasowy naczelnik państwa i rząd (1918-1919r.): System ustrojowy stworzony przez dekret z 22 listopada 1918r. Dekret ten określił tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Władzę najwyższą objął Józef Piłsudski, który zajmował stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa. Rząd składający się z prezydenta ministrów i ministrów powoływany był i odwoływany był przez Tymczasowego Naczelnika Państwa. Władzę ustawodawczą wykonywała Rada Ministrów i Tymczasowy Naczelnik Państwa. Mała konstytucja z 20 lutego 1919r. naczelnik państwa i rząd: Ustrój polityczny według Małej konstytucji z 20 lutego 1919r. Mała konstytucja, powierzając stanowisko Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu, stanęła na stanowisku koncentracji władzy państwowej w Sejmie Ustawodawczym. Naczelnik Państwa i ministrowie zostali podporządkowani sejmowi. Naczelnik Państwa reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych i stał na czele administracji cywilnej i wojskowej. Za swą działalność ponosił odpowiedzialność przed sejmem. Każdy jego akt państwowy wymagał dla swej ważności kontrasygnaty państwowej właściwego ministra. Na podstawie porozumienia z sejmem Naczelnik Państwa powoływał rząd. Rada Obrony Państwa - w jej skład weszli: Naczelnik Państwa jako przewodniczący, marszałek sejmu ustawodawczego, 10 posłów wybranych przez sejm i reprezentujących stronnictwo sejmowe, premier, 3 ministrów, 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza. Rada decydowała o wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz zawarciem pokoju. Starostowie - ich rodzaje i kompetencje: urząd starostów wprowadził Wacław II, który na wzór Czech powoływał w poszczególnych ziemiach starostów jako swoich namiestników, z pełnią władzy administracyjnej i wojskowej. Władysław Łokietek ustanowił starostów we wszystkich dawniejszych dzielnicach z wyjątkiem małopolski, gdzie wobec stałego pobytu panującego namiestnik nie był potrzebny. Starosta był powoływany i odwoływany przez króla, a że nie musiał pochodzić z danej ziemi, był sprawnym narzędziem w ręku władcy.

Ośrodki władzy po pierwszych latach I wojny światowej: Pierwsza wojna światowa 1914-1918r.Władzę najwyższą powołali Niemcy i Austriacy w postaci Rady Regencyjnej, ustanowionej we wrześniu 1917r. Mała ona pełnić swe funkcje do chwili objęcia tronu przez przyszłego króla. W skład rady weszli: książę Zdzisław Lubomierski, przewodniczący Komitetu Obywatelskiego, arcybiskup warszawski, później kardynał Aleksander Kakowski oraz hrabia Józef Ostrowski - prezydent miasta Warszawy. Władzę ustawodawczą miała pełnić Rada Stanu, powołana do życia dekretem Rady Regencyjnej z lutego 1918r. Składała się ona ze 110 członków, w tym z 12 osób wchodzących do niej z urzędu (wirylistów), 43 mianowanych przez Radę Regencyjną i 55 pochodzących z wyborów, dokonanych przez rady ministrów i sejmiki powiatowe. Władzę swą miała Rada Stanu sprawować łącznie z Radą Regencyjną. Rada Regencyjna rozwiązała Radę Stany 7 października 1918r., zapowiadając pod naciskiem społeczeństwa demokrację kierowanych przez siebie organów władzy. W dniu kapitulacji 11 listopada 1918r., regenci przekazali naczelne dowództwo Piłsudskiemu, a 14 listopada, gdy jasne stało się nawet dla Rady, że nie posiada oparcia w społeczeństwie, całą władzę. Józef Piłsudski obejmując władzę ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Skutki ustrojowe przewrotu majowego... Nowela sierpniowa z 1926r.: Zmiana konstytucji w 1926r. Od chwili uchwalenia konstytucja marcowa wywołała głosy krytyczne, które akceptowały wadliwe rozwiązania instytucjonalne i niedomagania funkcjonalne ustroju parlamentarnego. Potrzebę reformy dostrzegły także stronnice sejmowe, zgłaszając projekty zmian konstytucji zmierzające do wzmocnienia władzy prezydenta i usprawnienia pracy sejmu. Po zamachu stanu dokonanym przez Józefa Piłsudskiego w dniach 12-15 maja 1926r. sprawa reformy ustroju politycznego stała się szczególnie aktualna. Nowela przyznawała prezydentowi specjalne uprawnienia budżetowe. Jeżeli sejm i senat w określonym przez nowelę terminie nie uchwaliły projektu ustawy budżetowej, ani go nie odrzuciły, prezydent ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę. Ustrój państwa i administracji według konstytucji kwietniowej z 23 kwietnie 1935r.: Administracja w świetle KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ (23 kwietnia 1935). Konstytucja kwietniowa wprowadzała odmienne koncepcje w dziedzinie całego ustroju państwa. Administracja państwowa stanowiła służbę publiczną. W jej skład oprócz administracji rządowej włączono także samorząd terytorialny i gospodarczy. Spowodowało to znaczne ograniczenie samodzielności organów samorządu terytorialnego. Konstytucja przewidywała powołanie samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Choć samorządy nadal miały prawo wydawania w delegowanym zakresie wiążących norm prawnych to warunkiem wejścia ich w życie w każdym wypadku było zatwierdzenie ich przez organ sprawujący nadzór. Nadzór został oddany w ręce rządu, który sprawował go przez swoje organy bądź organy samorządu wyższego stopnia. Podobnie jak konstytucja marcowa, tekst ustawy przewidywał możliwość funkcjonowania samorządów gospodarczych