1. Charakterystyka estetyki jako dyscypliny filozoficznej
dziedzina filozofii, zajmująca się pięknem i innymi wartościami estetycznymi. Estetyka jako systematycznie prowadzony namysł nad pięknem i sztuką jest najmłodszą dziedziną filozofii. Pod pojęciem estetyki implicite rozumie się bądź wszelkie poglądy na temat piękna i sztuki, które pojawiały się u filozofów, artystów i twórców doktryn artystycznych przy okazji omawiania innych zagadnień, bądź koncepcje powstające poza paradygmatem estetyki jako gałęzi filozofii świadomej swoich metod i celów poznawczych. jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów, utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
2. Charakterystyka metafizyki jako dyscypliny filozoficznej
jedna z podstawowych dyscyplin filozoficznych, badająca najogólniejsze własności bytu. Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze. Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia. Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
3. Charakterystyka antropologii jako dyscypliny filozoficznej
biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju osobniczym i rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym. Nazwę antrpologia wprowadził lekarz i teolog niemiecki Magnus Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus (1501). 1684 F. Bernier podał pierwszą naukową klasyfikację 4 ras ludzkich, dając początek antropologii jako nauce. 1760 P. Camper wprowadził do antropologii pomiary tzw. kąta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydał dzieło De generis humani varietate nativa, w którym przedstawił klasyfikację 5 ras ludzkich. Antropologia jako całość wiedzy o człowieku obejmuje różne aspekty jego istnienia, wyróżnia się więc oprócz antropologii przyrodniczej antropologię filozoficzną, religijną, biblijną, kulturową i społeczną.
4. Charakterystyka epistemologii jako dyscypliny filozoficznej
dział filozofii zajmujący się teorią poznania, czyli badający skąd pochodzi, na ile jest wiarygodna i jakie są granice naszej wiedzy. Epistemologia jest jednym z najtrudniejszych i najbardziej abstrakcyjnych działów filozofii, ale z drugiej strony ma ona podstawowe znaczenie, bo bez skonstruowania wiarygodnej teorii poznania dalsze filozofowanie w zasadzie nie ma sensu. Epistemologia jako odrębny dział filozofii została zapoczątkowana przez Kartezjusza, ale zagadnienia epistemologiczne były już obecne od zarania dziejów.
Najważniejsze prądy i myśliciele w teorii poznania:
Platon - starożytny idealizm poznawczy
Arystoteles - starożytny racjonalizm poznawczy
Kartezjusz - nowożytny racjonalizm
John Locke, David Hume - nowożytny empiryzm
George Berkeley - nowożytny idealizm poznawczy
Immanuel Kant - początki krytycyzmu poznawczego
Fryderyk Nietzsche - relatywizm poznawczy
Auguste Comte - pozytywizm
Henri Bergson - intuicjonizm
Bertrand Russell - atomizm logiczny
Ludwig Wittgenstein - początki semantyki poznawczej
5. Pojęcie szczęścia w „epoce przedfilozoficznej”
6. Cztery pojęcia szczęścia (Tatarkiewicz, O szczęściu)
Gdy Rej pisze: "Kogo szczęście wyniesie, niech się upaść boi", albo gdy inny pisarz polski dawnych wieków, Grzegorz Knapski, mówi: "Szczęście czego mi nie dało, tego mi nie będzie brało", to rozumieją szczęście w obiektywnym znaczeniu, jako zespół dodatnich wydarzeń, jako pomyślny układ warunków życia, tym pierwszym obiektywnym znaczeniu "szczęście" nie jest właściwie niczym innym, jak powodzeniem lub pomyślnością. "Miał szczęście" mówi się o tym, kto wygrał na loterii lub wyplątał się z trudnej sytuacji. W podobnym sensie rozumie się "szczęście w kartach" lub "do interesów". Chodzi tu zawsze o dodatni układ wydarzeń, o pomyślny los o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. A tego, kto wygrał na loterii, nazywa się szczęśliwym, nie pytając, jak wygraną zużył, co dzięki niej przeżył i czego użył. Jest to szczęście w znaczeniu, życiowym.
