Cywilizacja rzymska - powstanie, rozkwit i upadek
Drugą po greckiej, wielką cywilizacją antyczną było imperium rzymskie mające swój początek na terenie Italii, czyli dzisiejszych Włoch.
Italia posiadała wyjątkowo dobre warunki, które sprzyjały rozwojowi rolnictwa i decydowały o osadnictwie . Wprawdzie środkiem półwyspu ciągnęły się góry - Apeniny, ale południe, oraz zachodnie wybrzeże a także na północy Nizina nad rzeką Pad, dzięki żyzności swych gleb nadawały się do uprawy oliwek, zboża oraz winnej latorośli.
Italia nie była obfita w bogactwa naturalne. Tylko w Etrurii, ziemiach położonych na północ od Rzymu, zamieszkiwanych przez Etrusków a także na wyspie Elbie znajdowały się złoża rudy żelaza. Na pozostałych obszarach brakowało jakichkolwiek rud metali.
W drugim tysiącleciu p. n. e. na obszary Italii przybyły indoeuropejskie ludy tzw. Italikowie. Zajęli oni całą środkową oraz południową Italię. Później przybyli Ilyriowie i objęli w panowanie południowo-wschodni cypel Italii, zaś Etruskowie, lud mający niejasne pochodzenie (prawdopodobnie przywędrowali z Azji Mniejszej) opanował Italię środkową, leżącą na północ od Tybru. Dopiero jednak za sprawą Greków powstały w Italii pierwsze osady. W okresie tzw. Wielkiej Kolonizacji, między VIII a VI w. p.n.e. na południowych terenach Italii powstał szereg greckich miast między innymi Tarent, Neapol, Kapua.
Rzym - późniejsze centrum wielkiego imperium, został założony na siedmiu wzgórzach nad rzeką Tyber, ok. 20 km od jej ujścia. Osada powstała na trasie szlaku handlowego, łączącego miasta etruskie i miasta greckie, co przyczyniło się do jej rozwoju. Jako datę założenia Rzymu zaczęto przyjmować rok 753 p. n.e., ale badania archeologiczne udowodniły, iż osada istniała już w X wieku p.n.e.
Zgodnie z legendą Rzym został założony w 753 roku p.n.e. Legenda głosi, że w mieście Alba Longa władał król Numitor, który został pozbawiony władzy rzez swego brata Amuliusza. Gdy córka Numitora Rea Sylwia urodziła bliźniaki, Amuliusz nakazał włożyć je do koszyka i puścić z biegiem Tybru. Koszyk z niemowlętami - Remusem i Romulusem nie utonął, a osiadł na brzegu, gdzie dzieci znalazła wilczyca. Wykarmiła je własnym mlekiem, a gdy chłopcy dorośli, wychowani przez pasterzy, powrócili do Alba Longa, gdzie usunęli z tronu Amuliusza i oddali go z powrotem w ręce swego dziadka Numitora. Romulus na jednym z okolicznych wzgórz założył miasto, gdy jednak na jego terytorium wkroczył Remus ukarał brata śmiercią. Tak miało dojść do założenia Rzymu i rozpoczęcia okresu królewskiego w jego dziejach. Po Romulusie rządziło jeszcze sześciu królów. Dopiero ostatni z nich Tarkwiniusz Pyszny ściągnął na siebie wściekłość mieszkańców Rzymu, gdy jego syn pohańbił żonę jednego z najbardziej szanowanych obywateli miasta. Król został wygnany, a w Rzymie wprowadzono republikę.
Ze względu na ustrój polityczny, czyli sposób rządzenia państwem wyróżnia się trzy główne okresy w historii Rzymu: pierwszy, okres królewski - przypada na lata 753 do 509/508 p.n.e. Drugi, republikański - datowany jest na lata 509/508 do 27 p.n.e. Ostatni okres cesarski przypada na lata 27 p. n. e do 476 n.e. W okresie cesarstwa można wydzielić dwa etapy. Etap pryncypatu* - przypadający na lata 27 p.n.e.- 284 n.e. oraz tzw. dominatu* - w latach 284-476 n.e. W okresie pryncypatu władcy zachowywali pozory republikańskiej demokracji, w okresie dominatu rządzili autokratycznie i despotycznie.