nadzór nad którymi sprawował rząd przez powołane do tego organy. Administracja ziem polskich pod okupacja radziecka: Na ziemiach opanowanych przez wojska radzieckie początkowo władze sprawowały Zarządy Tymczasowe podległe terenowym jednostką NKWD. 22 października przeprowadzono wybory do zgromadzeń ludowych, zbojkotowane przez Polaków. Zgromadzenia Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy wystąpiły do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie tych obszarów w skład odpowiednich republik. Następnie dekretem Najwyższej Białoruskiej SRR w Mińsku włączono do republiki białoruskiej województwa białostockie i nowogródzkie, zaś dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR dokonano włączenia Galicji Wschodniej i Wołynia. Jednocześnie przystąpiono do wprowadzenia radzieckiego aparatu administracyjnego. 29 listopada wszystkim mieszkańcom terenów wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco później wprowadzono radziecką administracje na terenie Wileńszczyzny początkowo odstąpionej przez ZSRR Litwie. W 1941 r. tereny polskie znajdujące się pod okupacją radziecką znalazły się w rękach Niemiec i zostały włączone do GG (dystrykt Galicja), w części do Rzeczy (białostockie), reszta weszła w skład tzw. komisariatów Rzeszy (Ukraina i Wschód). Powstanie sejmu walnego i jego struktura: zamiast sejmów prowincyjnych sejm mógł zwołać sejm walny. W sejmie walnym, takim jaki ukształtował się w pierwszej połowie XV wieku można wyróżnić 3 grupy: pierwsza składała się z dostojników duchowych i świeckich, którzy stanowili radę królewską w pełnym składzie. Druga grupa to urzędnicy ziemscy. Trzecia grupa to szlachta nie piastująca urzędów.

Administracja rządowe (1921-1939r.). Struktury organizacyjne i kompetencje: Zadania obrony państwa realizowały siły zbrojne. Stały one na straży bezpieczeństwa i praw suwerennych Rzeczpospolitej. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta. W czasie pokoju sprawował je prezydent przez ministra spraw wojskowych, a od 1926r. także przez generalnego inspektora sił zbrojnych oraz podlegały im organy administracji wojskowej. Minister spraw wojskowych dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju, kierował szkoleniem i administracją oraz przekładał wnioski w sprawie obsady personalnej kluczowych w armii i administracji wojskowej zastrzeżonych do decyzji prezydenta, a w pozostałych decydował samodzielnie. Generalny inspektor sił zbrojnych był oficerem przewidzianym na stanowisko naczelnego wodza na wypadek wojny. Dla celów administracji wojskowej obszar kraju podzielony został na 10 okręgów korpusów. Administracją kierowali dowódcy okręgów korpusów. Podlegali im komendanci garnizonów oaz powiatowe, a od 1938r. rejonowe komendy uzupełnień. Siły zbrojne dzieliły się: ze względu na teren walk - na wojska stałe (lądowe) i marynarkę wojenną; ze względu na zadania wykonywane w czasie walk - na bronie (piechota, kawaleria, artyleria, broń pancerna, lotnictwo), formacje (taborów, saperów) i służby (zaopatrujące, uzupełniające) oraz specjalne (sprawiedliwości, duszpasterstwo); ze względu na dowodzenie - na związki taktyczne (dywizje, brygady), operacyjne (korpusy, armie) oraz jednostki poszczególnych broni (pułki, samodzielne bataliony), służb (jak szpital wojskowy) i ogólne (m.in. Wyższa Szkoła Wojenna). Służba wojskowa opierała się na zasadzie powszechności. Wszyscy obywatele płci męskiej obowiązani byli odbyć służbę wojskową. Obywatel przyjęty do wojska stawał się żołnierzem. Podlegał obowiązkom i korzystał z uprawnień przewidzianych przez ustawodawstwo wojskowe i regulaminy. Ze względu na stopień żołnierze dzielili się na szeregowców, podoficerów i oficerów. Po 1926r. wieku oficerów obejmowało wysokie stanowiska w centralnym i terytorialnym aparacie administracji państwowej. Administracja terytorialna (1918-1939r.): Na czele administracji województwa stał wojewoda, mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez Radę Ministrów. Pod względem osobowym podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. Jako organ administracji wojewódzkiej, wojewoda działał w dwojakim charakterze: przedstawiciela rządu; szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej. Wojewoda sprawował administrację w sprawach wyznaniowych, kultury i sztuki, a częściowo również przemysłu i handlu, rolnictwa i reform rolnych, opieki społecznej, komunikacji. W tych sprawach wojewoda wykonywał zlecenia właściwych ministrów. Przysługiwało mu prawo wy wydawania rozporządzeń wykonywanych na mocy upoważnienia ustawodawczego lub upoważnienia ministrów oraz rozporządzeń porządkowych w celu ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Funkcje swe wykonywał przy pomocy urzędu wojewódzkiego, który dzielił się na wydziały i oddziały. Czynnik obywatelski przy wojewodzie wobec niepowołania samorządu wojewódzkiego reprezentowały go ciała kolegialne: Rada Wojewódzka, Wydział Wojewódzki. Rada wojewódzka składała się z członów delegowanych przez organy samorządu powiatowego. Przewodniczył jej z urzędu wojewoda. Rada wyrażała opinię na żądania wojewody. Wydział Wojewódzki składał się z wojewody, trzech członków wybranych przez Radę i dwóch urzędników państwowych. Szefem administracji stolicy