2. Gdy natomiast Żeromski pisze w Ludziach bezdomnych: "Szczęście jak ciepła krew wpłynęło do jej serca falą .powolną", to rozumie szczęście inaczej: rozumie je subiektywnie, mianowicie jako rodzaj przeżycia, jako przeżycie szczególnie radosne i głębokie. W tym drugim subiektywnym znaczeniu "szczęście" nie znaczy znów nic innego, jak stan intensywnej radości, stan błogości czy upojenia. Tu, wprost przeciwnie niż w pierwszym wypadku, chodzi właśnie o to, co człowiek przeżył, a względnie obojętne jest, jakie zewnętrzne warunki przeżycie to spowodowały. Chodzi tu o szczęście w znaczeniu psychologicznym. Jednakże ogół ludzi wiąże szczęście subiektywne z obiektywnym, a nawet je od obiektywnego uzależnia, to znaczy radość uzależnia od pomyślności i powodzenia. W obu rozumieniach wyraz "szczęście" oznacza coś dodatniego, jednakże ani w jednym, ani w drugim nie oznacza tego wielkiego dobra i aczelnego celu życiowego, za jaki szczęście uchodzi, pomyślność nie może w ogóle być celem działania, bo jest tym, co człowieka spotyka niezależnie od jego działań.
3. Ale dla wszystkich eudajmonia była posiadaniem najwyższej miary dóbr. Stoicy twierdzili wręcz, że szczęście−eudajmonia nie ma nic wspólnego z przeżywaniem stanów przyjemnych. To samo pojęcie szczęścia zachowali myśliciele średniowieczni: beatitudo (tak nazywali po łacinie szczęście) określali podobnie jak starożytni eudajmonię. Byli dalecy od pojmowania szczęścia jako pomyślności czy przyjemności. Istota jego jest w posiadaniu dóbr, a radość jest tylko naturalnym skutkiem posiadania dóbr. Św. Augustyn pisał, że szczęśliwy jest człowiek, który posiada to, czego chce, a nie chce nic złego. Jeszcze zaś dobitniej pisze św. Tomasz, gdy tłumaczy, dlaczego ten, kto szczęście osiągnie, niczego już pragnąć nie może: jest ono bowiem dobrem najwyższym, które wszystkie dobra w sobie zawiera. Dziś to pojęcie szczęścia−eudajmonii wydać się może anachronicznym. Jednakże i dziś jest w użyciu pojęcie analogiczne. Tyle tylko, że jest ujmowane mniej absolutystycznie: w nowoczesnym rozumieniu jest szczęśliwym nie tylko człowiek, który posiada najwyższe dobra, ale taki, który miał w życiu stanowczą przewagę dobra nad złem, miał dobra, jakich potrzebował i jakimi umiał się cieszyć, miał, mówiąc jeszcze inaczej, dodatni bilans życia.
4. To czwarte pojęcie szczęścia zajęło w filozofii nowożytnej miejsce eudajmonii. Według niego, szczęście człowieka polega na tym, że ze swego życia jest zadowolony. "Dziękuję Bogu, że istnieję" zapisała kiedyś K. Mansfieid w swym dzienniku; to jest jedna z formuł szczęścia tak rozumianego. W przeciwieństwie do eudajmonii to pojęcie ma charakter subiektywny; miarą jego jest zadowolenie z życia, nie zaś posiadanie dóbr.
7. Platońska koncepcja szczęścia
W poglądach Sokratesa i jego ucznia Platona istota szczęścia nie była jednak utożsamiana z jakimiś własnościami jego zewnętrznych warunków, czy też z losem gwarantującym pomyślność życiową. Udane życie pojmowali jako swoistą jego jakość, cenną niejako samą przez się, za dobro nie tylko najwyższe, ale także autonomiczne dla człowieka i w tym sensie za obiektywne. Być szczęśliwym znaczyło dla nich przede wszystkim posiadanie wartości - dobra , które określało jego ogólnie pojętą pomyślność. Dla Platona człowiekiem szczęśliwym był ten tylko, który posiadał „rzeczy dobre i piękne”, kto w swoim życiu zbliżał się do ideału dobra i piękna, przy czym samo dobro i piękno było uwikłane w jego naukę o ideach, co pojęciu dobra nadawało sens bliski pojęciu powinności . W konsekwencji Platon rozumiał szczęście jako takie dobro najwyższe, które warto zdobywać, i które nie jest ze świata rzeczy, lecz mieści się wśród przedmiotów transcendentnych, w świecie idei.
