Historia ziołolecznictwa
Gdy mówi się o początkach stosowania przez człowieka roślin w celach leczniczych przeważnie pada stwierdzenie, że własności lecznicze roślin znane były już w starożytności. Dla potwierdzenia tego podaje się zwykle, że już kilka tysięcy lat temu w Egipcie czy Grecji znano wiele roślin leczniczych. Inni sięgają jeszcze dalej, do najstarszych zabytków piśmiennictwa, pozostawionych przez Sumerów.
Przykłady te nie wskazują jednak na to, kiedy powstało ziołolecznictwo, w jakim okresie rozwoju społeczności ludzkiej zapoczątkowano stosowanie roślin do leczenia chorób. Bez wątpienia jednak rośliny używane były do celów leczniczych na długo przed powstaniem pisma. Rośliny bowiem stworzyły warunki pojawienia się człowieka na ziemi, dały mu pożywienie, mieszkanie, odzież, a także środki lecznicze. Organizm człowieka w swym rozwoju gatunkowym stale przystosowywany był do świata roślin, gdyż stanowiły one podstawowe źródło pożywienia w otaczającym go środowisku. Człowiek pierwotny, zaspokajając głód, przypadkiem odkrywał różne właściwości roślin zapierające, przeczyszczające, napotne, tamujące krew, przeciwbólowe, gojące, trujące itp. Zapamiętując poszczególne rośliny i ich właściwości mógł je później, już świadomie wykorzystywać. Możemy więc przyjąć, że lecznictwo powstało jednocześnie z pojawieniem się człowieka, a określanie jego początków na podstawie nawet najstarszych zabytków piśmiennictwa zubożyłoby w istotny sposób jego historię.
Do poznania właściwości leczniczych roślin przyczyniły się zapewne również obserwacje wpływu różnych roślin na zwierzęta, w tym również na zwierzęta chore. Zauważono, że wiele roślin wpływa na polepszenie ich stanu. Np. znana jest historia wprowadzenia do lecznictwa chinowca. Dokonali tego po raz pierwszy Indianę peruwiańscy obserwując, że chore na malarię pumy ogryzały korę z drzew chinowych. Takimi sposobami odkrywano nowe właściwości lecznicze roślin i wiedza naszych przodków stale była uzupełniana. Z rozwojem rolnictwa nauczono się uprawiać rośliny w nowych warunkach glebowych, a nawet klimatycznych. Z biegiem lat człowiek nauczył się stosować nie tylko świeże rośliny, ale również sporządzać z nich przetwory i przechowywać je. Wielkie znaczenie dla poznania historii ziołolecznictwa miały badania archeologiczne, które dostarczyły licznych danych o stosowaniu roślin leczniczych przez dawne ludy.
Rośliny lecznicze
Pierwsze zapiski o roślinach leczniczych pozostawili Sumerowie. Odnalezione recepty kapłanów sumeryjskich wymieniają m.in.: lulek, rumianek, szafran, piołun, grusze, figi, babkę, koper włoski, nagietek i inne zioła. Sporządzano z tych ziół proszki i nalewki. Młode pędy wierzby i śliwy, wysuszone i roztarte, stosowano jako składniki okładów i kompresów. Do sproszkowanych roślin dodawano również proszki pochodzenia zwierzęcego i mineralnego.
Spadkobiercy kultury sumeryjskiej, Babilończycy i Asyryjczycy, również stosowali wiele roślin leczniczych. Z tabliczek glinianych, zapisanych pismem klinowym, znalezionych w bibliotece króla asyryjskiego Assurbanipala, w stolicy Asyrii, Niniwie (VII w. p.n.e.) dowiadujemy się, że lekarze babilońscy stosowali m.in.: korzeń lukrecji, pestki dyni, bieluń dziędzierzawę, lulek czarny i młode pączki różnych roślin. Część tabliczek zawiera opisy ziół ze wskazaniem chorób, przy których są one stosowane oraz sposobów ich użycia, przygotowania i przechowywania. Wiedzieli oni np., że światło słoneczne wywiera niekorzystny wpływ na własności lecznicze zebranych ziół, dlatego też suszyli je w cieniu, co do dziś jest zalecane.