był w 1919r. Komisarz Rządu miasta stołecznego Warszawy. Łączył on w swym ręku funkcje organów administracji I i II instancji. Na czele administracji powiatu stał starosta. Mianował go minister spraw wewnętrznych. Głównym obowiązkiem starosty było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Podlegały mu organy policji państwowej, którym wydawał polecenia i kontrolował ich działalność. Do kompetencji starosty należało też orzecznictwo w sprawach wykroczeń. Administracja w miastach wydzielonych, liczących powyżej 75 tys. mieszkańców sprawował od 1932r. starosta grodzki. Periodyzacja historii administracji: historyczne ujmowanie ustroju społeczno-politycznego oraz prawa znajduje wyraz w podziale ich dziejów na okresy i podokresy. Podział taki określa się mianem periodyzacji. Dokonując periodyzacji przyjmuje się jako kryterium zasadnicze elementy określające etapy przemian ustroju i prawa. Jest to periodyzacja racjonalna stanowiąca najkrótszy syntez danego okresu. W różnych działaniach historii podstawą periodyzacji będą inne kryteria

Rozwój nauki prawa administracji w okresie 1918-1939: Administracja szkolnictwa różnego typu i stopni kierował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Dla celów administracji oświatowej kraj został podzielony na 10 okręgów szkolnych. Na czele okręgu szkolnego stał kurator. Jego organem pomocniczym było kuratorium. Okręgi szkolne dzieliły się na obwody obejmujące jeden lub więcej powiatów, którymi kierowali inspektorzy szkolni. Pełnili oni funkcję organów administracji szkolnej I instancji w zakresie kierowania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym, publicznym i prywatnym. Wytyczne dla organizacji szkolnictwa zostały zawarte w konstytucji marcowej. Stanowiły je: obowiązek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoły powszechnej (podstawowej); bezpłatność nauki w szkołach państwowych i samorządowych; obowiązek nauki religii dla młodzieży do lat 18 w szkołach utrzymywanych przez państwo i samorząd; wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników; prawo każdego obywatela do założenia i prowadzenia szkoły lub zakładu wychowawczego pod nadzorem organów administracji szkolnej. Generalne Gubernatorstwo (1939-1945): Zostało utworzone dekretem z dnia 12 października 1939 r. GG zostało podporządkowane zwierzchniej władzy Rzeszy lecz nie stanowiło jej części. Między Rzeszą a GG istniała granica celna, policyjna, walutowa i dewizowa. GG miło własną walutę i Bank Emisyjny. W mocy utrzymano przepisy prawa polskiego o ile nie zostały zmienione. Na terenie GG działały niższe sądy polskie obok sądów niemieckich i pod ścisłym nadzorem. Stolicą był Kraków, językiem urzędowym niemiecki, choć dopuszczano polski i ukraiński. W skład GG wchodziły dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski, po 1941 ponadto galicyjski. Dystrykty dzieliły się na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG stał mianowany przez Hitlera i bezpośrednio mu podległy generalny gubernator, który był jednocześnie szefem NSDAP i komisarzem rzeszy do spraw obrony. Przy generalnym gubernatorze działali pełnomocnicy ministerstw i centralnych urzędów Rzeszy, w Berlinie natomiast rezydował przedstawiciel generalnego gubernatora. Organem wykonawczym i doradczym generalnego gubernatora był Urząd Generalnego Gubernatora, od 1940 nazywany rządem, kierowany przez sekretarza stanu. Administracją dystryktów kierowali gubernatorzy, podlegający generalnemu gubernatorowi. Na czele powiatów stali starostowie powiatowi i miejscy. Spośród polskich organów utrzymano jedynie organy wykonawcze: w miastach burmistrzów, w gminach wiejskich wójtów. Powoływani byli przez gubernatorów zwykle z pośród Polaków, lecz podlegali ścisłemu niemieckiemu nadzorowi. Nadzorowi podlegała ponadto utrzymana również administracja pocztowa i kolejowa. Bez zmian pozostawiono przed wojenny system zdrowia. Podobnie jak na pozostałych ziemiach polskich rozbudowane zostały struktury policji i SS. Kierował nimi wyższy dowódca SS i policji, któremu podlegali dowódcy policji bezpieczeństwa, porządkowej, a także dowódcy SS i policji w poszczególnych dystryktach. Utrzymano działalność policji polskiej i ukraińskiej. Administracja pod okupacją niemiecką: Już 1 września 1939 r. włączono do Rzeszy Wolne Miasto Gdańsk. Następnie dekretem A. Hitlera wcielono do Rzeszy: Pomorze, część województwa łódzkiego z Łodzią, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, zachodnie powiaty województwa krakowskiego, warszawskiego, oraz Suwalszczyznę. Ponadto w 1941 włączono okręg białostocki. Z części terytorium wcielonego do Rzeszy utworzono dwa nowe okręgi: Gdańsk - Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty, które dzieliły się na rejencje, te zaś na powiaty miejskie i wiejskie. Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych był minister spraw wewnętrznych, ale uprawnienia prawodawcze posiadali także inni ministrowie oraz organy centralne Rzeszy. W praktyce jednak ich kompetencje zostały ograniczone na rzecz namiestników i nadprezydentów. Namiestnik Rzeszy powołany przez kanclerza był jednocześnie szefem NSDAP, komisarzem do spraw obrony i pełnomocnikiem komisarza do spraw umacniania niemczyzny na terenach które mu podlegały. Namiestnik personalnie podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, rzeczowo zaś poszczególnym ministrom. Kierował cała administracją ogólną, wymiaru sprawiedliwości, finansów, robót publicznych i propagandy. Względem administracji niezespolonej posiadał uprawnienia instrukcyjno - nadzorcze. Administracją rejencji kierował prezes rejencji, administracją powiatu miejskiego burmistrz, wiejskiego - starosta. Wszyscy łączyli w swym ręku także funkcje szefów NSDAP. Szczególną pozycje posiadały organy policji oraz SS (w późniejszym okresie oba te organy zostały połączone). Na ziemiach polskich władza policyjna należała do wyższych dowódców SS i policji formalnie podporządkowanych namiestnikom i nadprezydentom.

Polskie państwo podziemne: W ramach państwa podziemnego oddzielono pion cywilno - polityczny od pionu wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęto jeszcze w trakcie trwania kampanii wrześniowej. Powstała wówczas organizacja wojskowa Służba Zwycięstwu Polski, została przemianowana na Związek Walki Zbrojnej a ten w lutym 1942 r. w Armie Krajową. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Strukturę terenową dostosowano do dawnego podziału terytorialnego. Kraj podzielono na obszary, te dzieliły się na okręgi (powstałe w miejsce województw), okręgi na obwody (zamiast powiatów), na szczeblu gmin zaś zorganizowano placówki. W ramach pionu cywilnego działali: delegat rządu do spraw kraju, delegaci okręgowi i powiatowi. Na mocy dekretu prezydenta w 1944 delegat rządu do spraw kraju uzyskał rangę ministra, pełniącego na terenie kraju funkcję wicepremiera. Aparatem pomocniczym delegata rządu była Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty. Delegatura zajmowała się organizowaniem administracji zastępczej tworząc swe komórki terenowe w województwach, powiatach i gminach. Miały one przejąć władzę z chwilą wyzwolenia. Delegaci pełnili funkcje organów administracji ogólnej I instancji. Aktywną działalność prowadziły departament spraw wewnętrznych, kierujący aparatem terenowym, departament oświaty i kultury, organizujący tajne nauczanie, departament sprawiedliwości, który powołał do życia sądy karne, oraz departament informacji. Powołano również policje w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Dla przewagi wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów, mającą pełnić wszystkie funkcje Rady Ministrów do czasu powrotu rządu do kraju. Od powstania w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia ludowo-demokratyczny, odrzucający konstytucje kwietniową jako podstawę porządku prawnego. 1 stycznia 1944 powołano do życia Krajową Radę Narodową (KRN), działania której oparto na systemie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Ustrój samorządu terytorialnego (1921-1939) Polskie państwo podziemne: W ramach państwa podziemnego oddzielono pion cywilno - polityczny od pionu wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęto jeszcze w trakcie trwania kampanii wrześniowej. Powstała wówczas organizacja wojskowa Służba Zwycięstwu Polski, została przemianowana na Związek Walki Zbrojnej a ten w lutym 1942 r. w Armie Krajową. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Strukturę terenową dostosowano do dawnego podziału terytorialnego. Kraj podzielono na obszary, te dzieliły się na okręgi (powstałe w miejsce województw), okręgi na obwody (zamiast powiatów), na szczeblu gmin zaś zorganizowano placówki. W ramach pionu cywilnego działali: delegat rządu do spraw kraju, delegaci okręgowi i powiatowi. Na mocy dekretu prezydenta w 1944 delegat rządu do spraw kraju uzyskał rangę ministra, pełniącego na terenie kraju funkcję wicepremiera. Aparatem pomocniczym delegata rządu była Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty. Delegatura zajmowała się organizowaniem administracji zastępczej tworząc swe komórki terenowe w województwach, powiatach i gminach. Miały one przejąć władzę z chwilą wyzwolenia. Delegaci pełnili funkcje organów administracji ogólnej I instancji. Aktywną działalność prowadziły departament spraw wewnętrznych, kierujący aparatem terenowym, departament oświaty i kultury, organizujący tajne nauczanie, departament sprawiedliwości, który powołał do życia sądy karne, oraz departament informacji. Powołano również policje w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Dla przewagi wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów, mającą pełnić wszystkie funkcje Rady Ministrów do czasu powrotu rządu do kraju. Od powstania w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia ludowo-demokratyczny, odrzucający konstytucje kwietniową jako podstawę porządku prawnego. 1 stycznia 1944 powołano do życia Krajową Radę Narodową (KRN), działania której oparto na systemie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych i gminnych.: W powiatach organami uchwalającymi były rady powiatowe (do 1933r. sejmiki), pochodzące z wyborów pośrednich i jawnych, a organami wykonawczymi wydziały powiatowe, składające się z 6 członków wybieranych przez radę pod przewodnictwem starosty. Samorząd stopnia wojewódzkiego nie został powołany do życia, mimo wydania już w 1922r. ustawy o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego.