8. Cnoty dianoetyczne (Arystoteles)
a) wiedza (episteme) - czyli to, czego można się nauczyć, jej treścią jest to, czego można się nauczyć. Jest to dyspozycja usprawniająca człowieka do wnioskowania, uzasadniania oraz do dowodzenia prawdy.
b) duch (nous) - chodzi tu o pojętność, intuicję, o ten właśnie aspekt ludzkiego ducha. Jest to cnota zajmująca się najwyższymi niedowodliwymi zasadami (pierwsze zasady).
c) mądrość teoretyczna (sophia) - która obejmuje dwa powyższe elementy, ale odnosi się wyłącznie do pierwszego i najdoskonalszego bytu, czyli do nieba, gwiazd stałych i do poruszającego wszystko a nieruchomego Poruszyciela, na którego jest ona nastawiona jako na cel ostateczny.
Rozum praktyczny odnosi się do tego, co przygodne. Jest mu przyporządkowana téchne (sztuka), która opiera się na celowo zaplanowanym tworzeniu, podejmowaniu twórczej czynności, dyspozycji do tworzenia opartego na rozumowaniu. Druga cnota to phronesis (rozsądek, namysł) - działanie z namysłem, trafne rozważanie i przewidywanie tego, co dla działającego jest dobre, a co złe. Ma ona dwojakie zadanie: określenie celu ostatecznego oraz wyszukanie odpowiednich środków. W wykonywaniu tych funkcji staje się sprawnością do udzielania dobrych rad (jak dobierać odpowiednie środki i odpowiednie sposoby ich użycia do osiągnięcia odpowiedniego celu). Praxis jest nadrzędna w stosunku do poiesis. Pomaga człowiekowi w podejmowaniu rozstrzygnięć właściwych dla życia, od niej zależy czy człowiek jest dobry czy też zły. Rozsądek umożliwia etycznie dobre działanie.
9. Pojęcie resentymentu
żal lub uraza do kogoś odczuwane przez dłuższy czas i zwykle powracające na wspomnienie doznanych krzywd. Nietzsche mówi, że to rodzaj duchowego samozatrucia zrodzonego z mariażu urazy i bezsilności, które sycą się zawiścią. Ludzie resentymentu to ci, których uczucia zazdrości i nienawiści wobec lepszych uległy kiedyś stłumieniu i zatruwając duszę, wracają po latach w postaci zemsty tak silnej, że mającej moc sprawczą. Resentyment przekształca wartości, wywracając je na opak. Wsparta na resentymencie "moralność niewolników" - jak pisał Nietzsche - "z góry neguje wszystko, co jest poza nią, co jest inne, co nią nie jest - i na tej negacji polega jej twórczy czyn".
10. Społeczno-polityczny kontekst powstania filozofii Epikura
Za początek epikureizmu uważa się drugie przybycie Epikura do Aten i założenie przez niego ok. 306 p.n.e. szkoły filozoficznej - tzw. "Ogrodu". Przy wejściu do niej umieszczono napis: Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz. Epikureizm, będący początkowo tylko szkołą filozoficzną, przekształcił się z biegiem czasu w dość elitarną, ezoteryczną sektę, która już w czasach rzymskich przyjmowała w swoje szeregi jedynie wybranych, zdrowych młodzieńców z zamożnych rodzin. Epikureizm jako szkoła filozoficzna konkurował stale ze stoicyzmem, z którym w ostatecznym rachunku, pod koniec klasycznej epoki rzymskiej przegrał, przynajmniej w sensie popularności. W czasach rozwoju chrześcijaństwa publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, a jego dzieła systematycznie niszczono, jako siejące zgorszenie moralne i ateizm.
11. Antagonizm noo-psychiczny
12. Epikurejska koncepcja szczęścia Epikur zalecał zatem cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne. Lęki te to:
strach przed śmiercią
lęk przed gniewem bogów
lęk przed cierpieniem
obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia
Według Epikura jego filozofia jest poczwórnym lekarstwem na te choroby.
