Ius est ars boni et aequi

Wstęp do wiedzy o prawie

Opracowanie: Jacek Chmielewski

Wyższa Szkoła Społeczno - Ekonomiczna w Gdańsku

Gdańsk 2009

I

Prawo jako regulator ludzkich zachowań

Normy społeczne - reguły (zasady) postępowania jednostki w społeczeństwie:

1. normy moralne,

2. normy obyczajowe,

3. normy religijne,

4. normy prawne - reguły postępowania ustanowione (lub uznane) przez państwo, których wykonywanie (przestrzeganie) jest zabezpieczone przez państwo możliwością użycia przymusu.

Prawo (w znaczeniu przedmiotowym) - zespół norm prawnych.

Prawem podmiotowym (prawem w znaczeniu podmiotowym) jest konkretne uprawnienie podmiotu prawa, wynikające z prawa przedmiotowego, np. prawo do urlopu pracowniczego, prawo własności, wierzytelność.

Funkcje prawa:

• ochronna - prawo chroni społecznie istotne wartości (dobra)

• organizacyjna - praw organizuje życie społeczne

• represyjna/ wychowawcza

II

System prawa - ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie/ na danym

terenie w określonym czasie

System prawa (ogół norm prawnych) dzieli się na gałęzie.

Gałąź prawa - zespół norm prawnych regulujących określoną dziedzinę stosunków społecznych (sferę rzeczywistości), np.

- prawo karne - określa czyny zabronione (przestępstwa i wykroczenia) i konsekwencje ich

popełnienia,

- prawo cywilne - reguluje stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy

osobami fizycznymi i prawnymi („prywatnymi” podmiotami prawa),

- prawo administracyjne - reguluje funkcjonowanie administracji publicznej i relacje organów

administracji z obywatelami (lub cudzoziemcami).

Gałęzie prawa pogrupować można w dychotomiach:

1. prawa publicznego i prawa prywatnego („Odróżnienie prawa publicznego i prywatnego wiąże się ściśle z rozdzieleniem tej sfery, w której obywatel podlega zwierzchnictwu organów państwowych od tej sfery, w której obywatel jest wolny w tym sensie, iż nie podlega on poleceniom władzy publicznej” - L Morawski):

Prawo publiczne prawo karne, prawo administracyjne, prawo konstytucyjne, prawo finansowe, prawo międzynarodowe publiczne	Prawo prywatne prawo cywilne, prawo międzynarodowe prywatne
dotyczy przede wszystkim sfery działania organów władzy publicznej	dotyczy przede wszystkim sfery aktywności jednostek
dotyczy głównie relacji państwo - jednostka (społeczeństwo)	dotyczy głównie relacji jednostka - jednostka
chroni przede wszystkim interes publiczny (ogółu) - państwo i inne dobra wspólne	chroni przede wszystkim interes prywatny (indywidualny)
podmioty (strony stosunków publicznoprawnych) są w pozycji nierównorzędnej (np. wojewoda - obywatel, prokurator - podejrzany); jedną ze stron jest zawsze organ władzy publicznej, który posiada kompetencje do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony	podmioty (=> strony stosunków prywatnoprawnych) są wobec siebie równe

(Istnieją także gałęzie prawa, które oprócz regulacji prywatnoprawnych zawierają również regulacje publicznoprawne, np. prawo pracy)

2. prawa materialnego i prawa formalnego (postępowania)

• prawo materialne - reguluje obowiązki i uprawnienia osób fizycznych i prawnych (np. przepisy kodeksu karnego)

• prawo postępowania - reguluje tryb postępowania przed organami władzy publicznej - sądami, prokuraturą, organami administracji publicznej (np. przepisy kodeksu postępowania karnego)

III

Źródła prawa (źródła powstania prawa):

1. w znaczeniu formalnym - akty prawne

Akty prawa powszechnie obowiązującego w Polsce:

• akty prawa wewnętrznego (krajowego)

1. konstytucja (ustawa zasadnicza)

2. ustawy, np. Ustawa o szkolnictwie wyższym, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania karnego

3. ratyfikowane umowy międzynarodowe (jeżeli dla ratyfikacji wymagana była zgoda wyrażona w ustawie, umowa ma pierwszeństwo przez ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową)

4. rozporządzenia - akty wykonawcze wydawane na podstawie ustawy i w celu jej wykonania

5. akty prawa miejscowego, np. uchwały, zarządzenia (obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły)

• stanowione przez terenowe organy administracji rządowej, gł. wojewodę

• stanowione przez organy samorządu terytorialnego, np. uchwała Rady Miasta

• akty prawa unijnego:

- pierwotnego: traktaty (założycielskie, rewizyjne, akcesyjne)

- wtórnego: rozporządzenia unijne, dyrektywy, decyzje

Zgodnie z zasadą supremacji prawo unijne (wspólnotowe), w razie sprzeczności, ma pierwszeństwo w stosowaniu przed prawem krajowym.