Polskie władze państwowe wcielone do emigracji w latach II wojny światowej: Klęska militarna i zajęcie ziem polskich przez wojska niemieckie i radzieckie nie oznaczały upadku państwa polskiego. Po opuszczeniu 17 września 1939r. kraju prezydent i ministrowie zamierzali kontynuować swą działalność na emigracji. 30 września 1939r. W. Raczkiewicz objął stanowisko prezydenta. Pierwszym jego zadaniem było odwołanie premiera F. Składowskiego i członków jego gabinetu oraz powołanie nowego rządu, na którego czele stanął gen. Władysław Sikorski. Rząd francuski przyznał prawa eksterytorialności budynkom zajmowanym przez urzędy polskie w Angers oraz członkom rządu i personelowi urzędniczemu. Senatorowie i rezydenci: był to stały organ sejmowy powoływany do współdziałania w rządzeniu państwem. Instytucja senatorów rezydentów, powoływana przez artykuły henrykowskie, miała działać w okresie między sejmami. Senatorowie - rezydenci byli powoływani na dwa lata w liczbie 16, tak by w tej liczbie znajdowali się biskupi, wojewodowie i kasztelanie. 4 z nich miało przebywać stale u boku króla, zmieniając się co pół roku. Ich zadaniem było udzielania rad i sprawowania kontroli z czego składać mieli w sejmie sprawowanie. W 1614r. liczbę S-R podmieniono do 28. Konstytucja z 1717r. zobowiązała króla do wykonywania zaleceń S-R. Geneza i rozwój sejmików do 1764r. Sejmiki odbywały się we wszystkich województwach i ziemiach. Wcześniej powstały one w Wielkopolsce, na Kujawach, w Sieradzkim, gdzie wpływy średniej szlachty były większe najpóźniej, bo w II połowie XV wieku w możnowładczej Małopolsce, gdzie wcześniej funkcjonował sejm prowincjonalny w Nowym Mieście Korczynie. Na sejmikach małopolskich przewodniczył wojewoda (w Wielkopolsce starosta), a w ziemiach, gdzie wojewody nie było, najstarszy godnością urzędnik ziemski. Niektóre uchwały sejmowe-landa kodyfikowały prawo zwyczajowe ziemi. Sejmik przyjmował również funkcje sądownicze jako sąd wyższy. Wzrost znaczenia sejmików nastąpił po 1454r. Podstawą tego był przywilej Cerekwicki, w którym szlachta Wielkopolska uzyskała zgodę króla na skorowanie ceł ustanowionych bez uchwały sejmu. Wolna elekcja w Polsce: odbywały się one wówczas, gdy zmarły książę nie pozostawił następców tronu (synów). Ich prawa do tronu jako „dziedziców przyrodzonych” były na ogół respektowane. W pozostałych przypadkach decyzja należała do duchownych i świeckich. Mogła ona mieć charakter elekcji potwierdzającej kiedy zwołany wiec akceptował osobę desygnowanego księcia, bądź elekcji uroczystej. Elekcyjność sprzyjała jednoczeniu dzielnie w ręku jednego władcy. Weszła na czoło w dobie walk o zjednoczenie monarszej, rolę czynników społecznych decydujących o elekcji. Z elekcjami związały się pierwsze przywileje ziemskie. Miały one charakter zobowiązywania panującego na wypadek wyboru, stanowiły więc warunek dokonania elekcji. Zasada nie łączenia urzędów (1422-1736) i jej przykłady: Starosta: 1422r. sędzia ziemski, 1454r. wojewoda, 1454 kasztelan, 1504r. kanclerz, 1550r. urząd grodzki, 1563r. urząd ziemski, 1563r. starosta; Wojewoda: 1454r. starosta, 1504r. kanclerz, 1538r. starosta grodzki, 1538r. kasztelan, 1562r. urząd grodzki, 1562r. urząd ziemski, 1565r. starosta niegrodowy, 1565r. wojewoda, 1565r. minister; Kasztelan: 1509r. kanclerz, 1538r. wojewoda, 1538r. starosta grodzki, 1562r. burgrabia, 1563r. urząd ziemski, 1565r. marszałek wielki, 1565r. podskarbi, 1736r. minister; Kanclerz: 1509r. kasztelan, 1509r. wojewoda, 1509r. prymas polski, 1509r. biskup polski; Marszałek: 1565r. wojewoda, 1565r. kasztelan, 1669r. hetman, 1736r. minister; Hetman: 1565r. wojewoda, 1665r. marszałek, 1669r. podskarbi, 1736r. minister; Podskarbi: 1565r. wojewoda, 1565r. kasztelan, 1669r. hetman, 1736r. minister. Rozwój nauki prawa administracyjnego w XIX wieku na ziemiach polskich: Na wyróżnienie zasługuje praca badawcza i działalność polskich administratywistów zmierzające do przemiany i rozwoju prawa. Po zaczątkach tych nauk, wykładanych w Warszawie w pierwszych trzech dziesiątkach XIX wieku ich rozwój nastąpił w Królestwie i w Galicji w drugiej połowie stulecia. Wiąże się on z Wydziałem Prawa i Administracji w Warszawskiej Szkole Głównej w latach 1862-1869r. i z działalnością naukową będącą wynikiem istnienia tej uczelni oraz z Wydziałami Prawa na Uniwersytetach Jagiellońskim i Lwowskim. Prawnicy - administratywiści uczynili wiele dla ukazania ugruntowania aktualnej roli władzy państwowej w rozwoju ekonomicznym. Antoni Okolski, profesor szkoły głównej, pozwijał idee prawa administracyjnego, którą określał jako „prawo ekonomicznej strony narodu” traktując ją bardzo szeroko. Okolski był ojcem polskich nauk administracyjnych.