13. Typologia „sensotwórczych” wartości (V. E. Frankl) Frankl stwierdza więc, że człowiek może być wolny od zewnętrznych przyczyn, ograniczeń psychologicznych, biologicznych, socjologicznych. W swoich rozważaniach sprzeciwia się również nihilizmom (psychologizm, socjologizm, biologizm), które sprowadzają człowieka do wymiaru tylko psychologicznego, sojologicznego, czy fizjologicznego. Daje temu wyraz w sformułowanych przez siebie zasadach antropologii przestrzennej. Frankl nawiązuje raczej do kierunków filozoficznych, które wzmacniają ludzką nadzieję i optymizm. Dla niego człowiek jest istotą wielowymiarową, stanowiącą jedność psychologiczno - fizjologiczno - duchową. Przy czym ta ostatnia sfera - duchowa, jest podstawą i gwarantem pozostałych.
14. Perfekcjonistyczna definicja szczęścia (formalna - Arystoteles)
Według Arystotelesa szczęście to działanie zgodne z naturą. Ryby są szczęśliwe pływając, a ptaki latając. Ponieważ do natury człowieka należy przede wszystkim myślenie i tworzenie organizacji politycznej, najszczęśliwsze jest życie filozofa lub męża stanu. Arystoteles podkreślał też rolę zaspokojenia potrzeb fizjologicznych (uważał, że by być szczęśliwym trzeba być dobrze odżywionym)
15. Źródła filozofii dialogu
Nazywana również „filozofią spotkania” lub „filozofią innego”. Spotkanie z drugą osobą (Innym) jest warunkiem zaistnienia dialogu. Kiedy odbywa się twarzą w twarz (Tischner, Levinas) oznacza otwartość i bezpośredniość spotkania. Twórcą filozofii dialogu był żydowsko-niemiecki filozof Martin Buber. Według jego koncepcji, dialog stanowi podstawę filozofii w ogóle, gdyż jest jedyną efektywną formą trwałej komunikacji, w przeciwieństwie do jednostronnego, a zatem stronniczego wyrażania poglądów.
16. Szczęście w ujęciu Platona
Szczęście to wynik sprawiedliwego postępowania, sprawiedliwość to naczelna cnota duszy.
17. Fenomen kłamstwa
Kłamstwo pozwala nam pokazać siebie z tej lepszej strony. Kłamiemy, kiedy ubarwiamy nasze wypowiedzi, żeby były ciekawsze. Nie wszyscy uważają to za kłamstwo, tak jednak jest. Kłamiemy, kiedy boimy się powiedzieć prawdę. Ciekawym zjawiskiem w przypadku kłamstwa jest lawinowość. Jedno kłamstwo pociąga za sobą drugie. Najwięksi kłamcy potrafią tak manipulować słowami i tak działać wyobraźnią, że chcąc skłamać na dany temat tworzą spójne historie, które na dodatek są niesamowicie wiarygodne. Solidarna pomoc w przypadku kłamstwa grupowego jest podstawowym warunkiem powodzenia tego procederu.
18. Pojęcie cnoty (arete) - Sofiści vs. Sokrates
Filozofia Sokratesa opierała się głownie na poglądach etycznych. Cnotę uważał za dobro bezwzględne, i za najważniejszą wartość moralną. Według Sokratesa cnota jest wiedzą, którą człowiek może nabyć, lecz tylko od niego zależy czy to zrobi. Zło miało rodzić się z niewiedzy, czyli z niewystarczającej znajomości dobra, a poznanie prawdy prowadzić do szczęścia. Sokrates Cnotę wiązał również z dobrem i pożytkiem, twierdząc że tylko to co dobre jest pożyteczne. ("pożytek zależny jest od dobra, tylko to co dobre jest naprawdę pożyteczne"). Sofiści żywali pojęcia arete, czyli cnoty, rozumianej jako umiejętność dobrego przeżycia, usprawnienie do czynienie dobra. Postępowanie cnotliwe dawało ludziom szczęście. Z początku cnota dostępna była tylko dla nielicznych, cnotliwym należało się urodzić (cnota przynależała do stanu arystokratycznego). Sofiści uznali jednak, że z cnotą nie trzeba się urodzić, ale trzeba się jej nauczyć. Stąd więc życie cnotliwe jest dostępne dla każdego, kto tylko chce z niego skorzystać.
