Historia sztuki sredniowiecznej(1) , Historia sztuki średniowiecznej


Historia sztuki średniowiecznej

Lektury:

Gloria Fossi- Sztuka romańska i gotycka, Warszawa 2006

Veronica Sekules- Medieval Art., Oxford 2001

Piotr Skubiszewski- Sztuka Europy łacińskiej od VI w. do XI w., Taschen, Warszawa 1998, Lublin 2001

Xavier Barral y Allet- Wczesne średniowiecze. Od późnego okresu antycznego do roku 1000 (architektura)

Jerzy Żarnecki- Sztuka romańska, Kraków 2005

Wilibald Sauerlȁnder- Rzeźba średniowieczna, Warszawa, 1978

Dawid Watkin- Historia architektury zachodu, Warszawa 2006

Maria Skubiszewska- Malarstwo Italii 1250-1400, Warszawa 1980

Otto von Simson- Katedra gotycka, Warszawa 1989

Jan Białostocki- L'art du XVe siècle des patrer à Dürer, 1989

Źródła ilustracji:

Sztuka romańska, Architektura- rzeźba- malarstwo, red. Rolf Toman, Olsztyn 2000

Gotyk. Architektura- rzeźba- malarstwo, Olsztyn 2000

529 r.- początek średniowiecza dla historii sztuki

Zamknięcie przez Justyniana Akademii Platońskiej

Benedykt z Nursji zakłada zgromadzenie w klasztorze na Monte Cassino

Reguła św. Benedykta podłożem monastycyzmu> ogromna rola kulturotwórcza klasztorów

Ok. 1400 r.- ostatni okres wspólnoty sztuki w Italii i na północ od Alp

Koniec włoskiego średniowiecza

Lata 20. XVI w.- koniec średniowiecza na północ od Alp

XIV, XV w.: - w Italii „protorenesans”

- na zachód od Alp- Jesień Średniowiecza

Docenienie średniowiecza- kultura anglosaska (powieść gotycka), romantyzm niemiecki

Sztuka religijna przetrwała upadek Rzymu i wędrówkę ludów w V-VII w.

Kościół San Paolo fuori le Mura

Jedna z 4 bazylik większych (także kościelnie)

386- przebudowa

Prostokąt- pięć naw- nawa główna szersza od bocznych- nawy tworzą korpus nawowy

Nawa główna- wyższa i przykryta osobnym dachem, własne oświetlenie z okien powyżej dachów bocznych

BAZYLIKA:

3-5 naw, nawa główna wyższa i o autonomicznym oświetleniu

W znaczeniu kościelnym: obdarzona specjalnymi przywilejami papieskimi

Prezbiterium (San Paolo- półkolista absyda)

Między transeptem a prezbiterium- brama tęczowa (w San Paolo dekorowana mozaiką)

Kościoły halowe- bez zróżnicowania wysokości naw

W średniowieczu: głównie bazyliki

Cztery bazyliki większe:

Bazylika św. Jana na Lateranie- do XIV w, siedziba papieży

San Paolo fuori le Mura- krużganki z XII w.

1823- pożar, bardzo duże zniszczenia, odbudowany w kształcie „pierwotnym” + strop kasetonowy (pierwotnie otwarta więźba dachowa)

Santa Maria Maggiore

Przebudowana w renesansie i XVII w.

Bazylika św. Piotra- wcześniej klasyczna bazylika, zburzona kompletnie w XVI w.

Przed XVI w.: 5 naw, przedsionek, nartex (dziedziniec kolumnowy typowy dla wczesnego chrześcijaństwa)

Santa Sabina, Rzym, druga ćwierć V w.

Absyda chórowa- malowidła z XVIII w., fasada barokowa

Santa Cosma i Damiano, VI w.- 527 r. przy Forum Romanum

Późnorenesansowa dekoracja, kaplice zamiast naw bocznych, dekoracja mozaikowa w absydzie- lata 30. VI w.

Budowla centralna

Plan krzyża greckiego, koła lub figury możliwej do wpisania w koło

Baptysteria (dla dorosłych, potem kaplice chrzcielne, w Italii aż do XIII w. oddzielne)

Mauzolea

grobowce

Santa Constanza, Rzym, 320-360

Mauzoleum córki Konstantyna Wielkiego, Konstancji

Powiązana z San Agnese

Część środkowa wyższa od obwodowej i z oświetleniem autonomicznym

Terminologia architektury:

Kolumna- podpora o przekroju kolistym, posiadająca bazę i kapitel

Filar- podpora o przekroju innym niż koliste

Arkada- dwie podpory połączone łukiem

Bazyliki: katedry, kościoły parafialne, klasztorne, kolegialne

Budowle centralne: baptysteria, kaplice zamkowe, grobowe i mauzolea

Rawenna

Od VI w. arcybiskupstwo

Przed i po upadku Cesarstwa była siedzibą władców

Wygnany z Rzymu Honoriusz III najpierw mieszkał w Mediolanie, potem od 703 r. w Rawennie

Koniec 1. połowy V w., VI w.- siedziba Teodoryka, króla Ostrogotów (arianin)- z tego okresu pozostało wiele nienaruszonych budowli

Ok. 540- pod władzą Justyniana- Egzarchat Rawenna

Mauzoleum Galii Placidii, przed połową V w.

Centralna, na planie krzyża

Mozaiki

W środku sklepienia- krzyż tryumfujący

Chrystus Dobry Pasterz

Jelenie pijące wodą życia

San Appolinare Nuovo

Bazylika trójnawowa

Mozaiki: procesja męczenników do tronu Chrystusa, nad oknami- sceny z życia Jezusa, pałac Teodoryka, port w Classe

Baptysterium Ortodoksów

Centralne + dzwonnica

Ośmiobok, kondygnacyjna, mozaiki

Baptysterium Arian

Centralne, wielobok, kopuła z mozaiką- chrzest Chrystusa w Jordanie, 526?

San Vitale, 529- 548

Wysunięta absyda (element planu podłużnego)

2. piętro- przetworzone dekoracje z XVII w.

Empora- galeria na piętrze (geneza z wczesnego chrześcijaństwa)

Mozaiki: sklepienie- baranek, boczne- cesarz Justynian i po drugiej stronie- Teodora, oboje z orszakami (fundatorzy)

Z wczesnego chrześcijaństwa do średniowiecza:

- podstawowe typy budowli sakralnych

- tradycje przeznaczania określonych typów budowli (szczególnie planu centralnego)

- wykorzystanie elementów dodatkowych (np. natrex)

- dekoracje płaskie- w średniowieczu malarskie, święci, Maria, ornamenty, fundatorzy

- brak rzeźby w okresie wczesnochrześcijańskim i wczesnym średniowieczu do r. 1000

Po 476 r.- rozproszenie centrum artystycznego i fundacji- upadek sztuki

Zanik systemu kształcenia artystów, lecz formy architektoniczne przetrwały

Akwizgran

Palladium i kaplica, obudowana mniejszymi pomieszczeniami.

Architekt: Odon z Metzu (budowa kaplicy Karola Wielkiego)

pod koniec XIII w. dobudowano długi, gotycki chór, co zmieniło znacznie kształt budowli.

Wzorzec San Vitale.

Mozaiki XIX-wieczne, wzorowane na mozaikach bizantyjskich i włoskich

Mozaiki oparte także na San Clemente w Rzymie

Zestawienia różnych kolorów kamieni do okładzin ściennych i innych elementów ozdobnych- inspiracja antyczna

Naśladowanie kapiteli korynckich (być może spolia)

Kościół opacki w Fuldzie, konsekrowana 819 r.

Środkowe Niemcy, opactwo benedyktyńskie z okresu karolińskiego

Wyraźne nawiązanie do architektury wczesnochrześcijańskiej, plan bazyliki

Dwa chóry, nowe rozwiązanie, bo w kościołach wczesnochrześcijańskich na zachodzie znajdował się zazwyczaj nartex.

Bardzo przebudowany w XVIII w.

Zgodnie z doktryną, liturgia może być sprawowana tylko w budynku zamkniętym i w którym nie odbywają się już prace budowlane w części prezbiterialnej.

Założenia dwuchórowe spotykane są w architekturze karolińskiej i ottońskiej.

Westwerk

Centula 790-799

Kościół klasztorny benedyktynów

Bazylika trójnawowa

Nawa główna przechodzi w centralną część westwerku, po jej bokach znajdują się dwie wieże.

Zwyczaj wprowadzania dużej ilości ołtarzy w jednym kościele- od okresu karolińskiego. Nie były to ołtarze świętych, tylko np. narodzin Chrystusa.

Odwzorowanie topografii Ziemi Świętej

Opactwo Corvey nad Wezerą

Okres późnokaroliński, dobrze zachowany, stosunkowo mało zmieniony

Główne nasady wierz zostały przebudowane w stylu romańskim, powrócone do stylu romańskiego w XIX w.

Klatka westwerku podzielona na dwa poziomy

Cel: do wystawiania i adoracji relikwii; oratorium Germigny-des-Pres, 806

Plan centralny z czterema absydami i dwiema mniejszymi w części wschodniej.

Mozaika absydy chórowej- autentyczna średniowieczna mozaika (rzadkie na północ od Alp)

Arka Przymierza adorowana przez aniołów.

Lorsch, opactwo benedyktyńskie, 850 r.

Bardzo obecnie przebudowane i zniszczone

Fundacja Karola Wielkiego i rozbudowane przez jego następców

Hala po środku dziedzińca- nieznane przeznaczenie

Przejazd trójosiowy (nawiązanie do łuków tryumfalnych?), zdobienie geometryczne z glazurowanej cegły, dwie półkoliste przylegające wieżyczki po obu stronach.

Być może była to sala audiencyjna?

Środek- dekoracja malarska, naśladująca okładzinę kamienną i kolumny (nieznane dekoracji wnętrz świeckich, nawiązanie do Akwizgranu?, rozwiązanie ze sztuki rzymskiej okresu późnego cesarstwa)

Malarstwo karolińskie

Główny ośrodek artystyczny- szkoła pałacowa w Akwizgranie (najlepsze iluminowane rękopisy)

W Akwizgranie funkcjonowała kancelaria Karola Wielkiego oraz autonomiczne skryptorium (apogeum działalności ok. roku 800).

Dwie grupy rękopisów z tego skryptorium:

Grupa ewangeliarza koronacyjnego

Grupa ewangeliarza patriarchy

Ewangelistarz Godeskalka 781-83

Chrystus tronujący z młodzieńczym obliczem- San Appolinare Nuovo, czyli nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej

Środki jedynie linearne

Architektura jest trudna do zidentyfikowania- być może mury Jerozolimy?

Fontanna życia

Hieronim, Ambroży, św. Augustyn i Grzegorz Wielki- ojcowie Kościoła

Ewangeliarz Ady, ok. 800 r.

Postać Marka ewangelisty

Modelowanie postaci oraz światło

Ewangelistarz koronacyjny ok. 800 r.

Tzw. korpus purpureus, bo niektóre karty były barwione na purpurowo.

Przedstawienia ewangelistów ze zwojami, a nie księgami- nawiązanie do przedstawień antycznych

Także przedstawienia ewangelistów z kodeksami jako skryptami

W stosunku do poprzednich ewangelistarzy- zawężenie gamy barwnej, ale za to dużo bardziej rozbudowana modulacja światłocieniowa, także na szatach.

Kodeks aureus- złoty kodeks (pojęcie bardzo obszerne)

Psałterz utrechcki ok. 820 powstał w Hautvilliers k. Reims

Nazwa bierze się od miejsca przechowywania.

Iluminacje- piórko i brunatny atrament, ilustracje nie oddzielone od tekstu ramą, rozwiązanie z kodeksów antycznych

Wiele grup postaciowych, a nie tylko przedstawień jednofigurowych.

Nie zachowało się żadne inne dzieło możliwe do przypisania temu samemu iluminatorowi.

Psałterz Stuttgarcki, ok. 820 r.

Płaskie postaci, bez jakiegokolwiek światłocienia. Iluminacje kolorowe.

Widać różnicę w biegłości przedstawiania grup figuralnych wobec Psałterza Utrechckiego.

Autor: Raban Maur- De laudibus Sankte Crucis ok. 840

Przedstawienie Ludwika Pobożnego jako władcy chrześcijańskiego, ale także za wzorami wojowników antycznych.

Słowa pisane bez odstępów, na samym obrazie. Litery elementem dekoracji.

Sakramentarz z Metz ok. 879

Przechowywany w Paryżu, w Bibliotece Narodowej

Czasy Ludwika Łysego

Złote litery

Bordiura- rama zamykająca tekst

Biblia Karola Łysego, tzw. Biblia Viviana ok. 846 r.

Przechowywana w Bibliotece Narodowej w Paryżu

Wzory z malarstwa późnoantycznego- kontrasty walorowe

Podobnie jak w sakramentarzu z Metz- naśladowanie form jubilerskich

Biblia z San Paulo fuori le Mura, ok. 870-75

Fundacja Karola Wielkiego, powstał w Reims

Biblia z Moutier-Grandval, ok. 830-840, Tours

Ponieważ niemal wszystkie rękopisy powstałe w kręgu Karola Wielkiego miały w sobie elementy malarstwa późnoantycznego, zapewne skryptorzy w Akwizgranie i Reims byli z kręgów włoskich.

Architektura okresu ottońskiego

Westwerki rozpowszechnione w Niemczech przez architekturę karolińską.

Katedra w Augsburgu (aktualnie barokowa)

Westwerk

Chór wschodni trzyabsydowy

Chór zachodni z ołtarzem ustawionym w absydzie

Dolna kondygnacja podzielona na pomieszczenia, w jednym z których była odprawiana liturgia.

Kościół św. Pantaleona w Kolonii, konsekracja 980r. - właściwy westwerk

Wykorzystanie fragmentów kościoła karolińskiego, dwuchórowego. Część zachodnia poprzedzona głębokim przedsionkiem.

Empory wbudowane w części kościoła na przedłużeniu naw bocznych.

Kościół św. Cyriaka w Gernrode, 961

Krzywy plan^^

Filar- kolumna- filar- kolumna - cecha architektury ottońskiej, potem charakterystyczna także dla architektury romańskiej

Kościoły ottońskie nie są sklepione, czasem sklepione krypty. Pokrycie stropami.

Część wschodnia jest bardzo przestrzenna (podłużna absyda).

Empory są stałym elementem architektury romańskiej.

Opactwo Werden k. Essen (obecnie dzielnica), przebudowa ok. X w.

Karolińskie opactwo benedyktynek

Wzór kaplicy akwizgrańskiej- ale są tylko trzy części sześcioboku, wbudowany w zachodniej części kościoła.

Hildesheim w dolnej Saksonii, siedziba biskupstwa

Katedra

Przebudowa ok. 1042 r.

Kościół św. Michała, zgromadzenia kanoników, fundacja ok. 1000 r., konsekracja krypty 1015, kościoła 1022 r.

Regularne założenie dwuchórowe z dwoma transeptami zakończonymi z obu stron wieżyczkami.

Chór zachodni z kryptą- bardziej rozbudowany. Chór wschodni zamknięty trzema absydami, znacznie mnie wypukły.

Kaplica św. Bartłomieja w Paderborn, 1017 r.

Całkowicie sklepiona, samodzielny kościół.

„per operarius graecos”- wybudowana przez budowniczych z Bizancjum

Fundacja Henryka II

Trójnawowe wnętrze halowe, kolumnowe, gdzie każde przęsło zostało przesklepione sklepieniem o bardzo wysokiej strzałce.

Krzyż Dezyderiusza ok. 774, Brescia

Gemmy antyczne

Krzyż św. Ruperta VII w.

Korona wotywna- mogła być świecznikiem nad ołtarzem lub darem wotywnym, bez funkcji; były po prostu okrągłe, corona- łac. Wieniec

Korona króla Swinthili (Wizygoci- zachowało się ich wiele z tego kręgu) 20. VII w.

Korona Receswintha 653-72

Kult relikwii

co najmniej od połowy III w.- papież Feliks I wprowadził sprawowanie eucharystii na grobach męczenników; kult męczenników był podstawą budowania tożsamości religijnej we wczesnym chrześcijaństwie

326- św. Helena, matka Konstantyna Wielkiego, odbyła pielgrzymkę do Ziemi Świętej, gdzie rzekomo odnalazła relikwie z krzyża- tabliczkę i cztery gwoździe

Legenda o wskrzeszaniu zmarłych i uzdrawianiu chorych przez dotknięcie drzewem krzyża.

Od IV w. kult relikwii krzyża św.

V/VI wiek- sepultum (grób), zwyczaj chowania relikwii pod posadzką kościoła tam, gdzie stawiany był ołtarz (kontynuacja zwyczaju wznoszenia kościołów na grobach męczenników)

Następnie chowano relikwie w mensach ołtarzowych; nie konsekrowano w średniowieczu ołtarzy, w których nie byłoby relikwii; czasowo zamurowywano relikwie w filarach mensy, ale odstąpiono od tego zwyczaju

Relikwiarze

Relikwiarz Pepina Krótkiego, ofiarowany opactwu św. Fides w Conques (Owernia)

Relikwiarz skrzynkowy z wielospadowym daszkiem, ze zdobieniami ptaków i orientalnymi

Relikwiarz bursowy (sakwowy)- przeznaczony na zwłoki właściciela, mógł być noszony przez najwyższych duchownych na piersiach w czasie sprawowania ceremonii

Relikwiarz zęba Jezusa Chrystusa, 888 r. Monza

Blacha srebrna, złocona lub złota

Relikwiarz z Enger ok. 785

Relikwiarz papieża Paschalisa I, 817-824 r.

Staukoteka, czyli relikwiarz na drzazgi krzyża

Najwcześniejszy zachowany relikwiarz krzyża św.

Wiadomo, że w znajdowały się także w bazylice św. Piotra, ofiarowane przez Justyniana w 70. VI w. Zachował się tylko szczątkowo.

Zdobienie reliefowe- bardzo rzadkie.

Relikwiarz Eginhardta, biografa Karola Wielkiego i teologa (nie zachował się, został zrekonstruowany na podstawie rysunku i opisu)

W kształcie łuku triumfalnego

Okładki ksiąg

Rzeźba w kości słoniowej- okładka ewangeliarza z Lorsch, ok. 820 r.

Ewangeliarz z Genoes-Elderen 800r.- Chrystus depczący bestię i adorowany przez anioły- Christus Victor

Ivoire- wyrób z kości słoniowej

Sakramentarz Drogona 845-55, z Metz

PBN

Akwizgran, ambona Henryka II

Fundacje św. Bernwarda z Hildesheim za czasów Ottona III i Teofano

Kolumna św. Bernwarda w Hildesheim- 24 sceny z życia Chrystusa ułożone w spiralne reliefy

Elementy rzeźby pełnoplastycznej- małe figurki- uosobienia rzek rajskich- na stylobacie

Drzwi katedry w Hildesheim, powst. Przed 1022, ok. 1015 (wcześniejsze- drzwi z kościoła Santa Sabina w Rzymie)

Krzyż Bernwarda z drzazgami krzyża św.

Świecznik z pierwotnego wyposażenia katedry w Hildesheim- korona w formie murów Jerozolimy Niebiańskiej (bardzo rozpowszechniony w średniowieczu motyw)

Drewniana figura tronującej Matki Boskiej z Dzieciątkiem, obłożona złotą blachą, przed 1022, jedna z pierwszych figur pełnoplastycznych

Wcześniejsze karolińskie w Rzymie, które się nie zachowały. Najwcześniejsze znane są z epoki ottońskiej.

Ok. 1000- początki rzeźby wolnostojącej

W reliefie głowy i dłonie jako rzeźba pełnoplastyczna- cecha charakterystyczna dla sztuki średniowiecznej

Sztuka gotycka

Tradycyjnie od XI w.

Data symboliczna- 1144- konsekracja chóru Saint-Denis

Ok. 1200- już druga faza sztuki gotyckiej

Sztuka romańska

Rozpowszechnienie formy bazyliki trójnawowej z rozbudowanym prezbiterium

Stosowanie modułu kwadratu bądź prostokąta zbliżonego do kwadratu

Como, Sant Abbondio, konsekracja 1095

Pięć naw, moduł prostokąta zbliżonego do kwadratu, regularne przęsła

Absyda- malowidła z XIV w.

Sklepienie konchowe z lizenami (pilastry bez bazy i kapitelu, bez przynależności do stylu), schodzącymi się u szczytu konchy

Trzy dachy na każdej stronie

Brak sklepienia nad nawami

Fryz arkadurowy- bardzo częste zdobienie w architekturze romańskiej

Tryforia- okna z trzema prześwitami podzielonymi kolumienkami

Biforia- okna dwudzielne

Bardzo skrupulatne odzwierciedlenie planu w bryle

San Miniato al Monte, k. Florencji 1018-1070

Bez transeptu absyda prezbiterialna przylegająca bezpośrednio do korpusu nawowego.

Wykorzystanie różnokolorowego kamienia do okładzin ściennych, sprawiających wrażenie polichromii.

Niesamowite! Fasada też obłożona kamieniem w ornament geometryczny.

San Ambrogio, Mediolan, XI-XII w.

Elementy wczesnochrześcijańskie

Trójnawowy, beztranseptowy (w architekturze romańskiej w Italii bardzo rzadko transepty)

Nawa główna- kwadrat- odpowiadają mu dwa kwadraty naw bocznych (system wiązany)

Konieczne podpory do sklepienia przęseł nawy głównej

Szeroko otwarte empory do nawy głównej (rzadkie)

Katedra w Modenie, 1184- zakończenie budowy chóru

System wiązany, trzy absydy w części wschodniej, prezbiterium z przegrodą chórową, kolumnada w prezbiterium (las kolumn) ze względu na przegrodę.

Trójpodział ściany nawy głównej- rozwiązanie charakterystyczne dla architektury romańskiej.

Arkady (biforia)- galeria emporowa z tryforiami- kondygnacja okien

Antepedia ołtarzowe- płyty przesłaniające przednią część mensy

San Ambrogio- ołtarz Wuolwiniusza (mistrz złotniczy)

Antepedium złotnicze-front złoty, boki srebrne, z tyłu drzwiczki do skrytki z relikwiami św. Ambrożego

Tzw. Złoty ołtarz, pala d'oro

Antepedium ołtarzowe z katedry w Akwizgranie

Fundacja Henryka II, ostatniego cesarza z dynastii saskiej

Antepedium ołtarzowe katedry w Bazylei ok. 1019

Fundacja Henryka II

Maisestas domini, z archaniołem Rafałem i Michałem

Ambona w Akwizgranie, ok. 1014

Fundacja Henryka II

Wykorzystanie małej rzeźby w kości słoniowej, zapewne powstałej w VI w. w Aleksandrii- bohaterowie świata pogańskiego np. Bachusa

XII w.- koniec stosowania spoliów

Krzyż Lotara

Najprawdopodobniej fundacja Ottona ok. 1000 r.

Ofiara dla katedry akwizgrańskiej z okazji wizyty cesarza

Warsztat zachodnioniemiecki

Wykorzystanie gemmy przedstawiającej cesarza Augusta w awersie na przecięciu ramion krzyża (w ikonografii miejsce na symbol chrystoloiczny)

Rewers- rytowanie z Chrystusem na krzyżu z Manus Dei nakładającą wieniec chwały i gołębicą

Relikwiarz św. Andrzeja, Trewir 977-93

Na kości stopy świętego- stąd złota stopa na wierzchu skrzynki

Nogi oparte na miniaturowych lwach

Relikwiarze hermowe- popiersia do przechowywania czaszek

Relikwiarze w kształcie ręki

XI w.- początek rzeźby kultowej

Krucyfiks Gerena dla katedry w Kolonii, 969-76 (naśladownictwo barokowej)

Katedra w Kolonii

Katedra św. Apostołów w Kolonii, 1150- 1200 (chór)

Powtarzające układ Panny Marii na Kapitolu

Kolonia, kościół św. Gereona

Rodowód karoliński, wielokrotnie przebudowywana, obecnie składająca się z korpusu w części wschodniej na planie podłużnym oraz z części na planie centralnym dziesięcioboku;

Przykryty kopułą

Wydłużenie, dziesięciobok zbliżony do owalu (brak analogii).

Okna nad emporą w kształcie okien term rzymskich, zatem architekt musiał studiować sztukę antyczną. Zaskakujące.

Katedra w Wormacji

System wiązany

Z doby karolińskiej, przebudowana w okresie ottońskim (westwerk)

Przebudowa: 20. XII w.; konsekracja 1181 r.

Kőningslutter, 1135-1170

Masywne gurty przechodzące w służki podwieszone na ścianie na poziomie drugiej kondygnacji, klasyczne sklepienie krzyżowe.

Francja

Koncepcja tak zwanych szkół regionalnych

Niemcy- wyróżniona tylko Nadrenia, inne podziały tylko dla porządku; mniejsze odrębności regionalne

Regiony:

Prowansja

Langwedocja

Południowe Pireneje

Burgundia (większa w średniowieczu, razem z Franche-Comté)

Akwitania (większa w średniowieczu)

Normandia (łącznie z Pikardią)

Owernia

Szybkie przenoszenie cech ze względu na wędrówki czeladnicze i całych warsztatów budowlanych.

Akwitania

Poitiers- Notre-Dame la Grande

W Poitiers ujawniają się cechy wielu regionów: sklepienie krzyżowe w nawach bocznych, podłużny plan, obejście wokół prezbiterium

Odrębność kościołów obszaru Poitiers- wprowadzanie systemu pseudobazylikowego: nawa główna oświetlona przez okna naw bocznych, ale nie ma tej samej wysokości.

Dekoracja ścian i podpór międzynawowych- bardzo kolorowa i ciemna; odnawiana i przemalowywana, ale nadal odzwierciedla rzeczywistość średniowieczną

Geometryczna i floralna ornamentyka nakładana na wszelkie elementy architektoniczne, także na rzeźbione kapitele.- w całym średniowieczu.

Saint Savin sur Gartempe

Wierze przylegające do obejścia absydy.

Oświetlenie kościoła przez nawy boczne, sklepienie kolebkowe z wielkim zespołem malowanej dekoracji figuralnej. Kolumny marmoryzowane z kapitelami ażurowymi.

Burgundia

Anzy-le-Duc XI/XII w.

Filary zróżnicowane przestrzennie

Bardzo klasyczne opracowanie- gurty chodzące dokładnie na służki, przechodzące w kolumny, łuki półkoliste, sklepienie kolebkowe.

Owernia

Niezbyt duże kościoły

Dosyć surowa bryła

Saint Austremoine, Issoire, kościół parafialny

Sklepienie kolebkowe, bardzo barwna polichromia

Saint Nectaire

Moissac 1115-1120

Portal ozdobiony wielofiguralną dekoracją rzeźbiarską warsztatu miejscowego.

Chrystus na majestacie w otoczeniu aniołów oraz adorowany przez 24 starców apokalipsy.

Figury w filarach wejścia

Opactwo w Suilliac

Rzeźba

Ten sam warsztat co Moissac

Arles, Sainte Trophine, ok. 1170 r.

Antykizujące rozwiązania architektoniczne- obudowanie wejścia portykiem o kolumnach z kapitelami odwołującymi się do rzeźby antycznej

Rzeźba- plastycznie opracowane głowy o szlachetnych proporcjach; opracowanie włosów i zarostu na sposób średniowieczny, a nie antyczny.

Płytkie cięcie kamienia w opracowaniu szaty.

Belka portalu ozdobiona ciągłym szeregiem maszerujących potępionych związanych łańcuchem.

Saint Gelles du Gard, koniec XI w.- 30 XIII w.

Fasada zbudowana na zasadzie trójpodziału łuków triumfalnych, kolumny wysunięte przed czoło muru i zakończonych wydatnym gzymsem

Burgundia

Autun, kościół Saint Lazarre

Tympanon ze sceną sądu ostatecznego

Wnętrze kościoła- nawiązania do antyku- kanelowane pilastry, ale ich kapitele z bogatą dekoracją figuralną

Vezelay- główne miejsce kultu św. Marii Magdaleny we Francji, tam przechowywane jej relikwie

Kościół z obfitą dekoracją

Chór gotycki, nie tak jak korpus nawowy, elewacja przedsionka kolumnowego zdobiona portalem XIX-wiecznym

1120-1130- oryginalne zdobienia romańskie

Portal główny z tympanonem przedstawiającym rozesłanie Apostołów (nietypowe)

Archiwolta z przedstawieniami znaków zodiaku, a także prac rocznych

Tympanony nartexu

Tympanon centralny z elementami pełnoplastycznymi

Kościół św. Fides w Conques

Ważne miejsce pielgrzymkowe ze względu na cudowną figurę św. Fides oraz należące do szlaku san Giacopo de Compostela

Tympanon ok. 1130 r.

Scena sądu ostatecznego, rozbudowana i uzupełniona dużą ilością tekstu umieszczoną na listwach oddzielających kondygnacje przedstawień. Pozostały elementy polichromii tympanonu. Tympanony niemal zawsze były polichromowane.

Notce-Dame, Poitiers

Fundacje Wilhelma Zdobywcy i ego żony Matyldy w Normandii

Opactwo św. Szczepana (Saint-Étienne), Caen, opactwo męskie

40. XI w.- budowa kościoła

1166- koniec budowy prezbiterium (inny kształt przęseł i sklepienia gotyckie)

sklepienia sześciodzielne- kwadrat przesklepiany sklepieniem krzyżowo-żebrowym czterodzielnym z dodatkiem jednego żebra poprzecznego o układzie jarzmowym, które dodatkowo dzieli pole przęsła na 6 części ora wprowadza dodatkową podporę; system wiązany, ale bez przemienności podpór, a pola naw bocznych ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym czterodzielnym

bardzo szerokie otwory empor

łuk pełen w każdym otworze w murze

prezbiterium- budowane przez inny warsztat i później: łuki ostre, maswerki wypełniające zwieńczenia okien

kopuła na skrzyżowaniu naw- żebra dzielące pole na 8 części, pole w kształcie ośmioboku z zastosowaniem trompów (ścięcie rogów skośnymi elementami odchodzącymi jeszcze od ściany)

Formy gotyckie w Normandii przed ich skodyfikowaniem (Île-de-France, druga połowa XI w.)

Opactwo Św. Trójcy, Caen, opactwo żeńskie

Nawy boczne- sklepienia krzyżowo-żebrowe bez zaznaczonego żebra jarzmowego

Nawa główna- sklepienie krzyżowo-żebrowe sześciodzielne

Półkoliste zamknięcie chóru

Arkady międzynawowe o łukach pełnych

Pozorna galeria o drobnych arkadach między pierwszą kondygnacją a emporą- rozwiązanie późnogotyckie

Prezbiterium- duże okna odciążające optycznie ścianę, podobnie jak arkady w łukach pełnych

Kościoły kopułowe, pierwsza połowa XII w. (niemal 80 na terenie Francji)

Kopuły na pendentywach- przejście od kwadratu do wpisanego w ten kwadrat koła, kopuły bez bębna

Plan krzyża łacińskiego, jednonawowe, każde przęsło nawy głównej przesklepione oddzielną kopułą, kaplice w układzie promienistym wokół półkolistego chóru

Kościół w Fontevraud

1110- fundacja

Charakterystyczny kościół kopułowy, zastosowanie łuku złamanego, niemal pełnego

Wyraźne akcentowanie elementów bryły, zaakcentowana niższa wysokość obejścia wokół absydy, kaplice za prezbiterium także zaakcentowane jako niższe

Kościół w Angouleme 1110-1128

Kopuły na pendentywach i podobne opracowanie elewacji wewnętrznych ścian obwodowych poprzez łuki przylegające do ścian

Kopuła skrzyżowania- pośrednia pomiędzy wielobocznymi pseudokopułami a kopułami bez bębna

Opracowanie muru obwodowego chóru- głębokie nisze w grubości muru artykułowane profilowanymi arkadami

Kościół w Perigueux, Saint Front, 1110-1150

Cztery ramiona o jednakowej długości i szerokości (krzyż grecki), każde przykryte kopułą, a na skrzyżowaniu kolejna kopuła

Bardzo masywne filary skrzyżowania naw, przebite arkadami

Rekonstrukcja XIX w. przez architekta Sacre Coeur

Żebra tarczowe- przy ścianach

Francja: kościoły romańskie wzorowane na rozwiązaniach ortodoksyjnych

Gotyk redukcyjny

Anglia

Londyn, Tower, Sant Georg, ok. 1080 r.

Bardzo prosta forma, ściany bez opracowania rzeźbiarskiego, łuki pełne na masywnych kolumnach z rzeźbionymi kapitelami

Durham, katedra, ok. 1120- ok. 1180, przebudowana w gotyku

Bardzo długie prezbiterium

Trójkondygnacyjny podział nawy głównej z galerią emporową o szerokich prześwitach arkad

Sklepienie krzyżowo-żebrowe, żebra jarzmowe w kształcie łuku ostrego (cecha z architektury normandzkiej?)

Architektura anglosaksońska- najazd Wilhelma 1066- architektura anglonormandzka

Wyodrębnienie charakterystyki architektury anielskiej w okresie gotyku.

Elementy ponadkrajowe i ponadregionalne

Kościoły klasztorne

Kościoły pielgrzymkowe (i tylko te):

Kult Composteli od drugiej połowy IX w., szczątki Jakuba sprowadzone ok. 44 r.; część Hiszpanii nigdy nie zdobyta przez Arabów, stąd reconquista

Zespół powiązanych kościołów na drodze Santiago de Compostela

Kościół św. Marcina w Tours- od ok. 1000 r., najstarszy i największy

Św. Marcialisa w Limonges- od 1020 r.

Św. Fides w Conques- 1050 - 1130 r. najmniejsza

Św. Saturnina w Tuluzie- od 1080 r.

Santiago de Compostela- od 1075 r. chór z kaplicami już w 1105 r., część wschodnia ukończona w 1120 r., elewacja zachodnia z lat 70. XII w.

Plan krzyża łacińskiego z wyraźnym transeptem dwu lub trójnawowym, korpus trój lub pięcionawowy, część wschodnia z kaplicami przy ramionach transeptu, obejściem i wieńcem kaplic

Św. Fides- dwie kondygnacje z emporą, nawa główna oświetlana przez okna w emporach, sklepienie kolebkowe na gurtach

Św. Saturnin (Saint Sernin)- przetrwał w najlepszym stanie; nawa główna z oświetleniem z empor, układ pseudobazylikowy, sklepienia kolebkowe, bardzo wyodrębnione zróźnicania w bryle

Santiago- dwa ważne zespoły dekoracji rzeźbiarskiej (1120- południowe ramię transeptu; późniejszy w aktualnym przedsionku), fasada przebudowana w baroku; zachowany z XII w. opis kościoła; rozwiązania paralelne do innych na drodze do tego miasta

Wzorzec: z Tours

Dekoracje rzeźbiarskie

Portale o archiwoltach uskokowych powszechne w całej Europie

Italia

Mistrz Wiligelmo, warsztat rzeźbiarski Modena, 90. XI w.- 1110

Katedra w Modenie, architekt Lanfranco i maestro Wiligelmo

Portal w kształcie domku z loggią w górnej kondygnacji, kolumny dolne wsparte na lwach, bez tympanonu

Fryzy warsztatu Wiligelmo- sceny starotestamentowe, typowy masywny kanon postaci o dużych głowach i dłoniach

Fryz zróżnicowany- drugi plan, „rama architektoniczna”, układ arkad zawieszonych i częściowo na wspornikach

Silnie wydobyte z tła postaci, małe zróżnicowanie szat

Wyraźne odwołania do rzeźby antycznej

Pochodnie aniołów-geniuszy (Genesis)- odwrócone gasnące pochodnie- symbol śmierci (z ikonografii starożytnej)

Kopiowanie rozwiązań z rzeźby antycznej, szczególnie zoomorficznej

Porta Regia, elewacja południowa katedry w Modenie, 1. ćwierć XIII w.

Porta de Quicina- portal księcia

Porta maggiore

Charakterystyczne dal Wiligelma opracowanie węgarów- płyciny z przedstawieniami

figuralnymi

ornamentalna wić roślinna uzupełniona postaciami zwierząt realnych i fantastycznych

porta Della pascheria- przestawienia walczących rycerzy Okrągłego Stołu (nietypowe dla budowli sakralnych)

wnętrze, przegroda chórowa z kazalnicą i balustradą wypełnioną dekoracją rzeźbiarską- scena Ostatniej Wieczerzy, 60. XII w., konstrukcja wsparta na kolumnach opartych na lwach

Inne dekoracje Wiligelma

Kościół San Silvestro, Nonantola- węgary dekorowane płycinami z dekoracją figuralną

Katedra w Cremonie, dekoracja portalu, 1110

Mistrz Mikołaj (Maestro Niccolo, Magistro Nicolaus), Ferrara, Verona, 20-30. XII w.

Ferrara, katedra

Portal główny- sceny z życia św. Marcina

Podobne rozwiązania jak u Wiligelma, ale inne opracowania szczegółowe- przedstawienia niewpisane w jedną płaszczyznę

Projekt opactwa Sankt Gallen

Plan powstały po synodzie w 816 r.

Bazylika trójnawowa, dwuchórowa, z dwoma kaplicami

Wokół kościoła dormitoria na piętrze, apteka, kapitularz, szpital itd.

Już w czasach karolińskich akty normatywne dotyczące struktury ziem cesarskich oraz typów budowli tam się znajdujących.

Cluny, Burgundia

Powstałe na początku X w., fundacja Wilhelma Pobożnego z Akwitanii, ok. 910 r., kościół pod wezwaniem Piotra i Pawła podporządkowany papieżowi (opactwo wyłączone spod zwierzchnictwa biskupów)

Opat Maiolus, opat 945-994 r.- inicjacja przebudowy kościoła w Cluny; Cluny II

Cluny II (hipotetyczna rekonstrukcja): trzy nawy, transept, prezbiterium zamknięte półkolistą absydą, przylegające do prezbiterium kaplice otwarte na prezbiterium i ramiona transeptu (tzw. plan schodkowy; rozwiązanie typowe dla wielu kościołów benedyktyńskich i przejęte przez inne zgromadzenia); część zachodnia- trójdzielne pomieszczenie o charakterze westwerku z dwoma wieżami i dwiema kondygnacjami w części środkowej

XI w.- Cluny III, od 1068, konsekracja 1132 r.

Inicjatywa opata Hugona, 1049-1109

Inne przedsięwzięcia inspirowane za Hugona: rozbudowy innych kościołów benedyktyńskich w Burgundii

1125- katastrofa budowlana, załamanie sklepień nawy głównej Cluny, zostały wzniesione na nowo w innym kształcie sklepienie kolebkowe na łuku ostrym

Cluny III do przebudowy bazyliki św. Piotra na Watykanie w XVI w. największym kościołem katolickim.

Zniszczony w ciągu XVIII w., najbardziej w czasie Rewolucji Francuskiej.

Pięcionawowa bazylika z transeptem, poprzedzona bardzo długim trójnawowym przedsionkiem. Po dwie kaplice zamknięte półkoliście na każdym ramieniu transeptu, prezbiterium zamknięte półkoliście, otoczone wieńcem kaplic o autonomicznym zadaszeniu.

Każda nawa korpusu posiadająca własne zadaszenie i okna.

Dwie wierze po stronie zachodniej, dwie w ramionach transeptu i jedna na skrzyżowaniu naw.

Zachowane elementy dekoracji rzeźbiarskiej: tympanon z Maiestas Domini oraz kapitele z bogatą dekoracją- sceny figuralne ST i NT, przestawienia świętych i personifikacje cnót, grzechów, wyobrażenia astrologiczne czy np. personifikacje tonów muzycznych.

Inne impulsy od Hugona

La-Charite-sur-Loire, 1056, bardzo długa budowa, najprawdopodobniej zrezygnowano z pierwotnej koncepcji planu schodkowego na rzecz planu z obejściem i wieńcem kaplic (inspiracja Cluny III, ale niekoniecznie, bo Cluny III zostało przecież rozpoczęte wcześniej, to samo rozwiązanie stosowane wcześniej w kościołach pielgrzymkowych)

Piękna dekoracja kapiteli arkad w prezbiterium

Łuk ostry w sklepieniu, a arkady międzynawowe zamknięte łukiem pełnym, wyraźne gurty schodzące w półkolumienki w części wewnętrznej arkady

Kościół św. Filiberta w Tournus, budowa od ok. 1070

Bazylika trójnawowa z nawą główną przesklepioną sklepieniem kolebkowym na gurtach i sklepieniami krzyżowymi w nawach bocznych, wyraźny transept, prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic (zamkniętych prosto)

Sklepienie kolebkowe na rzędzie wystających kolebek, jakby na arkadach („jakby”!) ustawionych poprzecznie do nawy

Wydatne gurty sklepienne sprowadzone na bardzo krótkie służki w formie półkolumienek sprowadzone na opaski-gzymsy na kolumnie (nawy boczne, rozwiązanie romańskie)

Saint Benoit sur Loire (św. Benedykt), fundacja ok. 1070 r.

Bazylika trójnawowa z galerią na piętrze, z trójdzielną ścianą, rozbudowana dekoracja figuralna na kapitelach, prezbiterium zamknięte półkoliście, z obejściem i wieńcem kaplic.

Monumentalny dwukondygnacyjny przedsionek budowany aż do początków XII w.

Charakterystyczne dla budownictwa francuskiego wyraźne akcentowanie zróżnicowania bryły za pomocą oddzielnych dachów.

Kościoły kluniackie charakteryzują się wyraźnie zaakcentowaną częścią zachodnią w formie masywu wież lub bardzo wysuniętego przedsionka.

Kościół w Jumieges, Normandia, konsekracja 1067 r.

Opactwo benedyktyńskie, zachowane tylko w ruinie

Wprowadzenie łuku ostrego w wykrojach okien i arkad niektórych części budowli, sklepienie krzyżowo-żebrowe

(Normandia kolebką gotyku?)

Cechy typowo romańskie: tryforia zamknięte łukami pełnymi (ale spotykane w architekturze wczesnogotyckiej)

Kościoły benedyktyńskie poza Francją

Niemcy

Opactwo Maria Lach, Nadrenia, fundacja 1093 r.

W Nadrenii tendencja do monumentalizacji bryły przez wprowadzenie korpusów wieżowych

Dwukondygnacyjna nawa główna, wyraźne zaznaczenie podziałów wertykalnych, sklepienie krzyżowe, bardzo dobrze zaznaczone gurty i służki doprowadzone aż do cokołów filarów, mocno zaznaczone żebra tarczowe (występują zarówno w sklepieniach krzyżowych, jak i krzyżowo-żebrowych)

Opactwo Reichenau na wyspie jeziora Bodeńskiego

W Reichenau wielkie skryptorium, jeden z najważniejszych centrów iluminatorskich w Niemczech

Dwa założenia: kościół dolny (Niederzell) i górnego (Oberzell)

Kościół górny św. Jerzego

Układ z wpływem karolińskim i założeń dwuchórowych

Bogata dekoracja malarska ścian- przedstawienia NT, XI w. (sztuka okresu ottońskiego)

Kościół dolny świętych Piotra i Pawła

Fundacja 1080 r., konsekracja 1134 r.

Arkady na łukach pełnych i kolumnach z kapitelami kostkowymi, bazylika trójnawowa, dwukondygnacyjny układ ścian nawy głównej- relikty architektury ottońskiej

Katedry w miastach diecezjalnych, z kapitułą, czyli kancelarią biskupa. Dlatego budowle katedralne mogą przypominać kościoły klasztorne, ale nimi nie są.

Kościoły reformowane

Opactwo Hirsau (1081-91)

Jerichow- kapitele wymurowane, a nie wyrzeźbione- typowo ascetyczna architektura

Reforma: powrót do kościoła ascetycznego

Rzeźba

Santiago de Compostela

Dekoracja powstawała od ok. 1105 r. sukcesywnie do lat 20. XII w. (tympanony oraz dekoracja fragmentów ścian bocznych)

Tympanony bardziej zaawansowane stylistycznie od płycin powyżej, które zostały wykonane wcześniej

Tympanon portalu południowego- sąd ostateczny

Potępieni i zbawieni trafiają do oddzielnych sfer zaświatów (temat sądu rzadko realizowany w takiej formie, w podziale na dwa odrębne tympanony)

Środek- wyobrażenie Chrystusa zwyciężającego bestię- bazyliszka, oddzielającego zbawionych od potępionych

Ościeża- lata 20. XII w.; wyobrażenie króla Dawida wprawione niemal w ścianę

Kolumienka portalu południowego- podzielona na kondygnacje z niszami architektonicznymi oddzielonymi spiralnymi kolumnami; w niszach przedstawienia proroków starotestamentowych (porównywalne z kolumnami ze Strzelna; kolumna z cyborium w kościele św. Marka w Wenecji, datowane spornie, więc analogia ze Strzelnem do Composteli)

Portal główny (Portico de la gloria) podzielony filarem ościeżowym o bardzo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, podobnie jak ościeża.

Tympanon- Chrystus tronujący, na sądzie ostatecznym, adorowany przez cztery istoty żyjące, aniołów podtrzymujące krzyż na tle ołtarza, w asyście starcy apokalipsy z instrumentami muzycznymi

Tematyka sądu ostatecznego pretekstem do przedstawienia Chrystusa w chwale.

Na filarze ościeżowym bardzo zbliżony rysami do Chrystusa tronujący św. Jakub Starszy, apostoł, uważany za krewnego Chrystusa (często na przedstawieniach apostołów ma twarz podobną do Jezusa)

Prorocy i apostołowie (tuż pod kapitelami) na tle kolumienek na wsporach portalu

Rzeźba łącząca cechy romańskie i gotyckie, Portico de la gloria jest dużo starszy od transeptu, dekoracja fasady zachodniej powstała 60.-70. XII wieku, mistrz Matteo, wzmianka datowana na ok. 1168 r.; Matteo dobrze znał rzeźbę francuską- bardzo plastyczne postaci o prawidłowych proporcjach, ożywione, o różnych gestach, szaty umożliwiające rozpoznanie układu postaci (cechy gotyckiej rzeźby figuralnej)

Portale zachodnie jednak w architektonicznej koncepcji romańskiej- trzy otwory wejściowe, romańskie formy detali ornamentalnych, zdobienie archiwolt bocznych otworów

Kościół św. Izydora w Leonie

Św. Izydor z Sewilli- jego kult nie był rozpowszechniony, ale jego postać była bardzo znana, „Etymologie” w 20 księgach bardzo rozpowszechnione w bibliotekach średniowiecznych źródło wiedzy o świcie

Dekoracja fasady z początku XII w.

Tympanon- adoracja baranka apokaliptycznego w wieńcu podtrzymywanym przez anioły

Oddziaływanie układu kompozycyjnego z rzeźby antycznej

W dolnej części przedstawienie ofiary Izaaka

Na płycinach znaki zodiaku i wyobrażenia świętych

(układ podobny do Saint Sernin)

Wyposażenie kościołów romańskich

Rzeźba kultowa, niezwiązana bezpośrednio z architekturą

Madonna z Dzieciątkiem

Złota Madonna z Essen, ok. 1000 r.- Chrystus ukośnie na kolanach matki, która na niego spogląda

Maria z dzieciątkiem, Clermont-Ferrand- Chrystus frontalnie na kolanach matki tronującej- Sedes Sapiense- Tron Mądrości

Tronem Mądrości jest sama Matka Boska

Charakterystyczna deformacja proporcji- wydłużenie korpusu i rąk, a skrócenie nóg postaci

Madonna biskupa Imada, 1051-58, Paderborn w Westfalii (Dzieciątko ukośnie)

Dziecko ukazane jako pomniejszony człowiek dorosły- charakterystyczne dla przedstawień Matki i Dzieciątka do połowy XIII w.

Posągi zwarte i nieruchome

Madonna Prezbitera Marcina, 1199, Borgo San Sepolco

Dzieciątko błogosławiące wyciągniętą dłonią

Rzeźba nadal niewiele zmieniona- bardzo statyczny układ, zwarta kompozycja

Krucyfiksy

Opactwo Aschaffenburg, XI w.

Typowo romański ze względu na sposób prezentacji Chrystusa- niemal stoi na krzyżu, tylko pochylona głowa sugeruje przedstawienie Chrystusa martwego

Werden, lata 70. XI w.

Odlew z brązu na belce drewnianej (belka rekonstruowana)

Udenheim k. Moguncji, ok. 1070

Chrystus „stojący na krzyżu” z lekko pochyloną głową

Wczesnochrześcijańska egzegeza śmierci na krzyżu: chociaż Chrystus poniósł śmierć na krzyżu, przezwyciężył ją przez zmartwychwstanie oraz tym, którzy uwierzyli w niego jako w odkupiciela, dał możliwość zbawienia- dlatego martwy ale równocześnie żywy

Minden, ok. 1070

Odlew z brązu

Perizonium- opaska na uda- na wszystkich krucyfiksach długa, do kolan, wzbogacona dodatkową przewiązką z węzłem- opracowanie opaski może być podstawą datowania

Architektura cysterska- pomiędzy romanizmem a gotykiem

Cystersi- założenie ok. 1098 przez zakonników benedyktyńskich, reforma zakonna bardziej radykalna niż w przypadku kościołów reformowanych niemieckich

Rober z Molesse i Stefan - powrót do pierwotnej reguły Benedykta z Nursji, przede wszystkim w aspekcie koncentracji na kwestiach duchowych oraz ubóstwa i samowystarczalności

Klasztory cysterskie wznoszone pracą rąk własnych i daleko od siedzib ludzkich.

Nazwa od Citeaux (Cistercium)

Szybki rozwój w pierwszej połowie XII w. Do lat 30. XII w. powstanie klasztorów we Francji i Niemiec.

Siedziby także na terenach kościoła ortodoksyjnego. (Grecja, Cypr, Liban, także Jerozolima)

Silna centralizacja- każdy opat miał obowiązek udziału w kapitule generalnej 14 września, postanowienia obowiązujące wszystkich przełożonych

Kształtowanie architektury na podstawie poglądów Bernarda z Clairvaux (zm. 1150)- narzucenie regule zakonnej rozwiązania architektoniczne, zwolennik prostoty i surowości

List do opata Wilhelma- „jaki sens mają te śmieszne potworności, kształtna bezkształtność i bezkształtna kształtność”, te formy odwracają uwagę braci, którzy powinni rozważać sprawy boskie

Dekoracje ksiąg cysterskich dekorowane głównie filigranem wykonywanym piórkiem- ornamentyka.

Brak wież (najwyżej sygnaturka z dzwonem na skrzyżowaniu naw)

Niedopuszczalne nawet zdobione posadzki

Dopuszczalny ornament roślinny i zdwojone kolumny

Często oszkarpowanie

Burgundia ojczyzną cystersów

Citeaux- 1098

Pontigny

La Ferté

Fontenay

Clairvaux

Morimond

Każdy z własną linią fundacyjną

Citeaux I- skromna kaplica

Citeaux II- bazylika trójnawowa z wyraźnie zaznaczonym transeptem, proste zamknięcie małego prezbiterium

Po 1154 r. Citeaux III- zamknięcie prezbiterium o prostej ścianie otoczone obejściem i wieńcem kaplic (proste zamknięcie charakterystyczne dla cystersów XII w.)

Przęsła: leżący prostokąt w nawie głównej i kwadrat w nawach bocznych

Fontenay- podobny plan do Citeaux II, ale mniej rozbudowane, proste zamknięcie kaplic przytranseptowych

Bazylika trójnawowa o charakterystycznych proporcjach: na ogół nawa główna dwa razy wyższa od naw bocznych

Zamknięcie łukiem ostrym- pionierzy gotyku???

Kapitularz na sklepieniu krzyżowo-żebrowym o bardzo wydatnych żebrach (forma pośrednia pomiędzy gurtami a żebrami gotyckimi, powróciła pod koniec średniowiecza)

Mazan- kaplice przytranseptowe zamknięte półkoliście, podobnie jak prezbiterium

Wyjątkowe (odwołanie do architektury benedyktyńskiej?)

Clairavaux III po 1154 przebudowa- chór zamknięty półkoliście z obejściem, szczelne obudowanie wspólną ścianą, cztery kaplice przytranseptowe- plan tzw. bernardyński

Częste korzystnie z usług warsztatów świeckich- wbrew regule o pracy rąk własnych

Często od benefaktorów otrzymywali dobrze zorganizowane folwarki i korzystali z przywilejów władców

Pontigny, fundacja 1114

Wcześnie przebudowany chór do formy półkolistego zamknięcia z obejściem i kaplicami

Surowość detalu i wystroju, brak dekoracji kapiteli innej niż floralna i ornamentalna

Architektura podobna do wczesnoromańskiej, ale żebra i ostre łuki w arkadach międzynawowych, sklepienie krzyżowo-żebrowe, gurty w kształcie łuku ostrego, służki nadwieszone

Italia

Fossanova, Italia, 1187-1206

Modelowe opactwo cysterskie

Łuki ostre, bardzo surowe wnętrzem, mnożone kolumny, służki nadwieszone prezbiterium zamknięte prosto, sklepienie krzyżowo-żebrowe, rozetowe okna w elewacji (często u cystersów)

Krużganki z ozdobnymi kolumnami (spiralne), ale brak zoomorficznego detalu architektonicznego

Nawiązanie do tradycji miejscowej- dekoracja mozaikowa w portalu

Casamari, konsekracja 1217

Wyraźnie romanizujące formy- krużganki z biforiami otwierającymi się na dziedziniec wewnętrzny

Podobieństwo do Fossanovy, delikatne żebra, portal z łukiem pełnym z dekoracją roślinną- drzewo życia

Niemcy (ogólnie bardzo przebudowane)

W XIII w. nastąpiło znaczące zróżnicowanie terytorialne architektury cysterskiej. Daleko od Burgundii- indywidualne rozwiązania; Austria, Czechy, Śląsk (XIV w. Kamień Ząbkowicki)- kościoły halowe

Gotyk i późny gotyk- kościoły niemieckie

Maulbronn, fundacja 1147

Prosto zamknięte prezbiterium, bezwieżowa fasada, kapitularz ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym o grubych żebrach

System odpór nawy głównej na dach nawy bocznej

Krużganki sklepione krzyżowo-żebrowo na służkach nadwieszonych

Sklepienie sieciowe na kolebce pochodzi z końca XV w.

Często floralna dekoracja malarska lub w formie ornamentu geometrycznego

Rzemiosło romańskie

Złotnictwo

Krzyże (często z drzazgami relikwii)- w XII w. ustawiane na ołtarzach i procesyjne

Abdelhiedkreuz z opactwa Laventhal w Karyntii, 1080-1141

Końce belek zwieńczone formami bliskimi kwadratowi (forma także ze złotnictwa ottońskiego)

Rzemiosło artystyczne podlega wolniejszym zmianom niż inne dziedziny sztuki.

Erphokreuz, Koniec XI w.

Krzyż przeznaczony dla opactwa w Palatynacie

Wzory bizantyjskie- krzyż częściowo uzupełniany, ale zachowane jest przedtawienie wykorzystujące elementy ikonografii wczesnochrześcijańskiej- Chrystus stojący, żywy, z otwartymi oczyma i uniesioną głową, młodzieńczy- bez brody (pojawiał się także w ikonografii karolińskiej), po bokach Chrystusa alfa i omega (tradycja dawna, zachowana także w ikonografii karolińskiej), prostokątne zwieńczenia belki poprzecznej z przedstawieniem aniołów

Relikwiarze skrzynkowe

Abdinghofer Tragaltar, początek XII w.

Prawdopodobnie przenośny ołtarzyk z dekoracją na ciemnym szkliwie z przedstawieniami przypominającymi rysunek w rycie wypełniany niello (częste rozwiązanie zwłaszcza w drugiej połowie XII w., typowe dla okresu pomiędzy początkiem XII w. a pierwszą ćwiercią XIII w.)

Podobieństwo dekoracji niellowanej i iluminacji ksiąg z tych samych ośrodków.

Antepedium ołtarzowe z Grosscomburg, południowe Niemcy, 1140

Kompozycja przypominająca wcześniejsze rozwiązania- np. ołtarz z kaplicy w Akwizgranie

Mandorla z Chrystusem błogosławiącym z księgą życia na środku

Po obu stronach dwie kondygnacje podzielone na kwatery z pełnymi postaciami apostołów

Przenośny ołtarzyk, wyk. Przez Rogera z Halmarshausen, dolna Saksonia, początek XII w.

Halmarshausen było bardzo silnym ośrodkiem powstawania iluminowanych rękopisów, niekoniecznie tylko dla wspólnot mniszych oraz sprzedawanych w wiele miejsc relikwiarzy, także poza teren Niemiec.

Ewangeliarz Kruszwicki pochodzi prawdopodobnie z Halmarshausen

Altar, Verdun, tzw. ołtarz z Klosterneuburga (Austria) lub ołtarz z Verdun

Z Verdun pochodził rzemieślnik, a ołtarz był od początku przeznaczony dla Klosterneuburga

Pierwotnie płyty miedziane złocone przeznaczone do obudowy kazalnicy i przegrody chórowej, ok. 1330 r. przy przebudowie kościoła, gdy usunięto romańską ambonę, dekoracji złotniczej nadano kształt nastawy ołtarzowej- tryptyku z relikwiarzem skrzynkowym na szczycie

1181- fundacja obudowy ambony, Mistrz Mikołaj z Verdun

45 płyt wypełnionych dekoracją figuralną

Historia ante legem do momentu nadania tablic Mojżeszowi, potem sub legem aż do narodzin Chrystusa i potem okres sub gratia (pod łaską)- koncepcja dziejów świata wynikająca z egzegezy Pisma

Kwatery wydzielone arkadami o łuku trójlistnym, z malowaną dekoracją figuralną w środku- połączenie emalii i niello

Związki z ikonografią bizantyjską

Relikwiarz trzech króli, Kolonia, Mikołaj z Verdun, ok. 1180-90

Na polecenie arcybiskupa kolońskiego i cesarza Fryderyka Barbarossy

Uroczyste przewiezienie relikwii w 1164 z Mediolanu

Relikwiarz skrzynkowy o kształcie budowli bazylikowej; ścianki podzielone na nisze arkadowe ze zdwojonymi kolumienkami, w niszach przedstawienia świętych; dekoracja architektoniczna dolnej kondygnacji bardzo podobna do zdobień z Kolsterneuburg- arkady z łukiem trójlistnym, bardzo plastyczne przedstawienia siedzących świętych, w zróżnicowanych pozach, także w żywym ruchu, anioły o klasycznych twarzach, spod szat postaci można rozpoznać pozę postaci

Cechy przejściowe: żadnego nawiązania do form stosowanych w architekturze gotyckiej (która już występowała), ale zróżnicowanie figur i ich przestrzenne opracowanie i naturalizm przedstawienia wskazuje na rzeźbę gotycką

Tzw. kraj nad Mozą, czyli diecezja Liege (leodyńska)- szczególne środowisko, gdzie na małym terenie działało wiele warsztatów złotniczych i skryptoriów, odznaczające się w XII w. bardzo wysokim ogólnym poziomem rzemiosła, działały tam także warsztaty odlewnicze w brązie, które eksportowały do wielu krajów Europy aż do XIV w.; w późniejszym czasie specjalizacja w produkcji brązowych płyt nagrobnych

Tryptyk ze Stavelot (opactwo w diecezji leodyńskiej), prawdopodobnie lata 50. XII w.

Relikwiarz na drzazgi krzyża świętego

Kaseta, która w części środkowej zawiera dwa pomniejszone tryptyki- jeden na drzazgi i mniejszy z wyobrażeniem ukrzyżowania

62 cm wysokości

Sceny z historii krzyża świętego i cesarza Konstantyna

Forma tryptyku przypomina późniejsze formy nastaw ołtarzowych

Być może wykonany przez Reniera de Huy

Chrzcielnica w kościele św. Bartłomieja w Liege, najprawdopodobniej z innego kościoła z tego miasta

Wykonanie: Renier de Huy, druga ćwierć XII w.

Misa wsparta na dwunastu wołach

Postać odziana w tkaninę, pod którym widać układ ciała, dodatkowo tyłem i w połowie obrócona- tego nie można nauczyć się z rysunku ani miniatur- Renier musiał znać zabytki rzeźby antycznej lub antykizującej

Aquamanilla- dzbanuszek na wodę

Rzeźby wolnostojące

Fundacja odlewu lwa przez Henryka Lwa

Ewangeliarz Henryka Lwa, wykonany najprawdopodobniej w skryptorium Klosterneuburg, ok. 70. XII w., zaliczany do kodeksów purpurowych oraz kodeksów złotych (tekst)

Strony dekoracyjne zamykane bordiurą (typowe w całej Europie) o ornamencie ciągłym i zamkniętym

Rota meiorem- koło w środku kół- przedstawienia w zgeometryzowanej kompozycji pięciu kół z jednym w środku

Kolorystyka typowa dla całego okresu romańskiego- dużo kontrastów, modelunek światłocieniowy ograniczony do minimum, przewaga linearnych rozwiązań, dominacja intensywnych i nasyconych barw zestawianych ze sobą na zasadzie kontrastu

Malarstwo

Katalonia: środowisko, gdzie powstawały malowane nastawy ołtarzowe

Cechy wspólne z miniaturami niemieckimi

Nastawy katalońskie były malowane bez złota, zastąpionego żółtym

XII w.- głęboka nasycona czerwień i ciemny błękit oraz złoto, drobne tylko plamy innych kolorów

Nastawa, Katalonia, ok. 1150 r.

Chrystus na majestacie z grupami apostołów adorujących po obu stronach

Połączenie czerwony-żółty

Malarstwo ścienne

Panteon królów przy kościele św. Izydora w Leonie, ok. połowy XII w.

Wielki cykl dekoracji na sklepieniu ze scenami chrystologicznymi

Kościół św. Klemensa w Tahull

Przedstawienie Chrystusa na Majestacie

Gotyk

Pierwszy: chór kościoła Saint-Denis, 1144

Île-de-France

Periodyzacja dla architektury francuskiej:

Po 1200- gotyk klasyczny

Ok. połowy XIII w.- gotyk poklasyczny, pierwsza budowla: Sainte Chapelle (kaplica w Paryżu pomyślana jako budowla relikwiarzowa na Koronę Cierniową, konsekrowana w 1248)

Koniec lat 70. wieku XII- formy gotyckie przeniesione do Anglii, pierwsza: chór katedry w Canterbury

Odrębność architektury angielskiej od kontynentalnej

Niemcy- pierwsza ćwierć wieku XIII- współistnienie form romańskich i gotyckich

Podobnie w Hiszpanii, choć klarowne przykłady przeniesienia form z Francji

Polska: koniec XIII w.

Italia: Ok. 1420 radykalne rozejście się dróg artystów w Italii i reszcie Europy

W krajach zaalpejskich- do końca XV, a nawet do pierwszej ćwierci XVI w. zastosowanie form gotyckich

Późny gotyk: według badaczy niemieckich od połowy XIV w. aż do reformacji, ale nie jest to ostatni etap gotyku w Europie

Tzw. styl międzynarodowy- odnosi się tylko do malarstwa i rzeźby

Saint-Denis

Opactwo benedyktyńskie pod patronatem władców Francji

Tam chowani królowie francuscy

Przed połową XII w. miało kościół z okresu karolińskiego, z IX w.

W latach 40. XII w. opat Suger rozbudowa z dwuwiekową fasadą od strony zachodniej oraz od wschodu z prezbiterium na planie prostokąta zamkniętego półkolistą absydą otwierającą się arkadami na obejście otoczone wieńcem kaplic.

Wieniec kaplic raczej drugim obejściem niż zespołem oddzielnych kaplic- zarysowanie tendencji do scalania powierzchni

Pierwsza połowa XIII w.- powstanie całego korpusu nawowego (gotyk klasyczny, także trójpodział ściany i łuki w arkadach międzynawowych i empor, inne wypełnienia okien)

Pod chórem karolińska krypta- przesunięcie linii przęseł

Trójkondygnacyjny podział ściany prezbiterium, znaczne powiększenie okien względem romanizmu, konsekwentnie stosowany łuk ostry w arkadach międzynawowych, biforiach arkad emporowych oraz w trzeciej kondygnacji, stosowanie maswerku (rozety)

Formy maswerku elementem do datowania- całe formy architektoniczne zmieniają się dużo wolniej niż formy detalu architektonicznego

Ściany kaplic przechodzą na zewnątrz w uskokowe szkarpy

Nawa główna: sklepienie krzyżowo-żebrowe, czterodzielne, wszystkie żebra opracowane w ten sam sposób, bez akcentu żeber jarzmowych- nadanie sklepieniu jednolitego charakteru

dekoracja uległa zniszczeniu

Przebudowa katedry w Sens

Od 1160- wznoszenie Saint-Denis

1163- przebudowa katedry paryskiej

1170- przebudowa katedry Bourges

W latach 60. przebudowa katedr w Naoyon i Laon

Laon- nieco inna

Bardzo wydłużony chór zamknięty prostą ścianą (geneza cysterska?)

Nawy boczne trójnawowego korpusu wyprowadzone poza trójnawowy transept i są kontynuowane w nawach bocznych prezbiterium (nie przechodzą przez środek transeptu)

Nie ma wieńca kaplic

Zastosowanie wyodrębnionego transeptu trójnawowego (w Saint-Denis transept wtopiony w bryłę kościoła)

Wspólne z innymi budowlami:

Sześciodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe (rozwiązanie prawdopodobnie z Normandii, związane z alternacją podpór; we wczesny gotyku raczej ujednolicanie podpór)

Nad emporami dodatkowa czwarta kondygnacja- niska galeria z tiforiami

Katedra w Sens

Sklepienie sześciodzielne (alternacja podpór, filary rozdzielające przęsła i smuklejsze zdwojone kolumny , na które spływają dodatkowe żebra), trzy kondygnacje nawy głównej, żebro jarzmowe wyodrębnione

Żebra tarczowe spływają na filary, odbudowane służkami- filary wiązkowe

Ćwierć- i półkolumienki odpowiadające profilowaniu archiwolt

Zanik zróżnicowania ornamentu- standaryzacja motywu

Soisante, katedra, X w.

Alternacja podpór, wprowadzenie maswerku dzielącego okno

Typowe sklepienie sześciodzielne

Elewacja- system łuków podporowych i szkarp (w celu powiększenia okien)

Notre-Dame Paris

Wyraźna realizacja tendencji ujednolicania budowli- nawy boczne kontynuowane poza transeptem

Takie same przęsła i sklepienie naw bocznych jak i w prezbiterium

Transept wtopiony w bryłę poprzez obudowanie korpusu i prezbiterium ciągiem kaplic

Rozeta z zwielokrotnionym podziałem

Portal św. Anny (40.-60. XII w.)- wyobrażenie Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz przedstawienia z życia jej rodziców- św. Anny i św. Joachima

Jedyny portal, który przetrwał wielką przebudowę fasady zachodniej od ok. 1210 r.

Wyraźnie półkoliste pole tympanonu, włączone w nowszą konstrukcję ostrołukowych archiwolt

Restauracja po Rewolucji za pomocą fragmentów elementów z różnych budowli gotyckich

Chartres

Dzieło pomiędzy rzeźbą romańską a gotycką- portal 1145-55

1184- pożar, przetrwał tylko portal zachodni

Wyraźnie wyodrębniona belka nadproża, uskokowe ościeża, tympanon wypełniony dekoracją figuralną (rozwiązanie jeszcze z romanizmu), bardzo ścisłe zespolenie rzeźby figuralnej z elementami architektnicznymi

Statues colonnes- rzeźby figuralne występujące zamiast części kolumny- linearne opracowanie postaci, zwarta bryła, dekoracyjne opracowanie szat

Maiestas Domini

Nad dekoracją tympanonu pracowało kilku rzeźbiarzy, przez co widać zróżnicowanie opracowanie- główny rzeźbiarz przedstawiał w sposób pełnoplastyczny i w lekkim ruchu, pod tkaniną widoczny układ ciała

Portale z ramion transeptu z budowli z 1194 r.

Strona południowa- portale uskokowe poprzedzone głębokimi przedsionkami baldachimowymi wspartymi na masywnych filarach z kolumienkami na rogach (rozwiązania włoskie)

Portal południowy środkowy (20. XIII w.)- filar międzyościeżowy (trumeau) w kształcie Chrystusa błogosławiącego; w uskokach portalu pomiędzy wspornikami posągi świętych (proporcje bardzie zbliżone do realnych względem portalu królewskiego z Chartres, figury pełnoplastyczne, naturalizm widoczny w kształtowaniu tkaniny)

Tympanon główny z wyobrażeniem Sądu Ostatecznego- plastyczne zróżnicowanie posągów

Trójdzielny układ portali odpowiada trzem nawom transeptu

Portal północny środkowy- koronacja Marii (pierwsza w Sentis)- cykl chwały Marii (śmierć, pogrzeb, koronacja w niebie)

Trumeau- Maria z Dzieciątkiem

Rzeźby w uskokach portalu w kolumnach- drobne cięcia w przedstawieniu tkaniny (delikatna i miękka)

Dążenie do zróżnicowania postaci, moda rzeczywista z czasu powstania posągów

XIII-XIV w.- rozwój przedstawień mariologicznych

Sentis, portal koronacji Marii, ok. 1170 r.

Katedra w Reims, budowana od 1211 (po pożarze), chór ukończony w 1241, dalsze prace podjęte w latach 40. XIII w.- fasada zachodnia- budowana aż do XIV w.

Architekt Jean d'Orbais

Gotyk klasyczny, wezwanie Notre-Dame

Fasada- pięć szczytów, z czego dwa wieńczą masywne szkarpy, a nie wejścia

Portale z belkami nadproża ale be tympanonów figuralnych- zastąpione rozetami

Portal główny fasady zachodniej- Matka Boska na osi, posągi świętych w ościeżach perspektywicznych (nie uskokowe), kolumienki w tle figur, postacie na wspornikach z baldachimem architektonicznym nad głowami- dwie grupy: zwiastowania i nawiedzenia

Grupa zwiastowania: tzw. śmiejący się anioł; zróżnicowanie figur pod względem stylu

Grupa nawiedzenia, tzw. Mistrz figur antycznych musiał podróżować do Italii ze względu na znajomość form antycznych

Wyraźne wzory antyczne: przedstawienie Marii (twarz Liwii) i Elżbiety (matrony rzymskie), obie mają palla- płaszcz zarzucany na głowę przez kobiety antyczne; naturalistyczne potraktowanie szaty, naturalistyczne ukazanie cech związanych z wiekiem przedstawianej postaci

Amiens (część tego samego warsztatu), przebudowa ok. 1220 r.

Część rzeźb odkuta i pozostawiona do późniejszego oprawienia w ościeża z lat 50.- hipoteza

Dokumentacja wskazuje na lata zbyt późne dla tak opracowanej rzeźby

Tympanony z przedstawieniami figuralnymi, wszystkie portale dwudzielne

Portal główny- Sąd Ostateczny

Ościeża perspektywiczne

Przedstawienia starotestamentowe, prace miesięcy i znaki zodiaku w cokole, na którym stoją figury w ościeżach

Wnętrze ściany zachodniej- nisze baldachimowe, w których przedstawione są postacie

Prawdopodobnie polichromowana

Portal Złotej Madonny- Vierge Dorée lata 80. XIII w.

Portal południowy z Amiens

W trumeau Matka Boska z Dzieciątkiem uśmiechająca się do niego

Z tego posągu mogą się wywodzić piękne madonny z XIV/XV w.

Gotyk klasyczny

Chartres, 1194-1220

Budowa do 1220 r., konsekracja chóru 1260 r.

Wzorcowa budowla gotyku klasycznego: przęsło nawy głównej na planie wydłużonego prostokąta, odpowiadające im przęsła na planie kwadratu w nawach bocznych, jednolite sklepienie krzyżowo-żebrowe w całej katedrze, oszkarpowanie całej budowli

Prezbiterium o tej samej szerokości co nawa główna, otoczone podwójnym obejściem, stanowiącym kontynuację naw bocznych- ujednolicenie bryły oraz części wewnętrznej. Ciąg przęseł przerwany tylko transeptem, dostosowany szerokością przęseł do nawy i prezbiterium.

Wieniec pięciu kaplic, dwie skrajne słabo zaznaczone w bryle. Trzy kaplice wschodnie nie różnią się od siebie (często można zauważyć wyróżnienie kaplicy na osi podłużnej budowli)

Łuki odporowe ażurowe- z arkadami maswerkowymi, rozety maswerkowe w oknach, rzeźby we fiarach.

W korpusie nawowym i prezbiterium oraz w transepcie konsekwentny podział na trzy kondygnacje z tyforium.

Odpowiedniość systemu sklepień i służek przenoszących ciężar żeber aż do ław fundamentowych.

Jednolitość strefy sklepiennej- w artykulacji sklepienia nie ma wyraźnego akcentowania żeber jarzmowych- wszystkie żebra mają taki sam kształt rzeźbiarski. Ujednolicanie żeber nie miało wpływu na stabilność konstrukcji, jak sądzono wcześniej.

XV/XVI w.- oddzielenie wcześniej otwartego prezbiterium za pomocą ściany o obfitej dekoracji rzeźbiarskiej- na takich ścianach pojawiały się rozbudowane cykle maryjne, hagiograficzne czy chrystologiczne; nie jest to to samo, co przegroda chórowa, a inny, nowy w tym okresie przykład małej architektury

Fasada wyraźnie niejednorodna- wieża południowa niższa i wcześniejsza od północnej, potral królewski, trójosiowy i odpowiadające mu trzy okna drugiej kondygnacji oraz rozeta o stosunkowo mało rozbudowanej formie

Bourges, 1193-1250

Bardzo jednolita, ale o cechach fazy przedklasycznej- zastosowanie sklepienia sześciodzielnego na kwadratowym przęśle oraz w nawach bocznych odpowiadające dwa- konieczność konstrukcyjna; jednorodność uzyskana poprzez brak transeptu- dwa aneksy- kruchty od strony południowej i północnej

Redukcja kaplic otaczających obejście prezbiterium- niewielkie, wtopione w szkarpy.

Bardzo smukłe i wysokie arkady międzynawowe, zredukowana wysokość okien oraz stosunkowo niska galeria emporowa

Arkada obejmująca mniejsze arkadki galerii emporowej (echo romańskie- wczesnogotyckie)- sześć arkadek, skrajne niższe od wewnętrznych

Duże znaczenie uzyskuje ażurowe opracowanie elementów architektonicznych.

Notre Dame de Paris

Rozeta, ok. 1250

Więcej płatków, ale cały czas forma promienista

Południowe ramię transeptu, późniejsze, charakterystyczne dla okresu poklasycznego, 1258-67; rozeta wypełniająca trzecią kondygnację; formy bardziej skomplikowane- prototypy form form płomienistych konstrukcji zakończeń rozety; tendencja do posługiwania się liniami płynnymi i krzywymi

Amiens, 1220-1266

Wyraźne rozbudowanie części wschodniej, wydatny transept

Jednorodność uzyskana przez konsekwentne stosowanie jednolitego modułu o tej samej wysokości w bryle

42 m wysokości nawy głównej, a mimo to bardzo stabilna

Opracowanie okien i tryforium: bardzo wysokie okna dwudzielne, jeszcze raz podzielone kolumienką, rozetki maswerkowe w każdym łuku- to opracowanie okien znajduje odpowiednik w galerii tryforialnej, która także jest prześwietlona

Wyraźna redukcja muru, który w kondygnacji okiennej został całkowicie zredukowany do szkieletu okna i dekoracji maswerkowej (tendencja nasilona po połowie XIII w.)

Pierwszy architekt (do 1228): Robert de Luzarches

Mimo zmian strzechów budowlanych, zrealizowano konsekwentnie założony na początku plan.

Bardzo jednorodny system sklepienny, tylko na skrzyżowaniu naw pojawia się klasyczna gwiazda żeber, natomiast w innych przęsłach zacierana jest różnica pomiędzy żebrami.

Reims

Przerwa w budowie 30.-50. XII w., ale niewidoczne zmiany w planie katedry

1210- opracowanie planu

1250/1252- wznowienie budowy

Silnie zaznaczone kaplice wokół prezbiterium z zaznaczoną tą na osi kościoła, prezbiterium znacznie szersze od korpusu nawowego, który jest trójnawowy.

Chór trójkondygnacyjny

Elementy o genezie wczesnogotyckie- filary z dostawionymi czterema służkami o wyraźnie zaznaczonych przepaskach kapitelowych (nie zespół oddzielnych kapiteli, ale jednolity ciąg dekoracji rzeźbiarskiej nałożonej na kapitele)

Zamknięcie chóru z ujednoliconą galerią emporową.

Wnętrze ściany zachodniej dekorowane niszami arkadowymi z figurami (święci, postaci ST, często połączone w grupy) w środku, umieszczone strefowo, obejmujące całą ścianę pomiędzy ościeżami a filarami.

Brak portali z dekoracją figuralną w elewacji zachodniej- jedynie rozety o typowym układzie promienistym

Beauvais, po 1225

Nieukończona, zbudowany wyłącznie chór

Zaplanowana jako najwyższa ze wszystkich katedr gotyckich we Francji, nawa główna miała mieć 48 m, w 1248 nastąpiła katastrofa budowlana, zawaliło się sklepienie, co przerwało budowę. W XIV w. podjęto ponownie próbę budowy, ale nie zbudowano nic poza prezbiterium.

Katastrofa wynikła raczej z błędnego rozpoznania gruntu, a nie z powodu błędu rozplanowania- Amiens jest niewiele niższe.

Bardzo smukłe proporcje. Redukcja galerii tryforialnej w proporcji do arkad i wysokich okien. W zamknięciu prezbiterium prześwity wydają się smuklejsze, bo arkady są węższe.

Sklepienie sześciodzielne o ujednoliconych żebrach.

Bardzo skomplikowana bryła przez otoczenie licznymi przyporami potraktowanymi ażurowo.

XIX w.- ukończenie katedry w Mediolanie na polecenie Napoleona (koronowany na króla Italii)

E. Violet-le-Duc- rekonstrukcja Notre Dame de Paris

Portal zachodni katedry w Bourges- portal Sądu Ostatecznego

40. XIII w.

Postać Chrystusa niezależna wobec dekoracji architektonicznej.

Najniższa kondygnacja- zmarli powstający z grobów

Środkowa kondygnacja- rozdzielenie potępionych i zbawionych

Raj- w budowli go symbolizującej zasiada Abraham

Po lewej ręce Chrystusa- przedstawienie demonów i potępionych przez nich prowadzonych, najważniejszym elementem piekła jest paszcza Lewiatana

Wprowadzenie postaci anioła z wagą dla dusz w centrum środkowej kondygnacji (według Mateusza cała władza sądzenia przysługuje tylko Chrystusowi; podobnie w apokryfach- aniołowie wertują księgi, w których zapisane są dobre i złe uczynki każdego podsądnego); podobnie w portalu w Otant; Chrystus okazuje swoje rany, siedząc na tronie, ale nie rozdziela zbawionych i potępionych

Tendencja do naśladowania form antycznych

Portale boczne- sceny z życia św. Pawła

Figury podporządkowane bryle architektonicznej, mimo przedstawienia frontalnego, postaci są przedstawione w naturalnych proporcjach; każda z postaci poruszona, a nie sztywno tronująca, poruszenie podkreślone układem tkanin

Rozwiązania dekoracyjne- np. umieszczanie figur świętych pod baldachimami w archiwoltach- nie zmieniały się; zmieniało się natomiast podejście do figury

Niemcy

Szybkie zainteresowanie rozwiązaniami francuskimi

Elementy z architektury rodzimej

Działalność artystów francuskiej

Strasburg, po 1176, czwarta katedra na tym miejscu, po pożarze katedry romańskiej

Wykorzystanie fundamentów katedry romańskiej

Połączenie form romańskich, późnoromańskich i gotyckich

Chór budowany do lat 20. XIII w.

Korpus nawowy budowany jeszcze w latach 50. XIII w.

Fasada kończona na początku XIV w. przez Erwina von Steinbacha

Południowe ramię transeptu- ok. 1225 sprowadzony warsztat dekorujący północne i południowe skrzydło Chartres

Tympanon zaśnięcia Marii- matka boska spoczywająca na łożu ubrana w miękkie, cienkie szaty, pod którymi widoczny jest układ ciała, apostołowie w posobnych szatach; zastosowanie łuku pełnego- całkowicie romańskie- cecha powtarzająca się w Niemczech, cechy romańskie znacznie silniej zachowane w elementach architektonicznych

Tympanon wniebowzięcia Marii

Panny mądre i panny nieroztropne uwodzone przez księcia z jabłkiem w dłoni oraz z płaszczem pokrytym obrzydliwymi stworami

Filar Aniołów- filar wypełniony prorokami, aniołów z trąbami, figury świętych i postać Chrystusa Sędziego- na wspornikach i pod baldachimami- trzy strefy dekoracji

Wyraźne związki z rzeźbą francuską

Bamberg

Fundacja cesarska Henryka II, 1. ćwierci XIII w.

1215-1237- przebudowa w okresie gotyku klasycznego we Francji

Założenie nawiązujące do budowli dwuchórowych, główne wejście po północnej stronie chóru wschodniego- portal łaski

Koniec 20.-30. XIII w.- powstanie dużego zespołu dekoracji figuralnej- portale i elementy wewnątrz kościoła

Architektura późnoromańska

Część wschodnia- przegroda oddzielająca prezbiterium od korpusu

Prezbiterium na krypcie, podwyższone

Ściany podzielone na nisze z płycinami ukazującymi apostołów i proroków

Rzeźba na pograniczu romanizmu i gotyku

Figury poruszone

Niektóre postaci przedstawione w szatach ujętych ornamentalnie

Jeździec bamberski- figura młodego jeźdźca, władcy, ustawiona przy filarze wewnątrz katedry, nad jego głową baldachim; niepołączony logicznie z resztą rzeźb; brak atrybutów

Grupa zwiastowania pełnoplastycznych rzeźb

Grupa nawiedzenia- pełnoplastyczna rzeźba św. Elżbiety

Portal łaski po północnej stronie chóru wschodniego

Matka boska tronująca pomiędzy świętymi- pogranicze późnego romanizmu i wczesnego gotyku

Ewentualny pierwowzór rzeźby trzebnickiej

Portal północny-książęcy - z przedtawieniem ecclesie i synagogi, lata 30. XIII w.

Zestawienie posągów proroków i apostołów w ościeżach

Synagoga- kobieta z oczyma przewiązanymi opaską, podobna do rzeźby sztrasburskiej

Tympanon- Chrystus tronujący w stłoczonej grupie potępionych i zbawionych; wśród obu grup przedstawiciele wszystkich stanów z atrybutami

Portal Adama- strona wschodnia- pełnoplastyczne postaci Adama i Ewy na ościeżach; nieproporcjonalne



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
kurs historii sztuki sredniow renesans, SZTUKA RENESANSU
Ikonografia sredniowieczna, ODK, wstęp do historii sztuki
Renesans, ZARYS HISTORII SZTUKI ŚREDNIOWIECZNEJ I NOWOŻYTNEJ
Historia sztuki średniowiecznej polskiej dr G
HISTORIA SZTUKI POLSKIEJ SREDNIOWIECZNEJ
EPOKA ŚREDNIOWIECZA Historia sztuki (1)
Historia sztuki sredniowiecznej cw
historia sztuki średniowiecznej powszechnej
Estetyka i historia sztuki ŚREDNIOWIECZE 2
Historia sztuki arkusz rozsz
Przedmiot i metody historii sztuki, ODK, wstęp do historii sztuki
bron sredniowiecza, DOKUMENT HISTORYCZNY, Publikacje historyczne
13. ABY WARBURG, metodologia historii sztuki
panofsky znow, ODK, wstęp do historii sztuki
005 Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej, wykład, 11 09
HISTORIA SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD II, 10 10
013 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD,# 02 10

więcej podobnych podstron