Reformy sejmu rozbiorowego (1773-1775). Rada Nieustająca i Komisji Edukacji Narodowej. Kształtowanie się pojęcia korpusu urzędniczego w XVIII wieku w Polsce. W wyniku kompromisu pomiędzy różnymi koncepcjami, przy uwzględnieniu niektórych wzorów z państw oświeconego absolutyzmu, w tym Szwecji doszło na sejmie 1775r. do ustanowienia rady nieustającej. Rada nieustająca w liczbie 36 członków powoływał sejm co 2 lata. W połowie mieli to być reprezentanci senatu, a w połowie - ogół szlachty. Każdy sejm miał wybierać 1/3 członków danej rady dla zapewnienia ciągłości działań. Spośród szlachty miał być powołany marszałek rady, który potencjalnie mógł odebrać królowi funkcję przewodniczenia Radzie. Oprócz zebrań plenarnych o charakterze uchwałodawczym prace Rady toczyły się w 5 departamentach ukonstytuowanych jako kolegia założone z 48 członków, a mianowicie: interesów cudzoziemskich, policji czyli dobrego porządku, wojskowym, sprawiedliwości i skarbowym. Decyzje miały zapadać całkowitą większością głosów. Na drodze ustawowej ustaliły się zasady sejmowej Kontroli Komisji Edukacji Narodowej. Powołane każdorazowo deputacje sprawowały rachunki i zamknięcia budżetowe, składając sprawozdania sejmowi. Autonomia galicyjska (1859/60-1918): istotną rolę odgrywały w Galicji, po ich ponownym spolonizowaniu uniwersytety: Jagielloński i Lwowski, nazywany w 1918r. Uniwersytetem Jana Kazimierza. Istotne były prawa wolnościowe, zapewniane w Galicji w miarę zdobycia ogólno administracyjnego konstytucjonalizmu. Umożliwiały one jawne polskie życie polityczne, stwarzając oparcie dla poczynań narodowych także w innych zaborach. W autonomicznej Galicji w szerokim zakresie zapewniony był rozwój życia narodowego: językiem wykładowym w szkołach elementarnych, średnich i wyższych był język polski. Wolne miasto Kraków (1815-1846): utworzone na kongresie w Wiedniu Wolne Miasto Kraków, znane w Polsce potocznie Rzeczpospolitą Krakowską, obejmowało miasto i część powiatu chrzanowskiego. Utworzenie to było wynikiem sporów o Kraków pomiędzy Rosją i Austrią. Miało to być wolne miasto, uprzywilejowane gospodarczo. Ustrój WMK ulegał parokrotnie zmianom. Coraz silniejszy stawał się nadzór rezydentów trzech mocarstw, sprawujących w Krakowie faktycznie zwierzchnictwo nad jego władzami i nad stosunkami w mieście. Organem rządzącym był senat pochodził częściowo z wyborów, a po części z przedstawicieli Krakowskich i Uniwersytetu. W lutym 1846r. w Krakowie doszło do promowania powstania narodowego, które miało być wymianą przeciw wszystkim trzem zaborom. Dnia 22 lutego ogłoszono w Krakowie powstanie Rządu Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, który ogłosił przygotowany wcześniej manifest do narodu polskiego. Powstanie Krakowskie trwało zaledwie dwa dni i upadło z braku większych sił niemal bez walki z najeźdźcami, jednakże stało się to istotnym ogniwem polskich zmagań o niepodległość. Wkrótce weszło do Krakowa wojsko austryjackie. Wbrew traktatom wiedeńskim zmieniano wolne miasto Kraków nazywając jego terytorium nazwom Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Miasto wraz z okręgiem zostało włączone do Galicji. Unie Polski z Litwą (1385, 1401, 1413, 1569) - charakter ustrojowy: w latach 1447-1492 Wielkie Królestwa Litewskie było połączone z Królestwem Polskim Unią Personalną. Do rozerwanie tej więzi doszło po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492r. przez wybór Jana Olbrachta na tron polski, brata jego, Aleksandra na Litewski. W 1499r. doszło do porozumienia między dwoma państwami, że w przeszłości Polacy i Litwini będą wybierać panujących za obopólną zgodą i służyć sobie wzajemnie pomocą i radą. W 1501r. w czasie bezkrólewia sejm polski zawarł w Piotrkowie umowę z delegatami w ks. Aleksandra i władzy wielkopolskiej układ umowny Unią Mielnicka mówiła o jednym dla oby państw i wspólnie wybieranym monarsze wspólnych sejmików i wzajemnej pomocy wojskowej. Na wspólnym sejmie w Lublinie w roku 1569 doszło do zawarcia Unii Realnej. Na sejmie inkomponowano do korony Królestwa Polskiego na wniosek tamtejszej szlachty ziemie ukraińskie (Wołyń, Bracłwskie, Kijowskie). Dołączono również do Korony województwo podlaskie. Na mocy aktu 1.07.1569r. Wielkie Księstwo zostało z Krakowem unią realna na zasadzie równości.

Konstytucja 3 maja 1791 (charakter i główne założenia): Autorami konstytucji 3 maja byli: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołątaj. Uchwalenie konstytucji w trybie przyśpieszonym zostało przeprowadzone przez powstałe w sejmie i wokół niego Stronnictwo Patriotyczne. Jednym z jego przywódców stał się marszałek Stanisław Małachowski. Część tego obozu przekształciła się po uchwaleniu konstytucji w pierwsze w Polsce zgromadzenie polityczne pod nazwą „zgromadzenie przyjaciół ustawy 3 maja”. Obrało ona za główny cel prace ustawodawcze. Należały do nich ustawy rozwijające ogólne normy konstytucji, a więc ustawy o sejmie, o organizacji władz wykonawczych. Konstytucja 3 maja zwana także Ustawą Rządową regółowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej stanowiła zatem ustawę zasadniczą, do której dostarczyła wzorów rozwijające się teoria nowoczesnego konstytucjonalizmu. Konstytucja 3 maja była drugą w świecie - po konstytucji USA z 1787r. - spisaną ustawą tego typu. Ustrój władzy powstania listopadowego (1830-1831) i styczniowego (1863-1864): Władzę naczelną spełniały chwilowo nadal Rada Administracyjna. Zmieniła ona dwukrotnie swój skład, uzupełniając się raz 6 członkami sejmu, drugi - 4 członkami Towarzystwa Patriotycznego, a usuwjąc innych. Dnia 4 grudnia Rada Administracji przemieniła się w Rząd Tymczasowy. Ale już następnego dna rząd, przy udziale Towarzystwa Patriotycznego, Joachima Lelewela, powierzył dyktaturę generałowi Józefowi Chłopickiemu. Romuald Traugutt, który pod koniec 1863r. ogłosił się dyktatorem, oświadczył odchodząc od Białych, że „powstanie bez ludu jest tylko wojskową demokracją”. 27.12. powołał osobno gałąź „państwa podziemnego” do spraw chłopskich. W organizacji władz powstania, podobnie jak w proklamowanych jego reformach, ścierały się różne stanowiska. Widać to w dekrecie z 10.05.1863r. o przyjęciu przez „Tymczasowy Rząd Narodowy” nazwy „Rządu Narodowego”, wiec rządu o charakterze stałym. W organizacji aparatu powstańczego trzeba podkreślić wzorową organizację skarbu i gospodarki. Wielkie Księstwo Poznańskie (1815-1830), Władze pruski, namiestnik, Landtag prowincjonalny: Ustanowione na kongresie Wiedeńskim WKP rząd pruski miał traktować jako enklawę polskości w morzu niemieckim. Objęło ono departamenty poznański i bydgoski Księstwa Warszawskiego oraz ułamek departamentu kaliskiego. Miasta miały uzyskać charakter autonomiczny. Będąc integralną częścią Królestwa Prus, miało otrzymać według intencji jego twórcy, odrębne instytucje, zbliżone - jak spodziewano się po stronie polskiej - do instytucji Królestwa Pruskiego. O odrębności WKP świadczyło także wyłączenie po 1815r. z terytoriów związku niemieckiego. WKP inkorporowane zostało dopiero do Związku Północno-Niemieckiego podobnie jak Prusy Wschodnie i Zachodnie. Do tego czasu król zarząd Pruski traktował je jako lenno domu panującego. Władze pruskie deklarowały poszanowanie praw i języka narodowości polskiej i dopuszczenie Polaków do urzędów. Jednak 1815r. przez ustanowione granicy celnej pomiędzy Księstwem a Królestwem Polskim złamano jedno z zasad traktatów wiedeńskich. Oligarchia magnacka w Polsce: Umocnienie pozycji magnatów wpłynęło w istotny sposób na charakter ustroju społeczno-politycznego RP. Dominacja magnatów w drugiej połowie XVII wieku, w organach centralnych, województwach i ziemiach, szła w parze z utworzeniem doktryny równości szlacheckiej. Rządy magnackie doprowadziły do ograniczenia uprawnień króla, decentralizacji władzy oraz do dezorganizacji aparatu państwowego zastopowanego często prywatnym aparatem „państw magnackich”. W digarchii magnackiej rozwinęły się kontrreformacja oraz ideologia „złotej wolności”. Jako system mentalności znalazły one wyrazy w tzw. sarmatyzmie, bezkrytycznej apologii szlachecko-magnackie RP.

Geneza i charakter urzędów ziemskich: Podział administracyjny kraju na województwa i ziemie wiązał się z organizacją urzędów. Do najwyższych urzędów należały urząd kasztelanów i wojewodów. Wojewoda - stała na czele rady panów województwa W XV wieku przewodniczył na sejmie elekcyjnym powołanym do przedstawienia królów kandydatów na urzędy sądowe. Wojewoda powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi. Sprawował jurysdykcję nad ludnością żydowska i posiadał określone prawa nadzoru nad miastem. Kasztelanowie - utracili w skutek immunitetów swoje uprawnienia skarbowe i większości sądowych. Pozostałe funkcje utracili po wprowadzeniu urzędu starosty, a resztki kompetencji sądowych przeszły do sądów ziemskich w 1454r. Podkomorzy - w XVII wieku przejął sądownictwo w sprawach granic posiadłości. W razie pospolitego ruszenia należało do niego czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi. Po nim następował sędzia ziemski. Wszystkie te urzędu określano jako dygnitarskie. Niższe urzędy ziemskie stolnika, podstolnika, cześnika, podczaszego, łowczego i miecznika miły charakter urzędów honorowych. Wyjątkami w tych urzędach byli chorąży, który pełnił określone funkcje w czasie pospolitego ruszenia. Odrębne stanowiska zajmowali pozostali - obok sędziego ziemskiego - urzędnicy sądowi: podsadek i pisarz ziemski. Urzędnicy zgodnie z ustalonym zwyczajem byli mianowani dożywotnio przez króla. Urzędy ziemskie i ich rozwój (XVI-XVIII wiek): Początkowo książę miał tylko wojewodę, kanclerza, skarbnika, itd. Jeśli dwie lub więcej dzielnic łączyło się pod władzą jednego księcia, urzędy były komunalne. Urzędnicy centralni zaczęli zmieniać się w urzędników ziemskich, reprezentantów miejscowych panów i ich interesów. Silną pozycję urzędników ziemskich umacniała się zwyczajowo zasada dożywotności urzędników oraz reguła, iż mogli nie być powołani, jedynie możni lub rycerze tej dzielnicy, w której urząd miał być obsadzony. Dzielnicę, która w drodze połączenia przestała być osobnym ksiestwem, ale zachowała odrębną organizację urzędniczą, nazywano ziemią, np.: Małopolską: Krakowska i Sandomierska. Przywileje stanowe szlachty - regulacje dotyczące urzędów: Uformowanie się stanu spowodowało że od drugiej połowy XIV wieku szlachta uzyskała przywileje. Rozróżnia się: przywileje generalne: rozciągające się na cały kraj; prowincjonalne lub ziemski obejmujące szlachtę. W 1374r. w Kaszycach Ludwik Węgierski wydał przywilej generalny dla szlachty. Stanowił, że król nie będzie nakładał arbitralnie podatków. Zobowiązał monarchę do utrzymania jedności państwa. Regulował zasady obsadzenia urzędów przez króla oraz zawierał ogólne potwierdzenie praw wszystkich stanów Szlachta była wolna podatkowo. Jeśli król chciał nałożyć podatek, mógł to uczynić jedynie za zgodą ogółu szlachty co umożliwiało jej wywieranie wpływu na politykę w zamian za udzielenie zgody na upodatkowanie. 1422r. przywilej Czerwiński nadany pod naciskiem szlachty zebranej na sejmie obozowym, przyniósł zapewnienie że król nie będzie konfiskował ani majątku szlachcica bez wyroku sądowego. Sądy nie będą sądziły według prawa pisanego. Nikt nie będzie łączył w jednej osobie urzędu ziemskiego i starosty. Statut wydany na sejmie w Warcie 1423r. rozwinął przywileje szlachty. Postulaty szlacheckie zostały poparte przez możnowładców i kościół. Te same cele przyświecały w staraniach o przywilej Brzeski 1433r., który nie wszedł w życie. A następnie w przywilejach Jedlneńskim (1430) oraz Krakowskim (1433). Stanowiły one kodyfikację stanu szlacheckiego, ustalając w szczególności zasadę nietykalności szlachty. Listopad 1454r. przywilej Nieszawski osobne dla poszczególnych ziem prowincji. Różniące się w zależności od wyschniętych żądań. Według przywilejów Nieszawskich król nie mógł wydawać nowych praw ani zwoływać pospolitego ruszenia bez uzyskania uprzedniej zgody sejmików ziemskich.

Ustrój państwa i administracja według konstytucji marcowej z 17 marca 1921r.:

Ustrój państwa i administracja według konstytucji marcowej z 17 marca 1921r.:

---