2. w znaczeniu instytucjonalnym - organy państwa tworzące prawo (działalność organów państwa - także Unii Europejskiej)

• Sejm i Senat - ustawy

• Prezydent, Rada Ministrów, ministrowie oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - rozporządzenia

• Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski - „akty prawa unijnego”

Akty prawne są tzw. źródłami powstania (pochodzenia) prawa. Źródłami poznania prawa są natomiast oficjalne publikatory (dzienniki publikacyjne):

• Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej („Dziennik Ustaw”): powszechnie obowiązujące źródła prawa, z wyjątkiem aktów prawa miejscowego, a także orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw,

• Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski” („Monitor Polski”): akty prawa wewnętrznie obowiązującego, np. uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezydenta,

• wojewódzkie dzienniki urzędowe: źródła prawa miejscowego,

• Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich: źródła prawa unijnego.

Teksty aktów prawnych publikowanych w „Dzienniku Ustaw” i „Monitorze Polski” znaleźć można m. in. na stronie internetowej Sejmu RP - www.sejm.gov.pl

IV

Wykładnia prawa (w szerokim ujęciu) - interpretowanie (tłumaczenie) prawa, „tworzenie” jednoznacznych językowo, zrozumiałych norm prawnych, a także rozwiązywanie problemów związanych z obowiązywaniem prawa, czyli tzw. problemów walidacyjnych (za pomocą niepisanych, ale uznawanych przez doktrynę reguł walidacyjnych: kolizyjnych i inferencyjnych).

Jeżeli pomiędzy obowiązującymi przepisami prawnymi występują sprzeczności stosuje się reguły kolizyjne:

> reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori) - prawo (norma prawna) wyższego rzędu uchyla prawo niższego rzędu,

> reguła chronologiczna (lex posterior derogat legi priori) - prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze (o ile jest co najmniej tego samego rzędu w hierarchii aktów prawnych),

> reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) - prawo szczególne uchyla prawo ogólne (o ile jest co najmniej tego samego rzędu w hierarchii aktów prawnych i nie nabrała mocy obowiązującej wcześniej od normy ogólnej),

Reguły inferencyjne służą ustaleniu konsekwencji logicznych normy prawnej - są to tzw. wnioskowania prawnicze, polegające na wyprowadzaniu norm z norm, oparte gł. na wynikaniu logicznym, np.

• wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) - opiera się na założeniu, że skoro prawo milczy na temat obowiązku to go nie ma, np. obowiązek służby wojskowej kobiet,

• wnioskowanie z mniejszego na większe - opiera się na założeniu, że jeżeli zakazane jest mniej to zakazane jest też więcej, np. jeżeli nie wolno prowadzić badań oskarżonego zagrażających jego zdrowiu, to tym bardziej zakazane są badania zagrażające życiu, jeżeli nie mogą po ulicy obok siebie jechać dwa rowery to tym bardziej zakazana jest jazda trzech rowerów.

Rodzaje wykładni w znaczeniu ścisłym - kryt. dokonującego podmiotu:

• autentyczna - dokonywana przez podmiot, który prawo ustanowił, tj. przez prawodawcę w tekście aktu prawnego (charakter wiążący),

• legalna - dokonywana z upoważnienia podmiotu, który prawo ustanowił (charakter wiążący),

• operatywna - dokonywana w procesie stosowania prawa: przez sądy i organy administracji publicznej (formalnie niewiążąca),

• doktrynalna - dokonywana przez naukę prawa (formalnie niewiążąca).

Rodzaje wykładni w znaczeniu ścisłym - kryt. metody:

• językowa (stosowana na zasadzie pierwszeństwa) - językowa analiza tekstu aktu prawnego,

• pozajęzykowa (stosowana jedynie w przypadku nieskuteczności wykładni językowej, w celu sprawdzenia jej wyników, wyboru jednej kilku ustalonych wersji znaczeniowych normy lub skorygowania wyników wykładni językowej):

> systemowa - wyprowadza wnioski z wewnętrznego „układu” aktu prawnego,

> funkcjonalna (celowościowa) - ustala cel, w jakim ustanowiono przepisy i tłumaczy je w świetle tego celu.