19. Antystenes z Aten o szczęściu
Do szczęścia nie są potrzebne ani potęga, ani pieniadze, ani przyjemności zmysłowe, tylko że szczęście prawdziwe zależy wyłącznie od samego człowieka. Dlatego według Antystenesa należy potępić wszelkie używanie, głębokie rozmyślanie jest bezcelowe, a urządzenia polityczne i religijne są tylko smutną koniecznością.
20. Cynicka koncepcja szczęścia
Wszystko poza cnotą jest całkowicie niepotrzebne, bo ona sama całkowicie wystarcza do osiągnięcia pełni szczęścia. Wszystko inne odciąga człowieka od prób osiągnięcia i zrozumienia prawdziwej cnoty i dlatego jest w istocie złem.
21. Szczęście w ujęciu Sokratesa
Dla Sokratesa szczęście mógł osiągnąć ten, kto posiadł największe dobra czyli cnotę. Zło powstaje z nieznajomości dobra. Postępujemy źle, bo nie wiemy co jest dobre. Do wiedzy zaś o tym co dobre dochodzimy przez rozum.Stając się rozumni, zdobywając wiedzę postępujemy moralnie i osiągamy dobro najwyżej stojące w hierarchii dóbr - cnotę. Sokrates utożsamiał cnotę z wiedzą. Żyjąc cnotliwie stajemy się szczęśliwi. Jest więc szczęście dla Sokratesa nie celem samym w sobie, ale nagrodą za życie cnotliwe. Cnota a co za tym idzie szczęście jest dostępna wszystkim trzeba, tylko zdobyć wiedzę o moralnym życiu.
22. Paradygmat filozofii dialogu
23. Krytyka pojęcia wolności absolutnej
Wolność absolutna jest synonimem anarchii.
24. Koncepcja sumienia jako sądu rozumu praktycznego
25. Szczęście w ujęciu szkoły cyrenaików
Przyjemność jest stanem przelotnym, chwilowym, trwającym tylko, póki działa bodziec. Ta częściowa przyjemność jest celem życia, szczęście tylko zespołem częściowych przyjemności. Należy chwytać każdą jaka się nadarza. Przyjemność jest natury cielesnej, jest stanem pozytywnym.
26. Koncepcja człowieka w filozofii Arystotelesa
Zdaniem Arystotelesa człowiek jest zwierzęciem politycznym (ζῷον πολιτικόν zoon politikon) - jest stworzony do życia w państwie. Za człowieka Arystoteles uważał wyłącznie mężczyznę, kobieta nie będąc w pełni człowiekiem nie mogła zajmować się polityką.
27. Człowiek jako byt teleologiczny
28. Dzieje pojęcia szczęścia - od starożytności do XIX wieku
29. Doświadczenie rozpaczy
Rozpacz jest czymś o wiele gorszym niż śmierć. Nadchodzi w tym momencie, kiedy tracimy bezsens życia, cel i wszelkie wartości funkcjonujące w nim dotychczas. Rozpacz jest uczuciem potwierdzającym pustkę własnego „ja”.
30. Koncepcja człowieka w filozofii Platona
Człowiek według Platona jest najważniejszą istotą w świecie zewnętrznym. Złożony z ciała i duszy, zamyka w sobie zarówno świat zewnętrzny jak i coś ze świata idealnego. Podstawowym składnikiem jego bytu jest dusza. W swej istocie należy ona do świata idealnego, ciało zaś do świata zewnętrznego. Dusza jest wieczna, ciało przemija z czasem. Celem duszy jest to, co idealne, celem ciała- to, co zmysłowe. Dusza łączy się w człowieku z ciałem na zasadzie koegzystencji, a nie jedności przedmiotu. Jest ona rządcą i strażnikiem ciała, poddanego działaniu przemijającego świata zewnętrznego.
31. Funkcja wartości absolutnej w systemie aksjologicznym
32. Główne tezy epistemologii cyrenaików
33. Stosunek sensu (życia) aktualnego do fakultatywnego
34. Redukcjonizmy w antropologii XX wieku