W republikańskim Rzymie władzę sprawowało dwóch konsulów wybieranych co rok. Posiadali oni bardzo szerokie kompetencje jednak ze względu na to, że ich kadencja trwała jedynie rok, było ich dwóch oraz, ze względu na powszechnie respektowaną rolę senatu, nie było możliwości nadużywania władzy czy zaprowadzenia tyranii.
W pierwszym okresie dziejów, Rzym republikański był areną walki między plebejuszami a patrycjuszami o równouprawnienie. Z czasem plebejusze wywalczyli sobie prawo powoływania urzędów trybunów plebejskich z prawem weta. Wielkim osiągnięciem było też wprowadzenie Prawa XII tablic. Była to kodyfikacja istniejącego prawa zwyczajowego, która uniemożliwiała dowolną interpretację prawa w stosunku do plebejuszy oraz wprowadzała równość wobec prawa. Powołano też liczne urzędy - pretora, kwestora, edylów, cenzora.
Ważną rolę w rządzeniu Rzymem sprawował Senat. Był zgromadzeniem najznamienitszych obywateli zwanych ojcami, należących do rodów arystokratycznych. Wszystkie urzędy w Rzymie były bezpłatne, więc nic dziwnego, że pełnili je ludzie zamożni, należący do patrycjatu. Zwykle dozwolone było pełnienie danego urzędu maksymalnie dwa razy i na określony z góry czas. W Rzymie istniały również zgromadzenia ludowe obywateli, ale, w odróżnieniu od Aten, nie można było na nich zabierać głosu czy zgłaszać projektów ustaw. Na zgromadzeniach głosowano jedynie nad sprawami przedstawianymi przez urzędników i nad wyborem urzędników. Mimo licznych zabezpieczeń i systemu kontroli społeczeństwa, republika w Rzymie została przekształcona z powrotem w ustrój monarchiczny zwany cesarstwem.
Do upadku republiki przyczynił się rozległy kryzys, który dotknął większość dziedzin życia. Kryzys miał charakter gospodarczy i finansowy, społeczny i polityczny, a także militarny i kulturowy. Dotknął też większości grup społecznych, które dotąd czerpały korzyści z wielkiej ekspansji, czyli podbojów.
Przez długie lata nic nie zapowiadało kłopotów. Wojny toczone przez Rzymian zaczęły się od zagarnięcia Italii w latach od 498 p.n.e. do 264 p.n.e. Dzięki nim obywatele rzymscy uzyskali dostęp do ziemi uprawnej (nadawanej na własność lub dzierżawionej - tzw. „ziemia publiczna”), na terenach ważnych strategicznie utworzono 30 tzw. kolonii, a podbite ludy Italii stały się sprzymierzeńcami Rzymu zobowiązanymi do tzw. daniny krwi czyli dostarczania wojska. Język Rzymian - łacina, stał się językiem całej Italii, a sprzymierzeńcy zostali w końcu zrównani w prawach z Rzymianami.
Z czasem Rzymianie zaczęli podbijać tereny poza Italią. Źródłem ich sukcesów było powszechne zainteresowanie wojnami ( łupy, bydło, pieniądze, kosztowności i niewolnicy). Wodzowie widzieli w wojnach szczebel do kariery politycznej i drogę do władzy. Największe znaczenie dla Rzymu republikańskiego miały 3 wojny punickie z fenicką Kartaginą w latach od 264 p.n.e. do 146 p.n.e. Wynikiem pierwszego zwycięstwa było zajęcie Sycylii, Sardynii i Korsyki z których utworzono pierwsze rzymskie prowincje. Druga wojna w latach 218 p.n.e. do 201 p.n.e. toczyła się ze zmiennym szczęściem. Najpierw w roku 216 p.n.e. Rzymianie ponieśli klęskę pod Kannami z kartagińskim wodzem Hannibalem ( do walki i transportu używał nieznanych Rzymianom słoni), później , w roku 202 rzymski wódz Korneliusz Scypio pokonał Hannibala w Afryce pod Zamą. Trzecia wojna w latach 149 p.n.e. do 146 p.n.e. była odwetem Rzymian na osłabionych Kartagińczykach . Zwycięstwo w wojnach punickich rozpoczęło okres rzymskiego panowania nad M. Śródziemnym.
Podboje w Afryce, Europie i na Bliskim Wschodzie doprowadziły do powstania tzw. Imperium Romanum podzielonego na prowincje, w których porządku pilnowały legiony. W okresie republiki legiony były armią obywatelską. Żołnierzem mógł być każdy obywatel, który był w stanie wyposażyć się w ekwipunek wojskowy (włócznia, hełm z brązu, kolczuga, krótki miecz, drewniana tarcza). Legion składał się z około 4500 żołnierzy podzielonych na centurie po 100 piechurów i manipuły ( 2 centurie). Podstawą funkcjonowania przyczyną skuteczności armii był system kar i nagród oraz ślepe posłuszeństwo i dobra organizacja ( budowa obozów wojskowych)
Powstanie wielkiego imperium naruszyło dotychczasowy porządek społeczny w Rzymie. Bogactwa płynące z prowincji, tanie zboża, oliwa i warzywa oraz tworzenie przez arystokrację wielkich gospodarstw zwanych latyfundiami(zatrudniały niewolników) doprowadziły do bankructwa podstawową grupę społeczną w Rzymie - wolnych chłopów. Chłopi przenosili się do miast i jako bezrobotny proletariat wywoływali bunty. Arystokraci nie chcieli zgodzić się na reformy gospodarcze ograniczające ich zyski. Na domiar złego w latach 73 p.n.e. do 71 p.n.e. zbuntowali się niewolnicy pod wodzą gladiatora Spartakusa. Niewolnictwo było obecne we wszystkich państwach epoki antycznej. W Rzymie niewolnikiem zostawali jeńcy wojenni, ludzie sprzedani przez piratów i oddający się w niewolę za długi. Niewolnik nie miał żadnych praw - był przedmiotem. Nie mógł niczego posiadać. Dzieci niewolnicy były własnością pana. Bunt i zwycięstwa niewolników były dla Rzymian szokiem. Ciężkie, dwuletnie boje z niewolnikami stały się dowodem kryzysu republiki. Niezbędna do zwycięstwa reforma wojskowa konsula Mariusza wprowadzająca żołd dla żołnierzy, podporządkowała całkowicie legionistów ich wodzom i wywołała szereg wojen domowych między rywalizującymi o władzę wodzami. Ostatecznie zwycięstwo w wojnie z lat 49 p.n.e. do 45 p.n.e. odniósł zdobywca Galii, Juliusz Cezar. Został trybunem ludowym, najwyższym kapłanem i dożywotnim dyktatorem. Co prawda w roku 44 p.n.e. został zamordowany, ale republiki nie przywrócono. Na czele państwa stanął jako pierwszy konsul - Oktawian August. Po zdobyciu Egiptu i po śmierci ostatniego konkurenta do władzy, Marka Antoniusza w roku 30 p.n.e., Oktawian został faktycznie niepodzielnym władcą Rzymu, a republika przekształciła się w cesarstwo.
W roku 43 n.e. cesarz Klaudiusz zdobył ostatnią wielką prowincję, Brytanię. Od czasów cesarza Hadriana (przełom I i II w. n.e.) cesarstwo nie prowadziło wojen zaborczych, broniąc jedynie dotychczasowych zdobyczy poprzez tzw. limes, czyli linie fortyfikacji i warownych obozów.
Ład, porządek i bezpieczeństwo, czyli Pax Romana w okresie pryncypatu odrodziło gospodarczo państwo. Rzym stał się centrum świata. Kamienne drogi (ok. 80 tys. km), mosty, akwedukty, termy (łaźnie), wykorzystanie cementu, teatry, amfiteatry, cyrki (np. Koloseum), łuki triumfalne, biblioteki, bazyliki i wielkie miasta ( Rzym - ponad 1 mln. mieszkańców) stały się dowodem wielkości państwa.
Rozwinęła się kultura i sztuka. W odróżnieniu od greckiej miała ona przede wszystkim charakter użytkowy. Najważniejszymi osiągnięciami rzymskiej architektury była kopuła - ( dach na planie koła), przykład Panteon oraz łuk. Rozwinięto system edukacyjny. Cesarz Justynian w roku 529 (VI w. n.e.) skodyfikował ( spisał ) prawa umacniając poczucie sprawiedliwości i bezpieczeństwa poddanych.
Jednym z narodów korzystających z dobrodziejstw Pax Romana byli Żydzi podbici przez Rzymian w I w. p.n.e.. Świeża pamięć niepodległości potęgowała u Żydów dążenie do wyzwolenia. Oczekiwali przyjścia nie tylko zbawiciela, ale także przywódcy politycznego. Nadziei tych nie spełnił Jezus z Nazaretu. Był postacią historyczną. Urodził się ok. 4 r. n.e. w Betlejem, w czasach cesarza Tyberiusza i namiestnika rzymskiego Poncjusza Piłata. Głosił hasła równości wszystkich przed Bogiem i miłości bliźniego. Krytykował Żydów za formalizm religijny (brak zaangażowania duchowego). Został oskarżony o przygotowywanie buntu przeciwko Rzymowi i skazany na śmierć przez ukrzyżowanie. Nauki uznanego za Boga Jezusa kontynuowali jego uczniowie - apostołowie ( dosł. Wysłańcy). Wprowadzono 2 główne zasady kultu ( oddawanie czci) : chrzest i eucharystię. Słowa i dzieje Jezusa spisano w Ewangeliach czyli „Dobrych Nowinach” (Marek, Mateusz, Łukasz, Jan). Szczególną rolę w tworzeniu nowej religii odegrał Apostoł św. Paweł z Tarsu uznając, że każdy, nie tylko Żyd, może zostać chrześcijaninem. Na czele wspólnot chrześcijańskich stali biskupi, wspomagani przez księży i diakonów. Kościoły budowano na wzór rzymskiej bazyliki. Zmarłych grzebano w tzw. katakumbach. W pierwszym okresie ( od czasów cesarza Nerona - 64 r. n.e.) chrześcijanie byli prześladowani (nie chcieli oddawać czci boskiej cesarzom i składać ofiar rzymskim bogom). Do największych prześladowań doszło za cesarza Dioklecjana na przełomie III i IV w. n.e., w okresie wielkiego kryzysu politycznego i gospodarczego, jaki dotknął imperium. Rozpowszechnione mimo prześladowań na terenie całego cesarstwa zostało uznane za element jednoczący i mogący uratować państwo przed rozpadem. Od 313 roku (Konstantyn Wlk.) chrześcijanie mogli swobodnie wyznawać swoją wiarę, a cesarz Teodozjusz w końcu IV w. zakazał w ogóle pogaństwa.
Prześladowania chrześcijan w czasach Dioklecjana były próbą ratowania „starego” cesarstwa w jego dotychczasowym kształcie. Wyzwania przed jakimi stanęli Rzymianie w III w. były ogromne. Musieli bronić granic przed germańskimi plemionami Gotów na Zachodzie i przed Persami na Wschodzie. Musieli zatrzymać rozkład polityczny państwa przejawiający się choćby nieustannymi zmianami na tronie cesarskim ( w ciągu niespełna 50 lat Rzymem rządziło 25 cesarzy obwoływanych przez legiony). Dioklecjan, panujący w latach 284-305, wzmocnił armię i zwiększył jej liczebność do 600 tysięcy, odsunął od władzy zdemoralizowaną arystokrację, wprowadził nową, złotą monetę - „solid” i znacząco podniósł podatki. Sytuacja uległa chwilowej poprawie. W czasach kolejnych cesarzy okazało się ,że wysokie podatki zrujnowały gospodarkę, a starzy i nowi wrogowie (Germanie) byli coraz silniejsi i trudniejsi do odparcia. Jednej z najważniejszych przyczyn schyłku potęgi Rzymu i jego upadku upatruje się właśnie w gigantycznych kosztach (tak finansowych jak i ludzkich) wojen, jakie prowadziło imperium w II i III wieku n.e. (szczególnie z Persją i Markomanami). Przywleczona z Persji zaraza (prawdopodobnie dżuma), która zdziesiątkowała legiony, oraz wydatki na obronę przed najazdami plemion germańskich i sarmackich, zachęconych opustoszałą granicą - „limes”, spowodowały katastrofę finansów państwa. Kolejne próby podreperowania skarbu imperium sprowadzały się głównie do psucia pieniądza (obniżania zawartości kruszcu w monetach).
Paradoksalnie, równie ważną przyczyną upadku Rzymu było zaprzestanie podbojów. Z czasem wodzowie-zdobywcy zamienili się w politycznych intrygantów, a armia zaczęła odgrywać coraz większą rolę w polityce zaniedbując zadania obronne. Zmalał przyrost naturalny, powszechnie występowało zatrucie ołowiem (używano głównie naczyń z ołowiu) - liczba ludności zaczęła maleć. Brak wojen oznaczał brak niewolników, którego handel nie mógł wyrównać. Samowystarczalność latyfundiów znacznie osłabiła gospodarkę towarowo-pieniężną i spowodowała upadek produkcji rzemieślniczej w miastach. W drugiej połowie IV w. kryzys przybrał rozmiary katastrofy. Tereny imperium atakowały plemiona barbarzyńców uciekających przez Hunami (sprowokowani zmianami klimatycznymi, przenieśli się z Azji do Europy Środkowej). Niektórzy z barbarzyńców - Wizygoci, byli osiedlani przez Rzymian w granicach imperium i mieli stanowić obronę jego granic. Brak pieniędzy na opłacanie barbarzyńskich wojsk prowadził do ich buntów ( przegrana cesarza Walensa w bitwie pod Adrianopolem w roku 378).
Wyraźnym przejawem upadku dawnego imperium był jego podział dokonany przez cesarza Teodozjusza Wielkiego w roku 395. Podział miał usprawnić zarządzanie państwem, w rzeczywistości doprowadził do upadku imperium. Od początku V w. Rzymianie nie byli w stanie zapewnić bezpieczeństwa nawet swojej wielkiej stolicy. Miasto Rzym było plądrowane przez barbarzyńców, najpierw Wizygotów, a później, w roku 455 - Wandalów. W roku 476 germański wódz Odoaker odsunął od władzy ostatniego cesarza rzymskiego, małoletniego Romulusa Augustulusa, a insygnia władzy odesłał do Konstantynopola - stolicy wschodniej, a odtąd jedynej części imperium. Konstantynopol przetrwał jeszcze kolejne 1000 lat( został zdobyty przez Turków w roku 1453). Rzym upadł, ale do dzisiejszego dnia korzystamy z dorobku wielkiego imperium. Prawo rzymskie, alfabet, brzmienie imion, nazwy planet i inne słowa w wielu europejskich językach przypominają świetność wielkiego imperium rzymskiego.
Pryncypat (od łac. princeps civium Romanorum) - forma rządów w okresie Cesarstwa Rzymskiego wprowadzona po 27 roku p.n.e. przez Oktawiana Augusta. Władza skupiona była w rękach jednostki przy zachowaniu pozorów instytucji republikańskich.
Cesarz był princepsem, "pierwszym obywatelem republiki", piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego 18 prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalający listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana.
Dominat (łac. dominus et deus - pan i bóg) - termin używany przez współczesnych historyków na określenie ustroju Cesarstwa rzymskiego (III w.) po reformach Dioklecjana. Charakteryzowała go absolutna władza cesarza używającego tytułu dominus et deus (pan i bóg).
Dioklecjan przeprowadził reformę państwa rzymskiego, konieczną ze względu na rozległość terytorialną. Wprowadził rządy, nazwane tetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), która polegała na tym, iż Imperium rządzi dwóch augustów, oni natomiast mianują swoich zastępców zwanych cezarami, po 20. latach sprawowania władzy, w teorii, mają zrzec się tytułu augusta na swojego zastępcę, który po kolejnych 20. latach ma zrzec się władzy na swego cezara itd. Dioklecjan, pozostając na Wschodzie, zachował władzę zwierzchnią nad całością cesarstwa. Jednocześnie, zrywając całkowicie z pozorami republiki, wprowadził jawną władzę absolutną, czego wyrazem był też pełen przepychu, wzorowany na tradycjach wschodnich rytuał dworski.
Ekspansja czyli dążenie do podbojów
4