Definicje legalne - definicje zawarte w aktach prawnych (przepisy prawne zawierające definicje), wyjaśniające terminy zawarte w tekście aktów prawnych językowo niejasne lub takie, których znaczenie prawne odbiega od znaczenia potocznego (jeżeli akt prawny definicje zawiera - bezwzględnie obowiązują, nawet jeżeli przypisują terminowi znaczenie zmodyfikowane w stosunku do ustalonego przy użyciu reguł języka), np. definicja działalności gospodarczej, młodocianego, dokumentu, osoby najbliższej.

Od zasady clara non sunt interpretanda (jasne/ oczywiste nie wymaga interpretacji) odstąpić można tylko w razie stwierdzenia ewidentnego złamania zasady racjonalności prawodawcy.

V

Obowiązywanie prawa - oznacza, że adresaci norm prawnych powinni zachować się w okolicznościach w normach wskazanych zgodnie z ich dyspozycjami.

Akt prawny zaczyna obowiązywać (tzn. „wchodzi w życie” - zaczyna wywoływać skutki prawne) w momencie wskazanym w samym akcie (w przepisach końcowych), nie wcześniej jednak niż w dniu ogłoszenia. Jeżeli takiego wskazania akt prawny nie zawiera, w życie wchodzi po 14 dniach od daty ogłoszenia (=> generalna zasada !).

vacatio legis (tzw. spoczywanie aktu) akt wywołuje skutki prawne

^ ^ 14 dni ^

ustanowienie ogłoszenie wejście w życie

Prawo wewnętrzne obowiązuje na terytorium danego państwa. W skład terytorium wchodzi wydzielona granicami przestrzeń lądowa (wraz z wnętrzem ziemi, zwężającym się stożkowo, a także wszelkimi wodami śródlądowymi, np. jeziorami), morska (morskie wody terytorialne) oraz powietrzna (słup powietrzny nad obszarem lądowym i morskim). Nie jest częścią terytorium państwa statek wodny lub powietrzny, zarejestrowany w porcie danego państwa, ale rozciąga się na niego jurysdykcja państwa portu macierzystego. Prawo danego państwa obowiązuje także na obszarze jego placówek dyplomatycznych i konsularnych.

Powszechnie obowiązujące akty prawa miejscowego obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

VI

Odpowiedzialność prawna - ujemne konsekwencje prawne określonych w prawie zachowań, zdarzeń lub stanów rzeczy, które naruszają przepisy prawa (obowiązek poddania się przewidzianym przez prawo negatywnym konsekwencjom za naruszenie prawa).

Istnieje możliwość poniesienia za ten sam czyn kilku rodzajów odpowiedzialności, np. karnej i cywilnej.

Rodzaje odpowiedzialności prawnej:

1. odpowiedzialność karna - odpowiedzialność za popełnione przestępstwo (lub wykroczenie);

2. odpowiedzialność cywilna - odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy (odpowiedzialność kontraktowa) lub za popełnienie czynu niedozwolonego (odpowiedzialność deliktowa); prawo cywilne przewiduje sankcję egzekucyjną (=> odpowiedzialność odszkodowawcza), ale także sankcję nieważności (jeżeli czynność prawna dokonana jest wadliwie); przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:

- określone zdarzenie,

- szkoda (majątkowa lub niemajątkowa),

- związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem a szkodą.

3. odpowiedzialność administracyjna - odpowiedzialność za niewykonanie obowiązku publicznoprawnego: pieniężnego (np. uiszczenia podatków, kar pieniężnych) lub niepieniężnego (np. opróżnienie lokalu, różne świadczenia rzeczowe); postacie odpowiedzialności:

• sankcja egzekucyjna - środek mający doprowadzić do wykonania obowiązku, np. poprzez egzekucję z pieniędzy, nieruchomości, wynagrodzenia za pracę, przymus bezpośredni, wykonanie zastępcze, czyli przez inną osobę na koszt zobowiązanego),

• unieważnienie decyzji administracyjnej,

• nałożenie kary finansowej (nie jest to grzywna!),

• cofnięcie uprawnienia, np. odebranie decyzji,

• odpowiedzialność odszkodowawcza (dotyczy tylko Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego);

4. odpowiedzialność pracownicza - odpowiedzialność pracownika lub pracodawcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych; występuje w czterech postaciach:

• odpowiedzialność porządkowa,

• odpowiedzialność służbowa (porządkowa lub dyscyplinarna),

• odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,

• materialna (odszkodowawcza);

5. odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa - odpowiedzialność państw i organizacji międzynarodowych za nieprzestrzeganie oprawa międzynarodowego.

Opracowano m. in. na podstawie:

• Jabłońska - Bonca J., Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, Warszawa 2007

• Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2005

1

5

---