Wiadomości o leczniczych właściwościach ziół przejęli od Babilończyków i Asyryjczyków Egipcjanie. Malowidła na ścianach świątyń, sarkofagach i w piramidach przedstawiają wiele roślin leczniczych. W starożytnych budowlach egipskich znaleziono nawet zachowane do naszych czasów resztki roślin. Niezwykle ważnym źródłem poznania cywilizacji egipskiej są papirusy. Badania zapisków na papirusach wykazały, że już 4 tysiące lat przed naszą erą Egipcjanie stworzyli swego rodzaju spisy leków.
Najcenniejszym tego rodzaju źródłem jest znaleziony w 1872 roku przez niemieckiego uczonego Georga Ebersa, a pochodzący z około 1550 r. p.n.e. papirus, stanowiący swego rodzaju recepty na różne choroby, obejmujący głównie surowce roślinne. Wymienia się tam kilkaset roślin leczniczych, m.in.: aloes, anyż, lulek, mak, miętę, rycynus, tymianek, lotos, cebulę morską, piołun, koper włoski, sezam, wierzbę i inne. Podobne znaczenie dla poznania wiedzy medycznej ówczesnego okresu posiada młodszy od poprzedniego papirus Brugscha, znany jako papirus berliński. Doświadczenia Egipcjan studiowane były przez lekarży starożytnej Grecji, którzy również często posługiwali się ziołami. Wiele dowodów na to dostarcza mitologia grecka. Pierwszą rozprawą o ziołach, która dotrwała do naszych czasów, a w której podano naukowe uzasadnienie stosowania ziół stanowi dzieło Corpus Hippokraticum, jednego z największych myślicieli starożytnej Grecji, lekarza, twórcy współczesnej medycyny naukowej Hipokratesa (460377 r. p.n.e). Pochodził on z rodziny Asklepiadów, w której zawód lekarza przechodził z ojca na syna. W młodości wiele podróżował, a zdobytą w tym czasie wiedzę dotyczącą środków leczniczych i metod leczenia wykorzystywał następnie w swej praktyce lekarskiej. Stosował on ponad 200 ziół i zalecał je nie poddane uprzednio żadnej obróbce, uważał bowiem, że środki lecznicze w przyrodzie znajdują się w optymalnej postaci, do której organizm człowieka w trakcie jego rozwoju doskonale się przystosował, wywierają więc w tej formie najkorzystniejsze działanie lecznicze.
Grek Dioskorydes
Inną monumentalną pracę na temat roślin leczniczych napisał znakomity lekarz swojego okresu Grek Dioskorydes (I w. n.e.), uważany za ojca europejskiej farmakognozji.
W swej klasycznej pracy Penhiules iatrikes, która dotrwała do naszych czasów w tłumaczeniu łacińskim, wykorzystując doświadczenia medycyny egipskiej, a pośrednio sumeryjskiej, asyryjskiej i babilońskiej, zebrał wszystkie wiadomości o środkach leczniczych pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, jakie znane były w owym czasie. Najwięcej uwagi poświęcił roślinom, opisując ponad 600 gatunków i uzupełniając opisy rysunkami.
Podał sposoby użycia i wskazania do stosowania leków. Książka ta tłumaczona początkowo na łacinę, a następnie na szereg innych języków ukazywała się w postaci licznych kodeksów (np. konstantynopolitański, neapolitański, paryski i inne) i stanowiła autorytatywny podręcznik dla lekarzy w Europie aż do XVI wieku.
W starożytnym Rzymie medycyna rozwijała się pod wpływem medycyny greckiej, gdyż handel ziołami w tym państwie znajdował się głównie w rękach Greków.
Jak można wnioskować z opisów takich uczonych i pisarzy, jak np. Katon Starszy (IIIII w. p.n.e.) czy Pliniusz Starszy (I w. p.n.e.) w rzymskiej medycynie również szeroko stosowane były rośliny lecznicze dziko rosnące, a następnie uprawiane, w znacznej mierze przywożone nawet z tak odległych krajów jak Chiny. W medycynie starorzymskiej za czołową postać należy uznać lekarza i filozofa Klaudiusza Galena (130210 r. p.n.e.), autora wielu dzieł z zakresu medycyny i farmacji. Opisał on 304 środki lecznicze pochodzenia roślinnego, 80 pochodzenia zwierzęcego i 60 mineralnego. Galen w przeciwieństwie do Hipokratesa uważał, że w roślinach obok leczniczych znajdują się również zbyteczne, a nawet w niektórych przypadkach szkodliwe substancje balastowe, starał się więc wydzielić substancje użyteczne przez wytwarzanie z roślin takich form leków, jak odwary, nalewki, wyciągi itp. Metody jego weszły szeroko do praktyki przygotowywania leków i Galen podobnie, jak Dioskorydes, pozostał autorytetem w medycynie aż do XIX wieku, a określenie galenowa w odniesieniu do części farmacji zajmującej się sporządzaniem prostych preparatów, głównie z surowców roślinnych, używane jest do dnia dzisiejszego.
Zioła na dalekim wschodzie
Leczenie ziołami szeroko rozwijało się również w krajach Azji Wschodniej: Chinach, Indiach, Japonii, Tybecię, Korei itp. Powstanie nauk medycznych w Chinach określa się na rok 3216 p.n.e., kiedy to legendarny cesarz SzenNung, zwany ojcem rolnictwa i lecznictwa, napisał swą pracę dotyczącą lecznictwa Honso, w której przedstawia leki, głównie pochodzenia roślinnego.
Znanych jest kilka zielarskich ksiąg chińskich, tzw. Pensao (księga zielarska). Najciekawszą z nich SynLin Pensao napisano w 695 r. Zebrane są w niej i opracowane wiadomości z książek wcześniej wydanych. Zawiera ona opis 844 leków roślinnych i stanowi w zasadzie pierwszą w świecie farmakopeę państwową, opracowaną przez zespół specjalistów. Należałoby wymienić tu jeszcze wiekopomne dzieło Pentsao~HangMu napisane w XVI wieku przez LiShiChena po 27 latach pracy, w którym również przedstawiono doświadczenia zgromadzone przez lekarzy chińskich na przestrzeni wieków.
W 52 rozdziałach opisuje on 1892 środki lecznicze, głównie pochodzenia roślinnego oraz wskazania do ich stosowania, czas zbioru, sposoby przygotowania leków; m.in. omówił przeciwbakteryjne działanie czosnku oraz zwrócił uwagę na toksyczność rtęci i przestrzegał przed jej stosowaniem. Wiele roślin leczniczych chińskiej medycyny ludowej przejęły inne kraje, np.: żeńszeń, cytrynnik chiński, rzewień, przęśl. Wielkie znaczenie w medycynie chińskiej miała lukrecja, którą stosowano m. in. w lekach przeciwkaszlowych, szczególnie dla dzieci. Wiele z roślin stosowanych przez chińską medycynę, np.: róża, łopian, szałwia i inne znane były powszechnie również w medycynie europejskiej.
Także na lekach roślinnych opierała się medycyna indyjska, która mogła czerpać z niezwykle bogatej i różnorodnej przyrody Indii. Starożytna medycyna indyjska znała ponad 800 roślin leczniczych, jak wynika z zachowanego do naszych czasów w odpisach dzieła staroindyjskich lekarzy AyurVeda (Nauki o życiu), pochodzącego sprzed 2,5 tys.3 tyś. lat. Dzieło to było wielokrotnie poprawiane i uzupełniane, a najbardziej znane wersje pochodzą z I w. n.e.: opracowana przez hinduskiego lekarza Czaraka, zawiera opisy 500 roślin leczniczych i przez lekarza Suszruta, która zawiera dane dotyczące 700 roślin leczniczych. Z zawartych w wedach dokładnych opisów leków i wskazań do ich stosowania oraz zabiegów leczniczych niektóre jeszcze do dziś wykorzystywane są w praktyce lekarskiej. W okresie od VIII do XIII wieku wiele zasług w poszerzeniu wiedzy o roślinach leczniczych i w ich rozpowszechnieniu położyli Arabowie, zajmujący się pośrednictwem w handlu ziołami. Wprowadzili oni szereg nowych surowców, zwłaszcza w Azji PołudniowoWschodniej, jak np. nasiona kulczyby. Wprowadzili również szereg nowych form leków, jak syropy, soki zagęszczone; upowszechnili proces destylacji, stosowanie spirytusu, stworzyli nowe terminy używane do dziś w chemii, jak np. alkohol, aldehyd, alkalia i inne. Na trwałe weszli do historii medycyny tacy uczeni, jak Ibn Bajtar, Pers Ibn Sina (Avicenna) zwany Galenem Arabów i Abu Bekr el Rhazi (Rhazes). Byli to lekarze z przygotowaniem przyrodniczym. Znali i opisali około 1800 środków leczniczych.
Medycyna antyczna
Na medycynie antycznej opierała się powstała w IX wieku i istniejąca aż do wieku XVII szkoła medycyny w Salerno we Włoszech.
Była ona znakomitym centrum naukowej myśli medycznej wywierającym wpływ na medycynę w całej Europie. Powstały w niej podręczniki medyczne i dzieła o charakterze słownikowym, zawierające opisy wielu artykułów leczniczych, w tym i leków ziołowych. Liczne z tych dzieł pisane były wierszem, jak np. wydana przez Arolda de Villanova praca, Regimen sanitatis salemitanum, Macera Floridusa. Dietetyczne i higieniczne zalecenia tego kodeksu i podane w nim charakterystyczne właściwości roślin w wielu przypadkach są zgodne ze współczesnymi poglądami naukowymi. Dużą sławą spośród średniowiecznych autorów cieszyła się również Hildegarda, ksieni zakonu Benedyktynek w Bingen w Szwajcarii. Jej cztery księgi medyczne Physica oparte w dużej mierze na tradycji ludowej, stanowią popularną encyklopedię ówczesnej wiedzy przyrodniczej i stanowią dziś cenne źródło poznania ówczesnego zielarstwa i asortymentu roślin leczniczych.
Wielkie zasługi w dziedzinie wyodrębniania z roślin czystych składników czynnych położył szwajcarski lekarz Paracelsus (14831541), który był prekursorem kierunku chemicznego w zielarstwie. Według niego organizm ludzki stanowi pewien rodzaj laboratorium chemicznego, w którym zachodzą liczne i skomplikowane procesy, a choroby wynikają z braku w organizmie pewnych substancji chemicznych, które należy dostarczyć w procesie leczenia do organizmu w postaci lekarstw. Paracelsus szeroko stosował doświadczenia medycyny ludowej. Uważał, że jeśli choroba wywodzi się z przyrody, to w przyrodzie, w najbliższym otoczeniu chorego, muszą również istnieć środki, mogące ją wyleczyć.
Do dalszego rozwoju leczenia ziołami przyczyniły się liczne wyprawy naukowe oraz odkrycia nowych konty nentów, jakie miały miejsce zwłaszcza w XV i XVI wieku. Pozwoliły one na poznanie wielu nowych roślin leczniczych, np.: drzewa chinowego, drzewa koka, wymiotnicy, występujących w Ameryce Południowej, strofantynowca w Afryce i innych.
W końcu XVII i w początkach XIX wieku rozwój laboratoriów aptecznych zapoczątkował badania nad chemicznym składem roślin i pozwolił na pełną realizację idei Paracelsusa; z roślin otrzymano substancje działające w czystej postaci: alkaloidy, glikozydy itp. Aptekarz K. W. Scheele wyodrębnił glicerynę i liczne kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy, benzoesowy i inne), F.W. Sertiinner wyizolował morfinę, P.J. Pelletier i J.B. Caventou strychninę.
W miarę coraz głębszego wnikania w tajniki przyrody, doskonalenia techniki laboratoryjnej i metodyki badań, liczba wykrytych ciał czynnych stale rosła i stale odkrywano nowe ich właściwości i działanie lecznicze. W pracach tych niemałe zasuługi położyli Polacy, jak np. Stanisław Kostanecki badacz związków flawonoidowych, Leon Marchlewski badacz zielonego barwnika chlorofilu, odgrywającego podstawową rolę w asymilacji węgla przez rośliny, czy Kazimierz Funk odkrywca witamin.
W wyniku tych badań rola roślinnych leków w prostych formach (tzw. galenowych), jak nalewki, wyciągi, napary czy odwary zmniejszała się. Zaczęto na szeroką skalę stosować czyste substancje wyizolowane z roślin, a następnie wraz z dalszym rozwojem chemii analogiczne substancje otrzymane na drodze syntezy chemicznej. Później zaczęto wprowadzać do lecznictwa liczne substancje nie mające swych odpowiedników w przyrodzie, a wykazujące określone działanie lecznicze. Mimo ogromnego rozkwitu chemii od połowy XIX wieku większość ludzi w wielu krajach nadal posługiwała się ziołami, gdyż pomoc lekarska i oficjalne środki lecznicze dla ogromnej rzeszy ludzi zwłaszcza na wsi, były niedostępne. W ten sposób ziołolecznictwo wytrzymało wielowiekową próbę czasu i dotrwało do naszych czasów.
Mimo wielkich sukcesów leku syntetycznego przy stosowaniu leków chemicznych obserwowano niejednokrotnie niekorzystne działania uboczne, których nie posiadały leki ziołowe, a w przypadku niektórych chorób ziół nie można było zastąpić lekami syntetycznymi (np. glikozydy naparstnicy w niewydolności mięśnia sercowego). Nie zaprzestano więc badań nad roślinami leczniczymi i ich składnikami. Badania te pozwoliły na stwierdzenie, że wiele składników roślin uznanych wcześniej bezspornie za balastowe, jak np. śluzy, pektyny, celuloza, odgrywa ważną rolę fizjologiczną. Odkryto znaczenie soli mineralnych i pierwiastków śladowych zawartych w roślinach oraz poznano znaczenie witamin dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Ogromne znaczenie dla ziołolecznictwa miało zwłaszcza dokonane w połowie XX wieku odkrycie antybiotyków, które ponownie zwróciły uwagę badaczy na świat roślinny, jako źródło leków. Dziś zagadnieniom tym poświęca uwagę wiele ośrodków naukowobadawczych, a liczba prac na temat roślin leczniczych i ich przetworów stale rośnie. O dużym postępie w rozwoju fitochemii zadecydowały postępy w zakresie analizy, pozwalające na dokładne określenie zawartości ciał czynnych w leku roślinnym, gdyż zmienność ich składu i siły działania przez długi czas była przyczyną niechęci lekarzy do ich stosowania. Precyzyjne metody analityczne, pozwalające na kontrolę jakości leku roślinnego, pozwoliły wprowadzić do lecznictwa wiele nowych roślin, a wycofać te, których stosowanie nie znalazło naukowego potwierdzenia.
W wyniku wszechstronnych badań nad roślinami leczniczymi i lekami ziołowym, procesami produkcji i metodami analitycznymi rola ziołolecznictwa stale rośnie i lek roślinny znów znalazł należne mu miejsce w medycynie.
1