Historia sztuki średniowiecznej- ćwiczenia
jsikorska@mnw.art.pl
Jerzy Żarnecki, Sztuka romańska, Kraków 2005
Ars i artifex w sztuce romańskiej
XI w.
Zmiana podejścia do artysty
Pierwsze tysiąclecie- nośnik doktryny, to pozostało- od Grzegorza Wielkiego
Do końca XI w. artystami są głównie duchowni, w XI w. pojawia się wiele środowisk dworskich, a także rozwijają się miasta- nowi zleceniodawcy i nowe środowisko społeczne.
Modyfikacja: zmiana różnicy słowo-obraz, gdzie słowo jest na dużo wyższej pozycji niż obraz, w romanizmie zmienia się to na rzecz obrazu, który może być nawet ważniejszy- Hugon od św. Wiktora (szkoła Wiktorianów pod Paryżem), 1. połowa XII w.- De arca Noe myshica- opis arki Noego jak obraz z wymiarami i kolorami
Bernard z Clairvaux- ekspresyjne opisy rzeźby romańskiej
XII-XIII w. „sribere”- termin, którym było podpisywane dzieła plastyczne np. Hugo d'Oignies, Oprawa ewangeliarza, początek XIII w., Namur, Notre-Dame- Hugo był jednocześnie wykonawcą i fundatorem
Artes mechanicae- artes liberales
Usus- scientia
W XI w. próba udowodnienia, że do artes mechanicae także potrzebna jest scientia
Zwierciadło większe, Wincent z Beauvais, druga połowa XIII w.
Podnoszenie się człowieka z upadku może dojść do skutku przez scientia, practica (aspekt moralny, cnotliwe postępowanie) oraz mechanicae (wykonawstwo).
XII w.: koncepcja artifex doctus- artysta uczony (teologia i matematyka- nauka liczb, miar i proporcji- geometria)
Szkoła katedralna w Chartres- wielokrotny komentarz fragmentu z Księgi Rodzaju, że „Bóg stworzył świat za pomocą miary, wagi i liczb”- docenienie geometrii
Owidiusz- ars auro priori- sztuka cenniejsza niż złoto
XII-XIII w.- docenienie wkładu artysty w dzieło sztuki
Inskrypcja na krużganku bazyliki św. Pawła za murami- „dekoracja dzieła przewyższyła dzieło”- Cosmati, zajmujący się inkrustacją w marmurze
Plakietki emaliowane Henryka z Blois, biskupa Winchester, połowa XII w., Londyn, British Museum
Henryk z Blois- brat króla, biskup, mnich, znany kolekcjoner, który sprowadził do Anglii statki ze spoliami
„sztuka jest cenniejsza niż złoto i drogie kamienie. Et prior omnibus autor”
Autor: fundator, wykonawca
Tympanon kościoła św. Jerzego w Mervilliers, XII w.
Rozbicie funkcji fundatora i wykonawcy- przedstawienie rycerza Rimbaud, który daruje swoją pobożną donację św. Jerzemu- inskrypcja: pobożna donacja jest dobrym środkiem do zdobycia odkupienia- na otoku, przechodzi na banderolę, która spływa na kolana mnicha, który ją wypisuje- autor programu został umieszczony w obrębie sceny donacyjnej
Autor osobą wykształconą, niekoniecznie tożsamy z autorem fizycznym
Traktat Teofila Prezbitera, XI/XII w.
3 części poprzedzone wstępami
Ksiega I- o technikach malarskich
Księga II- o witrażach i emalii
Księga III- o odlewnictwie- najbardziej rozbudowana i najlepiej ukazująca realia pracy warsztatowej w średniowieczu
Niektóre elementy księgi III są powiązane tylko w niewielkim stopniu z tematem- jak np. rzeźba w kości słoniowej czy rytowanie gemm
Z powodu rozbudowania księgi III można wnioskować, że kwestia rzeźbiarstwa była mu najbliższa.
Wstępy- dyskurs estetyczny
Potencjalny odbiorca: rzemieślnik
Koncepcja sztuki: forma zachwycenia Boga
Kryteria piękna: decorum, preciositas (materiał), ordo (porządek, staranność wykonania zgodnie z regułami), claritas (lśnienie, blask), varietas (różnorodność dekoracji)
Księga III: opis kadzielnicy- wskazanie źródła biblijnego (przypadek jednostkowy)
Cel: jedynie techniczne pouczenie, dla programów ikonograficznych oddzielne zbiory tituli
Teofil: literati, znający tekstów teologicznych oraz dzieł antycznych, jak pisma Pliniusza Starszego, znający dorobek całej Europy- od wschodu do zachodu (podróże lub środowisko sprowadzające precjoza z całej Europy)
Teophilus- przydomek? Miłujący Boga, odesłanie do Grecji, w XI/XII w. ogromny był wpływ Bizancjum
Od końca XI w. zaczyna się w piśmiennictwie dyskurs między benedyktynami a cystersami
Benedyktyni- forma oprawy liturgii jest istotnym elementem w koncepcji benedyktyńskiej
Rola pracy
Kięga III- odwołanie do dzieła Ruperta z Dutz- De operibus sancti spiritus- początek XII w.: dary Ducha Świętego są odpowiedzialne za talenty, także rzemieślników
Dobór cytatów biblijnych, szczególnie z Psalmów, są zbieżne z argumentacją Bernarda z Clairvaux Apologii…
Utożsamienie z Rogerem z Helmalshausen- wątpliwa podstawa „quiet Rugerus”- analizy wskazują, że dopisek pochodzi z XVII w.
Traktat nie zachował się, zachowane kopie pochodzą z XII w.
Pojawia się w traktacie wzmianka:
Pergamin bizantyjski z włókien bawełny- pierwsze wzmianki o papierze
Jeśli papier, to za pośrednictwem Arabów, więc półwysep Iberyjski
Dzieła wiązane z Rogerem z Helmalshausen
Portatyl z fundacji Heinricha Werla, biskupa Paderborn, ok. 1120
Srebrna okładka Ewangeliarza, skarbiec w Trewirze
Portatyk z Abdinghof, po 1115
Portatyl- rodzaj przenośnego ołtarza, pojawił się po raz pierwszy w VII w., do odprawiania mszy w czasie podróży, na nim musiały zmieścić się vasa sacra, a w środku musiały być relikwie
Helmalshausen- XII w.- jeden z czołowych ośrodków artystycznych środkowo-północnych Niemiec, związane z klasztorem założonym przez Ottona I
1107-koniec lat 20. Roger z Helmalshausen- stylistyka pozostała aż do końca XII w.
Bogato iluminowane rękopisy, przede wszystkim z fundacji Henryka Lwa
Cechy stylu Rogera:
Postać w dość swobodnej, przestrzennej pozie- ukazanie w ruchu
Na mensie ołtarzowej- zbiór v-kształtnych fałd- sposób na uzyskanie większej plastyczności postaci- bardzo charakterystyczne dla Rogera
XI-XII w.- dążenie do coraz bardziej przestrzennego i naturalnego ukazywania postaci ludzkiej
Za tydzień: Żarnecki- rzeźba
Modena
1099- rozpoczęcie budowy, kolejnej katedry, tym razem romańskiej
Poprzednia katedra była zapewne także realizacją z XI w.
1099-1106 pierwsza część prac
30.06.1106- uroczyste przeniesienie ciała św. Geminiana do katedry (czasowo przeniesione na czas budowy)
1106- musiała być ukończona część prezbiterialna
1124- konsekracja
Magistra Campionesi- zapiski z budowy
Budowa przeciągnęła się do lat 20. XIII w.
Druga faza powstawania budowli
Przekaz o rzemieślnikach- architekt Lanfranco, rzeźbiarz Wiligelmo
Obaj znani są nie tylko z archiwów, ale także z inskrypcji na elewacji
k. XII- pocz. XIII w. Magistra Campionesi- grupa rzemieślników, kamieniarzy, architektów i rzeźbiarzy; grupa zawodowa czynna w Lombardii, Emilii i dalej na północy
podobnie: komaskowie i magistra antelavi
Campionesi podawali Campione jako miejsce swojego pochodzenia, stąd nazwa.
Okres szczególnej aktywności w końcu XII i cały XIII w.
Matylda z Canossy- współfundatorka pierwszego etapu budowy katedry; wiadomo z Vita Matildis spisany pod koniec życia margrabiny Canossy, 1111-1112 oraz Relatio translationis corporis Sancti Geminiani- opis czterech etapów budowli katedry w Modenie
Lanfranco- opisany jako autor koncepcji architektonicznej, ale też jako princeps operis (kierownik budowy)
Wysokie, ślepe arkady- z architektury lombardzkiej (np. kościoły mediolańskie)
Arkady wprowadzają wyraźną powtarzalność motywu, stającego się podstawowym elementem artykulacji.
Fryz arkadkowy pod oknami
Galeria arkadkowa z tryforiami- motyw z Lombardii (tam od połowy XI w.)- rozrzeźbienie bryły
Kamienna okładzina z kamienia z Vincenzy, imitującego marmur- podkreślenie waloru światłocieniowego oraz jest istotny przy porównaniu z wnętrzem- różnice
* sklepienie rekonstruowane, formy z XV w.; pierwotnie katedra była przykryta drewnianym stropem
Różnice wnętrze-fasada: we wnętrzu wątek ceglany, w środku bryła jest cięższa (niższe arkady; alternacja podpór- romańska; okna bazylikowe; trójdzielny podział ściany- ślepa galeria tryforialna (nie było to popularne w sztuce romańskiej)
Wpływy:
Architektura lombardzka- fasada schodkowa
oraz własne pomysły Lanfranca
XII/XIII w. magistri campionesi- przekształcenia w partii transeptowej, tworząć pseudotransept oraz w fasadzie- kształt portalu domkowego oraz przebicie ściany rozetą
Przekształcenia struktury sklepiennej
Dodane dwa portale boczne (ich kształt wymusił przesunięcie części motywów pierwotnej rzeźby- motyw historii Genesis, które na początku były pewnie na jednej linii i tworzyły fryz)
Elewacja zachodnia
Porta Maggiore
Zasadnicza część dekoracji z warsztatu Wiligelma
Inskrypcja na tablicy trzymanej przez dwóch proroków starotestamentowych- tych wziętych z ciałem do nieba: apologia Wiligelma
Kontekst- układ jak w tablicach erekcyjnych podtrzymywanych przez geniuszy- w Antyku
Tablica na elewacji apsydy wschodniej- XI/XII w. lub kopia wcześniejszej tablicy z początku XIII w.: „Lanfranco znany ze swego talentu, książę tego dzieła, rektor i mistrz”, dodatkowo dwie postacie- wykonawców Aimuna i Bodzalinisa
Aimun (1110 wspomniany jako mistrz szkoły katedralnej w Modenie)- mógł być zaangażowany w konstrukcję programu ikonograficznego
Bodzalinus- administrator budowy katedry za Magistri Camponesi
Styl Wiligelma
Pierwszy uchwytny w źródłach pisanych rzeźbiarz włoski, którego styl wpłynął na styl rzeźbiarstwa przez stulecia (Niccolo i Antelami później w opozycji do Wiligelma)
Operowanie bryłą, masą, w postaciach atlantów ciało ugina się pod masą.
Cztery monumentalne tablice z Genesis (wysokie na ok. 1m)
Istnieje teza, że pierwotnie fryzy te miały znajdować się we wnętrzu, na przegrodzie chórowej (długość fryzu odpowiada szerokości nawy głównej)- nie jest to powszechnie uznana teoria.
Bardzo zróżnicowana głębokość reliefu- szczególna tektonika postaci- są masywne (deformacje ciał oraz dążenie do sugestywności przedstawień przez powiększenie najbardziej znaczących motywów)- powiększanie głów, szczególne przedstawienia oczu (głęboko wwiercone źrenice), powiększanie nóg
Tło z arkadek nie determinuje całkowicie przedstawienia (najbardziej widoczne w postaci Adama)
Inspiracja: mała sztuka karolińska i ottońska, ale bardziej lokalnej sztuki póżnoantycznej, szczególnie rzeźby sarkofagowej np. dwa reliefy z geniuszami gaszącymi pochodnie
Inskrypcje w reliefach- „dialogowe” np. spotkanie Boga i Kaina- inskrypcja „gdzie jest twój brat”- kwestia Boga w tej scenie
Być może ten cykl mógł być związany z tekstem Gry Adama (1125-1175), najstarszego dramatu paraliturgicznego; mogło to być tło dramatu- elewacja mogła uczestniczyć w uroczystościach roku liturgicznego
Porta Maggiore
Brak tympanonu- charakterystyczna cecha sztuki północnowłoskiej tego czasu; pierwsze tympanony figuralne w latach 30-40. XII w., rzeźbione przez mistrza Niccolo
Brak ościeży uskokowych- jednopłaszczyznowa struktura z dekoracją lic węgarów z wicią zaludnioną, wewnętrzne lica z arkadami z reliefami proroków ST
Prorocy z przeskalowanymi głowami i stopami
Motyw (powtarzany w XII w.) wachlarzowych układów draperii szat (rozwijają się)
Elewacja północna?- Porta dei principi
Najstarszy znany i zachowany portal typu protilo (portal portykowy, dwupiętrowy- później charakterystyczny dla rzeźby północnowłoskiej)
Pierwotnie na elewacji południowej, bliżej wschodu, przesunięty przez późniejszy warsztat
Od początku wejście dla kleru
Na licu wić zaludniona,na spodzie belki nadproża motyw atlantów (charakterystyczne dla Wiligelma), we wnętrzu węgarów 12 Apostołów, na licu belki epizody z życia św. Geminiana (w tym wyprawa do Konstantynopola i uratowanie córki cesarza- idea jego żywota spisanego w połowie XI w.)
Elewacja południowa- Porta Dela Hesperia
Dawniej znajdował się przy targu rybnym, droga dla pielgrzymów i Via Emilia (najważniejszy szlak regionu)
Wić zaludniona
Na licu belki nadproża- fantastyczne stwory, źródła z antycznych phisiologusów (w XI w. pojawiały się także zwarte formy kompilacje moralitetów z potworami)
Archiwolta- przedstawienia legendy arturiańskiej (najstarsza jej redakcja została spisana w Historia regni britaniae 1136- czyli po stworzeniu tego przedstawienia, zatem źródłem jest przekaz ustny); wnętrze węgarów- prace miesięcy
Program związany z umieszczeniem przedstawień
1209-1220 umieszczenie Porta Regia w miejsce Porta Dei Principi
Znów portal portykowy, ale zupełnie inna koncepcja struktury portalowej- bliższa północy Europy (Magistri Campionesi związani z rzeźbą prowansalską)- portale uskokowe, motyw zawęźlonej pary kolumn- charakterystyczne dla warsztatu, skomplikowane kolumny sześciokątne
Magistri Campionesi
Pulpit i przegroda chórowa 70.-80. XII w.
Draperia mniej dekoracyjna
Nie ma przeskalowania części ciała
Dzieło przynajmniej dwóch twórców- czasami postaci nachodzą do siebie, ale czasami narastanie w układzie pionowym, nie przestrzenności
Mniej masywne i bardziej szczegółowe przedstawienia
Czyt. Wojciech Marcinkowski, Przedstawienia dewocyjne jako kategoria sztuki gotyckiej
Tadeusz . Chrystus Bolesny na Drzewie Życia, artykuł w książce Literatura i kultura Polski średniowiecza, człowiek wobec świata symbolicznego red. Janusz Pelc, 1995, Warszawa
25.03
Miniatury
Stamelot, Monte Cassino- opat W
Sztuka mozańska XI-XII w.
Liege- jeden z najbardziej rozwiniętych, także gospodarczo, teren Europy
Zakon premonstratensów- założony w 1120 w Clermont przez Norberta z Santen
Idea wędrownego kaznodziejstwa, z diecezji Laon, gdzie zostało założone, trafiło do doliny Mozy
Oprócz działalności misyjnej w związku z krucjatami, kładli nacisk na rozwój duchowy i intelektualny- rozwój skryptoriów
Szkoła Metz, IX w.
Biblia ze STavelot, 1093-1097, Londyn, British Library
Goderan (Goderalus) i Ernestus (znani są skrybowie, pierwszy jako znaczący iluminator)
Oraz:
Mistrz Pentatum
Mistrz Maiestas
Mistrz Św. Łukasza
Szkoła Tours- tam pojawiają się pierwsze wielkie iluminowane rękopisy; biblie dwutomowe
W wyniku kongregacji kulniackiej, do 1130 r. aż do wszelkich znaczących szkół miniatorstwa romańskiego
Kongregacja kluniacka i z Hirsau- mówią o roli Biblii w przestrzeni klasztornej i kościelnej
Rola naczelna
Karta: Chrystus w Mandorli- mistrz Maiestas
Płaskie przedstawienie, układy geometryczne, tło gładkie
Ze sztuki ottońskiej- mistrz Registrum Gregori, szkoła Eckerham?
Wschodznie inspiracje w latach 70. XI w. i wcześniej na przełomie XI i XII w.
Mistrz Pentateum
Wysmuklone, realistyczne postaci- inspiracje karolińskie
Więcej ruchu, roztańczenie
Posługiwanie się środkami linearnymi- głownie formy kaligraficzne, jedynie delikatnie kolorowane- jedna z form iluminacji rozwiniętej silnie w drugiej połowie XI w. w dolinie Mozy i Anglii, po doświadczeniach szkoły Reims
Dekorowane inicjały- figuralne już w tradycji merowińskiej, w karolińskiej inicjał historyczny, w którym niezależnie od wypełnienia, nie jest jedynie dekoracją, a ma związek z opowiadaną historią, od drugiej połowy XI w.
Biblia z Floreffe, ok. 1153, Londyn, British Library
Opactwo norbertanów we Floreffe, zał. 1121, niedaleko Naimes
Dwutomowa
Odejście od płaskiej barwy lokalnej- pastelowa paleta
Dążenie do urealnienia postaci- maniera wilgotnej szaty
XII w. pojawia się większa ilość złota w miniaturach mozańskich
Przedstawienie narracyjne: dynamika póz postaci
Ewangeliarz z Anerbode, ok. 1165-1180
Opactwo Norbertanów, dolina Mozy
Ostatnia ćwierć XII w., ok. 1170- nasilenie związków iluminacji ze złotnictwem
Miniatura, Boże Narodzenie: rozbicie na 2 pasy, przedstawienie Dzieciątka w żłobie z prorokami Starego Testamentu- typ-antytyp, jeszcze z malarstwa ottońskiego
Silny rozwój w XI w., wprowadzenie ikonografii alegoryczno-typologicznej do dekoracji
Antiquitates Judaicae, ok. 1170-1180, Chantilly
Dzieło Józefa Flawiusza Ze starożytności Żydów
Medaliony z przedstawieniami- z grupy Ewangelistarza z Uty, późna szkoła ottońska
Układ iluminacji podporządkowany strukturze litery- mają być odczytywane zgodnie z kierunkiem ruchu ręki skryby przy pisaniu
Miniatura, 6 dni stworzenia świata i jeden dzień odpoczynku
Dołączone przedstawienia w medalionach: Salomon (prefiguracja Chrystusa), Mądrość Boża (antytyp przedwiecznego Logosu)
Przedstawienie Salomona w połączeniu z Mądrością Bożą- egzegeza ksiąg sapiencyjnych, zestawienie charakterystyczne dla sztuki wschodniej, szczególnie w dojrzałej sztuce Komnenów
XII w.- nowy typ dekoracji do rękopisów encyklopedycznych, np. Liberum Floritus, Korpus Deliciarum
Podobny rozwój sztuki w metalu w dolinie Mozy
XII w.- silne oddziaływania sztuki mozańskiej na inne regiony
- połowa XII w. Francja: Burgundia (filiacje reformy benedyktyńskiej), przebudowa Saint-Denis
- XII w. Polska: związki instytucjonalne, Malonnes- z tej filiacji biskup Płocka Aleksander i biskup Wrocławia Walter; importy historyczne, np. Ewangeliarz Anastazji, Ewangeliarz Płocki (spłonął w czasie II wojny światowej), drzwi płockie
- obszary naddunajskie: Mikołaj z Verden; 1177-1181 ambona dla kościoła Norbertanów w Klosterneuburg (pierwsze jego dotąd znane dzieło)