Historia sztuki średniowiecznej
Lektury:
Gloria Fossi- Sztuka romańska i gotycka, Warszawa 2006
Veronica Sekules- Medieval Art., Oxford 2001
Piotr Skubiszewski- Sztuka Europy łacińskiej od VI w. do XI w., Taschen, Warszawa 1998, Lublin 2001
Xavier Barral y Allet- Wczesne średniowiecze. Od późnego okresu antycznego do roku 1000 (architektura)
Jerzy Żarnecki- Sztuka romańska, Kraków 2005
Wilibald Sauerlȁnder- Rzeźba średniowieczna, Warszawa, 1978
Dawid Watkin- Historia architektury zachodu, Warszawa 2006
Maria Skubiszewska- Malarstwo Italii 1250-1400, Warszawa 1980
Otto von Simson- Katedra gotycka, Warszawa 1989
Jan Białostocki- L'art du XVe siècle des patrer à Dürer, 1989
Źródła ilustracji:
Sztuka romańska, Architektura- rzeźba- malarstwo, red. Rolf Toman, Olsztyn 2000
Gotyk. Architektura- rzeźba- malarstwo, Olsztyn 2000
529 r.- początek średniowiecza dla historii sztuki
Zamknięcie przez Justyniana Akademii Platońskiej
Benedykt z Nursji zakłada zgromadzenie w klasztorze na Monte Cassino
Reguła św. Benedykta podłożem monastycyzmu> ogromna rola kulturotwórcza klasztorów
Ok. 1400 r.- ostatni okres wspólnoty sztuki w Italii i na północ od Alp
Koniec włoskiego średniowiecza
Lata 20. XVI w.- koniec średniowiecza na północ od Alp
XIV, XV w.: - w Italii „protorenesans”
- na zachód od Alp- Jesień Średniowiecza
Docenienie średniowiecza- kultura anglosaska (powieść gotycka), romantyzm niemiecki
Sztuka religijna przetrwała upadek Rzymu i wędrówkę ludów w V-VII w.
Kościół San Paolo fuori le Mura
Jedna z 4 bazylik większych (także kościelnie)
386- przebudowa
Prostokąt- pięć naw- nawa główna szersza od bocznych- nawy tworzą korpus nawowy
Nawa główna- wyższa i przykryta osobnym dachem, własne oświetlenie z okien powyżej dachów bocznych
BAZYLIKA:
3-5 naw, nawa główna wyższa i o autonomicznym oświetleniu
W znaczeniu kościelnym: obdarzona specjalnymi przywilejami papieskimi
Prezbiterium (San Paolo- półkolista absyda)
Między transeptem a prezbiterium- brama tęczowa (w San Paolo dekorowana mozaiką)
Kościoły halowe- bez zróżnicowania wysokości naw
W średniowieczu: głównie bazyliki
Cztery bazyliki większe:
Bazylika św. Jana na Lateranie- do XIV w, siedziba papieży
San Paolo fuori le Mura- krużganki z XII w.
1823- pożar, bardzo duże zniszczenia, odbudowany w kształcie „pierwotnym” + strop kasetonowy (pierwotnie otwarta więźba dachowa)
Santa Maria Maggiore
Przebudowana w renesansie i XVII w.
Bazylika św. Piotra- wcześniej klasyczna bazylika, zburzona kompletnie w XVI w.
Przed XVI w.: 5 naw, przedsionek, nartex (dziedziniec kolumnowy typowy dla wczesnego chrześcijaństwa)
Santa Sabina, Rzym, druga ćwierć V w.
Absyda chórowa- malowidła z XVIII w., fasada barokowa
Santa Cosma i Damiano, VI w.- 527 r. przy Forum Romanum
Późnorenesansowa dekoracja, kaplice zamiast naw bocznych, dekoracja mozaikowa w absydzie- lata 30. VI w.
Budowla centralna
Plan krzyża greckiego, koła lub figury możliwej do wpisania w koło
Baptysteria (dla dorosłych, potem kaplice chrzcielne, w Italii aż do XIII w. oddzielne)
Mauzolea
grobowce
Santa Constanza, Rzym, 320-360
Mauzoleum córki Konstantyna Wielkiego, Konstancji
Powiązana z San Agnese
Część środkowa wyższa od obwodowej i z oświetleniem autonomicznym
Terminologia architektury:
Kolumna- podpora o przekroju kolistym, posiadająca bazę i kapitel
Filar- podpora o przekroju innym niż koliste
Arkada- dwie podpory połączone łukiem
Bazyliki: katedry, kościoły parafialne, klasztorne, kolegialne
Budowle centralne: baptysteria, kaplice zamkowe, grobowe i mauzolea
Rawenna
Od VI w. arcybiskupstwo
Przed i po upadku Cesarstwa była siedzibą władców
Wygnany z Rzymu Honoriusz III najpierw mieszkał w Mediolanie, potem od 703 r. w Rawennie
Koniec 1. połowy V w., VI w.- siedziba Teodoryka, króla Ostrogotów (arianin)- z tego okresu pozostało wiele nienaruszonych budowli
Ok. 540- pod władzą Justyniana- Egzarchat Rawenna
Mauzoleum Galii Placidii, przed połową V w.
Centralna, na planie krzyża
Mozaiki
W środku sklepienia- krzyż tryumfujący
Chrystus Dobry Pasterz
Jelenie pijące wodą życia
San Appolinare Nuovo
Bazylika trójnawowa
Mozaiki: procesja męczenników do tronu Chrystusa, nad oknami- sceny z życia Jezusa, pałac Teodoryka, port w Classe
Baptysterium Ortodoksów
Centralne + dzwonnica
Ośmiobok, kondygnacyjna, mozaiki
Baptysterium Arian
Centralne, wielobok, kopuła z mozaiką- chrzest Chrystusa w Jordanie, 526?
San Vitale, 529- 548
Wysunięta absyda (element planu podłużnego)
2. piętro- przetworzone dekoracje z XVII w.
Empora- galeria na piętrze (geneza z wczesnego chrześcijaństwa)
Mozaiki: sklepienie- baranek, boczne- cesarz Justynian i po drugiej stronie- Teodora, oboje z orszakami (fundatorzy)
Z wczesnego chrześcijaństwa do średniowiecza:
- podstawowe typy budowli sakralnych
- tradycje przeznaczania określonych typów budowli (szczególnie planu centralnego)
- wykorzystanie elementów dodatkowych (np. natrex)
- dekoracje płaskie- w średniowieczu malarskie, święci, Maria, ornamenty, fundatorzy
- brak rzeźby w okresie wczesnochrześcijańskim i wczesnym średniowieczu do r. 1000
Po 476 r.- rozproszenie centrum artystycznego i fundacji- upadek sztuki
Zanik systemu kształcenia artystów, lecz formy architektoniczne przetrwały
Akwizgran
Palladium i kaplica, obudowana mniejszymi pomieszczeniami.
Architekt: Odon z Metzu (budowa kaplicy Karola Wielkiego)
pod koniec XIII w. dobudowano długi, gotycki chór, co zmieniło znacznie kształt budowli.
Wzorzec San Vitale.
Mozaiki XIX-wieczne, wzorowane na mozaikach bizantyjskich i włoskich
Mozaiki oparte także na San Clemente w Rzymie
Zestawienia różnych kolorów kamieni do okładzin ściennych i innych elementów ozdobnych- inspiracja antyczna
Naśladowanie kapiteli korynckich (być może spolia)
Kościół opacki w Fuldzie, konsekrowana 819 r.
Środkowe Niemcy, opactwo benedyktyńskie z okresu karolińskiego
Wyraźne nawiązanie do architektury wczesnochrześcijańskiej, plan bazyliki
Dwa chóry, nowe rozwiązanie, bo w kościołach wczesnochrześcijańskich na zachodzie znajdował się zazwyczaj nartex.
Bardzo przebudowany w XVIII w.
Zgodnie z doktryną, liturgia może być sprawowana tylko w budynku zamkniętym i w którym nie odbywają się już prace budowlane w części prezbiterialnej.
Założenia dwuchórowe spotykane są w architekturze karolińskiej i ottońskiej.
Westwerk
Centula 790-799
Kościół klasztorny benedyktynów
Bazylika trójnawowa
Nawa główna przechodzi w centralną część westwerku, po jej bokach znajdują się dwie wieże.
Zwyczaj wprowadzania dużej ilości ołtarzy w jednym kościele- od okresu karolińskiego. Nie były to ołtarze świętych, tylko np. narodzin Chrystusa.
Odwzorowanie topografii Ziemi Świętej
Opactwo Corvey nad Wezerą
Okres późnokaroliński, dobrze zachowany, stosunkowo mało zmieniony
Główne nasady wierz zostały przebudowane w stylu romańskim, powrócone do stylu romańskiego w XIX w.
Klatka westwerku podzielona na dwa poziomy
Cel: do wystawiania i adoracji relikwii; oratorium Germigny-des-Pres, 806
Plan centralny z czterema absydami i dwiema mniejszymi w części wschodniej.
Mozaika absydy chórowej- autentyczna średniowieczna mozaika (rzadkie na północ od Alp)
Arka Przymierza adorowana przez aniołów.
Lorsch, opactwo benedyktyńskie, 850 r.
Bardzo obecnie przebudowane i zniszczone
Fundacja Karola Wielkiego i rozbudowane przez jego następców
Hala po środku dziedzińca- nieznane przeznaczenie
Przejazd trójosiowy (nawiązanie do łuków tryumfalnych?), zdobienie geometryczne z glazurowanej cegły, dwie półkoliste przylegające wieżyczki po obu stronach.
Być może była to sala audiencyjna?
Środek- dekoracja malarska, naśladująca okładzinę kamienną i kolumny (nieznane dekoracji wnętrz świeckich, nawiązanie do Akwizgranu?, rozwiązanie ze sztuki rzymskiej okresu późnego cesarstwa)
Malarstwo karolińskie
Główny ośrodek artystyczny- szkoła pałacowa w Akwizgranie (najlepsze iluminowane rękopisy)
W Akwizgranie funkcjonowała kancelaria Karola Wielkiego oraz autonomiczne skryptorium (apogeum działalności ok. roku 800).
Dwie grupy rękopisów z tego skryptorium:
Grupa ewangeliarza koronacyjnego
Grupa ewangeliarza patriarchy
Ewangelistarz Godeskalka 781-83
Chrystus tronujący z młodzieńczym obliczem- San Appolinare Nuovo, czyli nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej
Środki jedynie linearne
Architektura jest trudna do zidentyfikowania- być może mury Jerozolimy?
Fontanna życia
Hieronim, Ambroży, św. Augustyn i Grzegorz Wielki- ojcowie Kościoła
Ewangeliarz Ady, ok. 800 r.
Postać Marka ewangelisty
Modelowanie postaci oraz światło
Ewangelistarz koronacyjny ok. 800 r.
Tzw. korpus purpureus, bo niektóre karty były barwione na purpurowo.
Przedstawienia ewangelistów ze zwojami, a nie księgami- nawiązanie do przedstawień antycznych
Także przedstawienia ewangelistów z kodeksami jako skryptami
W stosunku do poprzednich ewangelistarzy- zawężenie gamy barwnej, ale za to dużo bardziej rozbudowana modulacja światłocieniowa, także na szatach.
Kodeks aureus- złoty kodeks (pojęcie bardzo obszerne)
Psałterz utrechcki ok. 820 powstał w Hautvilliers k. Reims
Nazwa bierze się od miejsca przechowywania.
Iluminacje- piórko i brunatny atrament, ilustracje nie oddzielone od tekstu ramą, rozwiązanie z kodeksów antycznych
Wiele grup postaciowych, a nie tylko przedstawień jednofigurowych.
Nie zachowało się żadne inne dzieło możliwe do przypisania temu samemu iluminatorowi.
Psałterz Stuttgarcki, ok. 820 r.
Płaskie postaci, bez jakiegokolwiek światłocienia. Iluminacje kolorowe.
Widać różnicę w biegłości przedstawiania grup figuralnych wobec Psałterza Utrechckiego.
Autor: Raban Maur- De laudibus Sankte Crucis ok. 840
Przedstawienie Ludwika Pobożnego jako władcy chrześcijańskiego, ale także za wzorami wojowników antycznych.
Słowa pisane bez odstępów, na samym obrazie. Litery elementem dekoracji.
Sakramentarz z Metz ok. 879
Przechowywany w Paryżu, w Bibliotece Narodowej
Czasy Ludwika Łysego
Złote litery
Bordiura- rama zamykająca tekst
Biblia Karola Łysego, tzw. Biblia Viviana ok. 846 r.
Przechowywana w Bibliotece Narodowej w Paryżu
Wzory z malarstwa późnoantycznego- kontrasty walorowe
Podobnie jak w sakramentarzu z Metz- naśladowanie form jubilerskich
Biblia z San Paulo fuori le Mura, ok. 870-75
Fundacja Karola Wielkiego, powstał w Reims
Biblia z Moutier-Grandval, ok. 830-840, Tours
Ponieważ niemal wszystkie rękopisy powstałe w kręgu Karola Wielkiego miały w sobie elementy malarstwa późnoantycznego, zapewne skryptorzy w Akwizgranie i Reims byli z kręgów włoskich.
Architektura okresu ottońskiego
Westwerki rozpowszechnione w Niemczech przez architekturę karolińską.
Katedra w Augsburgu (aktualnie barokowa)
Westwerk
Chór wschodni trzyabsydowy
Chór zachodni z ołtarzem ustawionym w absydzie
Dolna kondygnacja podzielona na pomieszczenia, w jednym z których była odprawiana liturgia.
Kościół św. Pantaleona w Kolonii, konsekracja 980r. - właściwy westwerk
Wykorzystanie fragmentów kościoła karolińskiego, dwuchórowego. Część zachodnia poprzedzona głębokim przedsionkiem.
Empory wbudowane w części kościoła na przedłużeniu naw bocznych.
Kościół św. Cyriaka w Gernrode, 961
Krzywy plan^^
Filar- kolumna- filar- kolumna - cecha architektury ottońskiej, potem charakterystyczna także dla architektury romańskiej
Kościoły ottońskie nie są sklepione, czasem sklepione krypty. Pokrycie stropami.
Część wschodnia jest bardzo przestrzenna (podłużna absyda).
Empory są stałym elementem architektury romańskiej.
Opactwo Werden k. Essen (obecnie dzielnica), przebudowa ok. X w.
Karolińskie opactwo benedyktynek
Wzór kaplicy akwizgrańskiej- ale są tylko trzy części sześcioboku, wbudowany w zachodniej części kościoła.
Hildesheim w dolnej Saksonii, siedziba biskupstwa
Katedra
Przebudowa ok. 1042 r.
Kościół św. Michała, zgromadzenia kanoników, fundacja ok. 1000 r., konsekracja krypty 1015, kościoła 1022 r.
Regularne założenie dwuchórowe z dwoma transeptami zakończonymi z obu stron wieżyczkami.
Chór zachodni z kryptą- bardziej rozbudowany. Chór wschodni zamknięty trzema absydami, znacznie mnie wypukły.
Kaplica św. Bartłomieja w Paderborn, 1017 r.
Całkowicie sklepiona, samodzielny kościół.
„per operarius graecos”- wybudowana przez budowniczych z Bizancjum
Fundacja Henryka II
Trójnawowe wnętrze halowe, kolumnowe, gdzie każde przęsło zostało przesklepione sklepieniem o bardzo wysokiej strzałce.
Krzyż Dezyderiusza ok. 774, Brescia
Gemmy antyczne
Krzyż św. Ruperta VII w.
Korona wotywna- mogła być świecznikiem nad ołtarzem lub darem wotywnym, bez funkcji; były po prostu okrągłe, corona- łac. Wieniec
Korona króla Swinthili (Wizygoci- zachowało się ich wiele z tego kręgu) 20. VII w.
Korona Receswintha 653-72
Kult relikwii
co najmniej od połowy III w.- papież Feliks I wprowadził sprawowanie eucharystii na grobach męczenników; kult męczenników był podstawą budowania tożsamości religijnej we wczesnym chrześcijaństwie
326- św. Helena, matka Konstantyna Wielkiego, odbyła pielgrzymkę do Ziemi Świętej, gdzie rzekomo odnalazła relikwie z krzyża- tabliczkę i cztery gwoździe
Legenda o wskrzeszaniu zmarłych i uzdrawianiu chorych przez dotknięcie drzewem krzyża.
Od IV w. kult relikwii krzyża św.
V/VI wiek- sepultum (grób), zwyczaj chowania relikwii pod posadzką kościoła tam, gdzie stawiany był ołtarz (kontynuacja zwyczaju wznoszenia kościołów na grobach męczenników)
Następnie chowano relikwie w mensach ołtarzowych; nie konsekrowano w średniowieczu ołtarzy, w których nie byłoby relikwii; czasowo zamurowywano relikwie w filarach mensy, ale odstąpiono od tego zwyczaju
Relikwiarze
Relikwiarz Pepina Krótkiego, ofiarowany opactwu św. Fides w Conques (Owernia)
Relikwiarz skrzynkowy z wielospadowym daszkiem, ze zdobieniami ptaków i orientalnymi
Relikwiarz bursowy (sakwowy)- przeznaczony na zwłoki właściciela, mógł być noszony przez najwyższych duchownych na piersiach w czasie sprawowania ceremonii
Relikwiarz zęba Jezusa Chrystusa, 888 r. Monza
Blacha srebrna, złocona lub złota
Relikwiarz z Enger ok. 785
Relikwiarz papieża Paschalisa I, 817-824 r.
Staukoteka, czyli relikwiarz na drzazgi krzyża
Najwcześniejszy zachowany relikwiarz krzyża św.
Wiadomo, że w znajdowały się także w bazylice św. Piotra, ofiarowane przez Justyniana w 70. VI w. Zachował się tylko szczątkowo.
Zdobienie reliefowe- bardzo rzadkie.
Relikwiarz Eginhardta, biografa Karola Wielkiego i teologa (nie zachował się, został zrekonstruowany na podstawie rysunku i opisu)
W kształcie łuku triumfalnego
Okładki ksiąg
Rzeźba w kości słoniowej- okładka ewangeliarza z Lorsch, ok. 820 r.
Ewangeliarz z Genoes-Elderen 800r.- Chrystus depczący bestię i adorowany przez anioły- Christus Victor
Ivoire- wyrób z kości słoniowej
Sakramentarz Drogona 845-55, z Metz
PBN
Akwizgran, ambona Henryka II
Fundacje św. Bernwarda z Hildesheim za czasów Ottona III i Teofano
Kolumna św. Bernwarda w Hildesheim- 24 sceny z życia Chrystusa ułożone w spiralne reliefy
Elementy rzeźby pełnoplastycznej- małe figurki- uosobienia rzek rajskich- na stylobacie
Drzwi katedry w Hildesheim, powst. Przed 1022, ok. 1015 (wcześniejsze- drzwi z kościoła Santa Sabina w Rzymie)
Krzyż Bernwarda z drzazgami krzyża św.
Świecznik z pierwotnego wyposażenia katedry w Hildesheim- korona w formie murów Jerozolimy Niebiańskiej (bardzo rozpowszechniony w średniowieczu motyw)
Drewniana figura tronującej Matki Boskiej z Dzieciątkiem, obłożona złotą blachą, przed 1022, jedna z pierwszych figur pełnoplastycznych
Wcześniejsze karolińskie w Rzymie, które się nie zachowały. Najwcześniejsze znane są z epoki ottońskiej.
Ok. 1000- początki rzeźby wolnostojącej
W reliefie głowy i dłonie jako rzeźba pełnoplastyczna- cecha charakterystyczna dla sztuki średniowiecznej
Sztuka gotycka
Tradycyjnie od XI w.
Data symboliczna- 1144- konsekracja chóru Saint-Denis
Ok. 1200- już druga faza sztuki gotyckiej
Sztuka romańska
Rozpowszechnienie formy bazyliki trójnawowej z rozbudowanym prezbiterium
Stosowanie modułu kwadratu bądź prostokąta zbliżonego do kwadratu
Como, Sant Abbondio, konsekracja 1095
Pięć naw, moduł prostokąta zbliżonego do kwadratu, regularne przęsła
Absyda- malowidła z XIV w.
Sklepienie konchowe z lizenami (pilastry bez bazy i kapitelu, bez przynależności do stylu), schodzącymi się u szczytu konchy
Trzy dachy na każdej stronie
Brak sklepienia nad nawami
Fryz arkadurowy- bardzo częste zdobienie w architekturze romańskiej
Tryforia- okna z trzema prześwitami podzielonymi kolumienkami
Biforia- okna dwudzielne
Bardzo skrupulatne odzwierciedlenie planu w bryle
San Miniato al Monte, k. Florencji 1018-1070
Bez transeptu absyda prezbiterialna przylegająca bezpośrednio do korpusu nawowego.
Wykorzystanie różnokolorowego kamienia do okładzin ściennych, sprawiających wrażenie polichromii.
Niesamowite! Fasada też obłożona kamieniem w ornament geometryczny.
San Ambrogio, Mediolan, XI-XII w.
Elementy wczesnochrześcijańskie
Trójnawowy, beztranseptowy (w architekturze romańskiej w Italii bardzo rzadko transepty)
Nawa główna- kwadrat- odpowiadają mu dwa kwadraty naw bocznych (system wiązany)
Konieczne podpory do sklepienia przęseł nawy głównej
Szeroko otwarte empory do nawy głównej (rzadkie)
Katedra w Modenie, 1184- zakończenie budowy chóru
System wiązany, trzy absydy w części wschodniej, prezbiterium z przegrodą chórową, kolumnada w prezbiterium (las kolumn) ze względu na przegrodę.
Trójpodział ściany nawy głównej- rozwiązanie charakterystyczne dla architektury romańskiej.
Arkady (biforia)- galeria emporowa z tryforiami- kondygnacja okien
Antepedia ołtarzowe- płyty przesłaniające przednią część mensy
San Ambrogio- ołtarz Wuolwiniusza (mistrz złotniczy)
Antepedium złotnicze-front złoty, boki srebrne, z tyłu drzwiczki do skrytki z relikwiami św. Ambrożego
Tzw. Złoty ołtarz, pala d'oro
Antepedium ołtarzowe z katedry w Akwizgranie
Fundacja Henryka II, ostatniego cesarza z dynastii saskiej
Antepedium ołtarzowe katedry w Bazylei ok. 1019
Fundacja Henryka II
Maisestas domini, z archaniołem Rafałem i Michałem
Ambona w Akwizgranie, ok. 1014
Fundacja Henryka II
Wykorzystanie małej rzeźby w kości słoniowej, zapewne powstałej w VI w. w Aleksandrii- bohaterowie świata pogańskiego np. Bachusa
XII w.- koniec stosowania spoliów
Krzyż Lotara
Najprawdopodobniej fundacja Ottona ok. 1000 r.
Ofiara dla katedry akwizgrańskiej z okazji wizyty cesarza
Warsztat zachodnioniemiecki
Wykorzystanie gemmy przedstawiającej cesarza Augusta w awersie na przecięciu ramion krzyża (w ikonografii miejsce na symbol chrystoloiczny)
Rewers- rytowanie z Chrystusem na krzyżu z Manus Dei nakładającą wieniec chwały i gołębicą
Relikwiarz św. Andrzeja, Trewir 977-93
Na kości stopy świętego- stąd złota stopa na wierzchu skrzynki
Nogi oparte na miniaturowych lwach
Relikwiarze hermowe- popiersia do przechowywania czaszek
Relikwiarze w kształcie ręki
XI w.- początek rzeźby kultowej
Krucyfiks Gerena dla katedry w Kolonii, 969-76 (naśladownictwo barokowej)
Katedra w Kolonii
Katedra św. Apostołów w Kolonii, 1150- 1200 (chór)
Powtarzające układ Panny Marii na Kapitolu
Kolonia, kościół św. Gereona
Rodowód karoliński, wielokrotnie przebudowywana, obecnie składająca się z korpusu w części wschodniej na planie podłużnym oraz z części na planie centralnym dziesięcioboku;
Przykryty kopułą
Wydłużenie, dziesięciobok zbliżony do owalu (brak analogii).
Okna nad emporą w kształcie okien term rzymskich, zatem architekt musiał studiować sztukę antyczną. Zaskakujące.
Katedra w Wormacji
System wiązany
Z doby karolińskiej, przebudowana w okresie ottońskim (westwerk)
Przebudowa: 20. XII w.; konsekracja 1181 r.
Kőningslutter, 1135-1170
Masywne gurty przechodzące w służki podwieszone na ścianie na poziomie drugiej kondygnacji, klasyczne sklepienie krzyżowe.
Francja
Koncepcja tak zwanych szkół regionalnych
Niemcy- wyróżniona tylko Nadrenia, inne podziały tylko dla porządku; mniejsze odrębności regionalne
Regiony:
Prowansja
Langwedocja
Południowe Pireneje
Burgundia (większa w średniowieczu, razem z Franche-Comté)
Akwitania (większa w średniowieczu)
Normandia (łącznie z Pikardią)
Owernia
Szybkie przenoszenie cech ze względu na wędrówki czeladnicze i całych warsztatów budowlanych.
Akwitania
Poitiers- Notre-Dame la Grande
W Poitiers ujawniają się cechy wielu regionów: sklepienie krzyżowe w nawach bocznych, podłużny plan, obejście wokół prezbiterium
Odrębność kościołów obszaru Poitiers- wprowadzanie systemu pseudobazylikowego: nawa główna oświetlona przez okna naw bocznych, ale nie ma tej samej wysokości.
Dekoracja ścian i podpór międzynawowych- bardzo kolorowa i ciemna; odnawiana i przemalowywana, ale nadal odzwierciedla rzeczywistość średniowieczną
Geometryczna i floralna ornamentyka nakładana na wszelkie elementy architektoniczne, także na rzeźbione kapitele.- w całym średniowieczu.
Saint Savin sur Gartempe
Wierze przylegające do obejścia absydy.
Oświetlenie kościoła przez nawy boczne, sklepienie kolebkowe z wielkim zespołem malowanej dekoracji figuralnej. Kolumny marmoryzowane z kapitelami ażurowymi.
Burgundia
Anzy-le-Duc XI/XII w.
Filary zróżnicowane przestrzennie
Bardzo klasyczne opracowanie- gurty chodzące dokładnie na służki, przechodzące w kolumny, łuki półkoliste, sklepienie kolebkowe.
Owernia
Niezbyt duże kościoły
Dosyć surowa bryła
Saint Austremoine, