Temat: Media jako „czwarta władza”.

W XXI wieku, w erze komputerów i globalnej wymiany wiedzy i informacji, oczywistym jest, że media odgrywają ogromną rolę. Zmieniły styl życia, system wartości i wzorce zachowań całych społeczeństw. Wciąż wywierają znaczący wpływ na pracę, wypoczynek, życie publiczne i polityczne, na system kształcenia i wychowania. Pole działania mediów wyznacza ich pozycja w ustroju nowożytnych państw. Przywykliśmy nazywać je „czwartą władzą”, obok Monteskiuszowskiej „trójcy”, składającej się z władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Media niezaprzeczalnie mają silną pozycję w procesie demokratycznego rządzenia. Siła prasy jest tak wielka, że może kształtować społeczeństwa i politykę.

Czym są media? Słowniki określają je jako ogół elektrycznych i elektronicznych sposobów odtwarzania, zapisywania i rozpowszechniania obrazów i dźwięków, które stosuje się w komunikowaniu masowym. Są to więc „techniczne sposoby przekazywania pewnych treści masowemu odbiorcy”. Wyróżnia się we wszystkich mass mediach 2 podstawowe składniki: samą treść i urządzenie techniczne.

Rolę mediów w społeczeństwie współczesnym można rozpatrywać z wielu perspektyw. Znacząco uczestniczą w procesie komunikowania publicznego. Odgrywają rolę pośrednika i inicjatora komunikacji między instytucjami systemu politycznego a obywatelami. Wywołują one zainteresowanie sprawami społecznymi, co jest zwłaszcza widoczne podczas kampanii wyborczych. W ten sposób media uczestniczą w jednym z najważniejszych mechanizmów demokratycznych. Ponadto środki masowego przekazu samodzielnie tworzą lub tylko przyczyniają się do kształtowania i wyrażania opinii publicznej w różnych kwestiach społecznych i politycznych. Poza tym spełnia funkcję kontrolną poprzednich trzech władz, aby nie dochodziło do nadużyć i korupcji. W imieniu obywateli patrzą ministrom i parlamentarzystom na ręce, weryfikując głoszone przez nich tezy, sprawdzając, czy partie dotrzymują danych obietnic wyborczych. Służą także decydentom do docierania z ich przekazem do społeczeństwa. Media informując, powinny wyjaśniać, analizować zachodzące wydarzenia, zjawiska czy procesy polityczne, społeczne, ekonomiczne, i kulturalne oraz podejmować debatę publiczną w zasadniczych kwestiach. Poszukując kontekstów nie powinny narzucać poglądów, lecz dążyć do dostarczenia słuchaczom narzędzi intelektualnych umożliwiających tworzenie własnych modeli tłumaczących zachodzące zmiany.

Media powinny pełnić funkcje edukacyjne i formatywne, a taką rolę mogą odgrywać tylko media poddane ścisłej kontroli państwu. Jednak wolność prasy i wolność wypowiedzi w Polsce gwarantuje Konstytucja z 1997 roku. Pojawia się w niej bezpośrednie odniesienie do tych dwóch elementów demokracji. Dokumentem, który dokładnie reguluje działanie prasy, jest tzw. prawo prasowe, które głosi, że „prasa, zgodnie z Konstytucją RP, korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do rzetelnego informowania, jawności życia publicznego i kontroli i krytyki społecznej”. Taką szeroką ochronę prawną w Polsce ma głównie prasa. Jeżeli chodzi o radio i telewizję powołany został organ - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - który z konstytucyjnego nakazu ma stać na straży wolności słowa w radiu i telewizji. W otwartych współczesnych społeczeństwach pozostawanie mediów pod suwerenną i skuteczną władzą jest niemożliwe, a także niepożądane. Wynika to z powszechnego dostępu do środków masowego przekazu, a szybkość z jaką media przekazują informacje wyprzedza możliwość reagowania władzy. Są bowiem zdolne do natychmiastowej reakcji i przekazują fakty w czasie rzeczywistym. Dzięki temu opinia publiczna jest na bieżąco informowana, a elity władzy nie mogą sterować informacjami adresowanymi do obywateli. Poza tym media traktowane są jako narzędzie komunikacji i nie wymaga kontrolowania przez władzę nadawanych treści.

Działalność mediów można rozpatrywać w dwóch głównych dziedzinach: show - biznesu i polityki. W obu przypadkach ma ona pozytywny i negatywny wpływ. Co do tej pierwszej oczywistym jest fakt, iż to telewizja i inne pokrewne media wpływają na popularność znanych osób. Kto bowiem nie zaistniał w mediach, jest nie znany. Środki masowego przekazu często mają za zadanie wykreować dane osobistości. Tak więc mogą przynieść popularność, ale również zniechęcić opinie publiczną do danej gwiazdy. Tabloidy specjalizują się bowiem w przekazywaniu plotek, skazane na sprowadzanie kwestii ważnych ze społecznego punktu widzenia do ckliwych opowieści, obliczonych na wywoływanie tanich emocji. Znane są także przypadki, w których media przyczyniły się do zepsucia dobrego imienia znanych osobistości.

Media masowe silnie łączą się z polityką. Politycy mogą kontaktować się z obywatelami za pomocą telewizji i prasy. Prezentują swoje programy, informują o podjętych decyzjach, także przekazują swoje opinie w różnych sprawach. Media nie tylko opisują zdarzenia, ale również stają się miejscem debaty lub wręcz walki politycznej. Są więc nie tylko biernym obserwatorem politycznych zdarzeń, ale ich aktywnym uczestnikiem. Coraz częściej politycy uświadamiają sobie, że trzeba tak uprawiać politykę, by tworzona przez media informacja była odpowiednia dla opinii publicznej. Duże urzędy, partie polityczne i inne organizacje powołują swojego własnego rzecznika prasowego - osobę odpowiedzialną za kontakty z prasą. Sposób pracy rzecznika wpływa na wizerunek organizacji, którą reprezentuje. Politycy chcą mieć jak najwyższe notowania, a także poparcie u społeczności, dlatego organizują kampanie wyborcze, do których zatrudniają firmy, zajmujące się kreowaniem wizerunku i reklamą. Wielu ludzi uważa, że także w sferze polityki media mogą wywierać negatywny wpływ.

Nie ulega wątpliwości, że współczesne media, powiązane z różnymi grupami interesów, selekcjonują informację, dramatyzują, interpretują je niekiedy naginając fakty. W swoich działaniach media nie raz poruszają się na granicy prawa, lub nawet je przekraczają. Jednak wszystkie naruszenia, w tym przede wszystkim praw i dóbr osobistych, muszą być usprawiedliwione interesem społecznym. Warto tu też zauważyć, że w myśl słów brytyjskiego reżysera Johna Schlesingera, analizującego postawę mass mediów „wiadomości same się nie wybierają”. Oznacza to bowiem, iż media przekazują takie informację, jakie chcą usłyszeć odbiorcy. Zgodnie z zasadą „bad news is good news” dobrze sprzedają się tylko złe wiadomości, gdyż pozytywny przekaz kojarzony jest z nudą. W dzisiejszym świecie media konkurują ze sobą o zainteresowanie ludzi, a więc naginając prawdę, „sprzedają” odbiorcom wiadomości odbiegające od rzeczywistości, ale stające się większą atrakcją dla opinii publicznej. Ponadto znaczenie środków masowego przekazu w życiu publicznym jest tak istotne, że często stają się one celem nacisków i działań zmierzających do ich niezależności. Jednakże coraz większa siła rażenia „czwartej władzy” i niezliczone przykłady ignorancji dziennikarzy każą zastanowić się nad ograniczeniem i kontrolowaniem jej. Polityczne skandale na masową skalę rodzą krytykę opinii publicznej i obniżenia wartości autorytetów. To w ostateczności prowadzi do utraty szacunku do elit i negatywnej selekcji ludzi do polityki. Ludzie zniechęceni do polityki przez środki masowego przekazu, odcinają się od niej, zachowując dystans do spraw państwowych. Nie można przeto zakładać, że komunikacja mediów ze społeczeństwem zawsze jest dobroczynna czy neutralna. Terminologia wiedzy o komunikowaniu zawiera bowiem takie terminy jak „propaganda”, „manipulacja”, „indoktrynacja”, „zwodzenie”.

W sytuacji masowego komunikowania niezmiennie istnieje niebezpieczeństwo manipulacji, która jest kształtowaniem lub przekształcaniem poglądów i postaw ludzi, dokonywanym poza ich świadomością. Z manipulacją mamy do czynienia, wedle niemieckiej politolog Elizabeth Noelle-Neumann, twórczyni teorii spirali milczenia (w myśl tej teorii świadomość posiadania poparcia opinii publicznej sprzyja wyrażaniu na głos zgodnych z nią poglądów, a w przypadku przeciwnym - ludzie zachowują milczenie), mamy do czynienia wtedy, gdy „wobec pewnych osób bez ich wiedzy podejmowane są działania, które przy wykorzystaniu wiedzy o sterowaniu ludzką wolą mają doprowadzić do wyzwolenia się u nich postaw i działań, do których w innym wypadku nie byliby zdolni. Trzeba wtedy powiedzieć, że osoby te obiektywnie nie są wolne i stały się przedmiotem manipulacji”. Istotne staje się zniekształcone czy fałszywe przedstawienie zdarzeń, a także przemilczenia źródeł, czy wręcz ich zatajanie, a także fałszowanie zdjęć. Oczywiście manipulacja musi być ukryta. Coraz częściej media celowo wykorzystują manipulację, bowiem już dawno zrezygnowały ze swojej tylko informacyjnej roli. Odbiorcy nie raz nie zdają sobie nawet sprawy z tego, jak media umiejętnie wpływają na kształtowane przez nich poglądy na dane zagadnienia. Nie zawsze bowiem mamy pewność, iż ukazywana przez środki masowego przekazu rzeczywistość jest prawdziwa. Wiadomości kierowane są w taki sposób do odbiorców, aby odczytywane były w ściśle określony sposób i wywoływały konkretne emocje. Bernard Cohen w swoich badaniach podsumował: „Media być może nie zawsze są skuteczne, mówiąc ludziom jak mają myśleć, ale są oszałamiająco skuteczne w mówieniu swoim czytelnikom i słuchaczom, o czym mają myśleć”. Dziennikarze wciąż mieszają fakty. Polski dziennikarz Tomasz Lis w jednym z wywiadów udowodnił to słowami: „Politycy korzystają z wolności słowa, a my z wolności oceny tego, co mówią”. Przekaziciele informacji w mediach komentują i krytykują wydarzenia polityczne. Nadają im odpowiedni, w ich przekonaniu, sens.

Media mają wiele sposobów na manipulacje oceną rzeczywistości odbiorcy, a ta daje im władzę nad społeczeństwem. Mariusz Grabowski, doktor nauk prawnych, wskazuje główne sposoby „mącenia” w głowie ludziom. Najprostszym sposobem jest kłamstwo. Media przekazują nieprawdziwe informacje, licząc na nieznajomość prawdziwych treści przez odbiorców, bądź na to, że adresat nie zada sobie trudu, by uwiarygodnić, podane przecież jak na tacy, wiadomości. Ludzie ponadto mają skłonność do łatwego uwierzenia w to, co dyktują im media. Im bardziej absurdalna jest to informacja, tym odbiorcy więcej czasu poświęcają na jej rozważanie. W ostatnim czasie popularne stało się fałszowanie zdjęć. Tzw. fotomontaże dokonywane są w tak dobry sposób, iż niekiedy ciężko je zauważyć. Najpopularniejsze jest teraz wklejanie postaci znanych osób w skandaliczne miejsca, bądź też w nieodpowiednie towarzystwo. Działanie znanego wszystkim photoshopa widać także m.in. w sesjach zdjęciowych gwiazd show-biznesu, kiedy to są upiększane, modelowane, „robione na bóstwo”. Przykład fotomontażu

Drugim skutecznym sposobem manipulacji medialnej jest zwyczajne przemilczenie informacji, źródeł. Tu nie bez znaczenia jest stereotyp, że to, czego nie ma w mediach, to nie istnieje. Ukrywane są zazwyczaj fakty, które ukazują osobistości w zbyt pozytywnym świetle, lub mogą wpłynąć niekorzystnie na sposób okazania informacji przez media. Widoczne jest to w polityce. Brak obecności jakiegoś polityka w mediach nie tylko działa przeciwko niemu, ale też stawia go w negatywnym świetle. Społeczeństwo kreuje sobie wtedy obraz kogoś, kto nic nie robi, nic nie znaczy. Miarą oceny takiej osoby nie są już jej poglądy i czyny, ale stopień obecności w mediach, czyli gwiazdorstwo.

Dziennikarze często chwytają się takich sposobów, jak pominięcie istotnych informacji, a skupienie całej uwagi na faktach mało ważnych, a także przekazywanie wiadomości bardzo ważnych jako mało istotnych lub nie mających znaczenia. Sprzyja to budowaniu nieprawdziwego obrazu rzeczywistości, oderwanej od realiów. Odbiorcy wtedy niepotrzebnie martwią się sprawami nieistotnymi, zamiast skupiać się na sprawach wielkiej wagi. Niekiedy media nie mogą przemilczeć jakiejś sytuacji, gdyż jest ona zbyt ważna. Wtedy podają ją bardziej jako ciekawostkę a nie istny fakt. Obniżają rangę wydarzenia do minimum. Przykładem takiej manipulacji, który wskazuje dr Grabowski, może być pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Polski. Takim wizytom nieustannie towarzyszyły kamery i tłumy dziennikarzy, którzy zamiast ukazać wielkość i cudowności wizyty polskiego następny na tronie piotrowym, skupiali się na wadach takiej wizyty: wysokich kosztach organizacji tego przedsięwzięcia, problemach komunikacyjnych, czy stratach dla gospodarki (z powodu dni wolnych od pracy). Jeśli zostały przekazane fragmenty jakiegoś wystąpienia, to tylko te najmniej ważne.

Media wykorzystują przeróżne sposoby na wzmocnienie manipulacji odbiorcą. Np. wielość powtórzeń, w myśl Gobbelsowej tezy, że kłamstwo wielokrotnie powtarzane staje się prawdą. Nie bez znaczenia jest także wielość źródeł medialnych. Stykamy się z prasą, z telewizją, z Internetem, z radiem. Duża ilość źródeł sprawia fałszywe wrażenie o obiektywizmie. Odbiorcy niekiedy czerpią informację z wielu rodzajów mediów, a potem wyrabiają opinie na zasadzie złotego środka. Skutecznym sposobem, który często wykorzystują środki masowego przekazu, jest odwołanie się do emocji, np. współczucia. Kandydat wyborczy ukazany wśród chorych dzieci od razu zyskuje sympatie widzów i jest mu przyklejana plakietka dobrego człowieka. Nie można zapomnieć także o zwykłym technicznych chwytach, takich jak odpowiednie ustawienie kamery, światła, dźwięku.

W ostatnich latach media wzmocniły cechy uznawane przez społeczeństwo za niewłaściwe. Istniejące w mediach pojecie dobra wspólnego niekiedy zostaje źle interpretowane. Widać to na przykładzie polityki, która coraz bardziej wchodzi do mediów i rozgrywa się na oczach obywateli. Wszyscy jednak na tym korzystają: obywatele - bo chcę wiedzieć, co dzieje się „świecie władz”, politycy - bo chcą wygrać wybory, a bez bycia w mediach nie istnieją w oczach wyborców; a także same media, bogacące się na gorących tematach. Ponadto media, dzięki swej funkcji opiniotwórczej i kontrolnej, uzyskują znaczący wpływ na przebieg wydarzeń na scenie politycznej.

Na silną pozycję mass mediów w sposobie działania państwa mają odbiorcy. Stosunek ludzi do mediów zmieniał się na przestrzeni lat. Można wyróżnić kilka faz ewolucji tych poglądów. Pierwsza faza rozpoczynająca się od lat trzydziestych, to wiara we wszechmocne media. Panowało wtedy powszechne przekonanie o potędze oddziaływania mediów i ich masowego wpływu. Wszechwładne media mogą, wedle uznania, wpływać na społecznie odizolowanych odbiorców. Wynikało to z przekonania, iż są one zdolne do kształtowania masowych opinii i przekonań, że mogą zmieniać obyczaje i zachowania. W kolejnej fazie - sprawdzania teorii wszechmocnych mediów - sformułowano pogląd odwrotny do poprzedniego. Uznano bowiem, że co do siły oddziaływania środki masowe ustępują innym sposobom i metodom perswazji. Jednak już niedługo potem powrócono do pojęcia silnych mediów. Zauważono, że komunikowanie masowe ma znaczący wpływ na odbiorców. Następnie w latach siedemdziesiątych mamy negocjowanie wpływu mediów. Tomasz Goban - Klas, polski socjolog i medioznawca stwierdził, że współcześnie dostrzega się i siłę mediów i siłę odbiorców. W pierwszym przypadku króluje przekonanie, że media konstruują sytuacje społeczne i wpływają na rozumienie historii przez komponowanie obrazów rzeczywistości w przewidywalny i ustalony sposób. Media są zarówno produktem, jak i odbiciem historii własnego społeczeństwa. W drugim przypadku dochodzi do uznania faktu, iż odbiorcy stykając się z treściami oferowanymi przez media sami konstruują własny pogląd na rzeczywistość społeczną i swoje miejsce w niej.

To, jakie funkcje w danym społeczeństwie przypisuje się mediom masowym, ma decydujący wpływ na wizerunek zawodu dziennikarskiego, obraz zadań, jakie się przed nimi stawia, na samoocenę dziennikarzy. Zadania stawiane ludziom mediów nie są łatwe. Tam, gdzie dziennikarze nadmiernie ulegają samym sobie i swoim bohaterom, tracą polityczny i poznawczy dystans do tego, co opisują. Co za tym idzie fundują odbiorcom swego rodzaju „rzeczywistość medialną”, nie mającą wiele wspólnego z realiami. Dziennikarze to coraz bardziej twórcy opinii niż tylko jej wyraziciele lub przedstawiciele. Środowisko dziennikarskie jest podzielone na sympatyków różnych poglądów nie tylko na temat polityki, ale i wykonywania samego zawodu. Dziennikarze coraz rzadziej dążą do obiektywizmu, preferując opowiadanie się po którejś ze stron. W ostatnim czasie widoczna jest personalizacja newsów, czyli skupienie uwagi na pojedynczych bohaterach, z którymi względnie łatwo się identyfikować pozytywnie lub negatywnie, co jednakże wiąże się z przekształcaniem szerszego świata społecznego w operę mydlaną. Następnie mamy udramatyzowanie newsów, uzyskane przez wzmocnienie dramaturgicznej funkcji informacji o zdarzeniu, powodujące uatrakcyjnienie samej informacji. Skutecznie obrazują to słowa producenta programu informacyjnego, które zacytowali w swojej pracy Baran S.J., Davis D.K.: „Każdy news powinien, bez szkody dla uczciwości i odpowiedzialności, wykazywać cechy opowieści-dramatu. Powinien mieć fabułę i konflikt, problem i rozwiązanie, rozwinięcie i zakończenie akcji, początek, środek i koniec. Są to nie tylko konieczne cechy dramatu - to również cechy każdej opowiadanej historii.”.

Współczesne media to ważny aktor społecznego życia, a często twórca odrębnej „medialnej rzeczywistości”. Na temat oddziaływania mediów powstało wiele teorii, a wszystkie sprowadzają się do tego, iż czy nam, odbiorcom, to się podoba, czy też nie, media wpływają na opinię publiczną w wielu kwestiach, kreują również obraz świata swych odbiorców. Nie bez powodu więc nazywamy je „czwartą władzą”, która w skuteczny sposób rządzi społeczeństwem. Jednakże mass media, posiadając silną władzę, chcą nie tylko kontrolować władze państwowe, ale też wywierać wpływ na zachowanie odbiorców i kształtować ich świadomość, czy postrzeganie rzeczywistości. Niestety coraz częściej realia społeczne przestają się liczyć, ustępując miejsca temu, co widać i słychać w mediach.

Bibliografia:

Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe

Krzysztof A., Media w polityce

Bonikowska M., Media a wyzwania XXI wieku, wyd. TRIO, 2009

Pokrzycka L., Oblicza polskich mediów po 1989roku, wyd. Uniwersytetu M. Skłodowskiej-Curie, 2008

Jędrzejski S., Radiofonia publiczna w Europie w erze cyfrowej, wyd. Universutas, 2010

Zielińska - Pękał D., Iluzje - Interpretacje - Iluminacje. O przekazie telewizyjnym, wyd. Impuls, 2007

www.wikipedia.pl

---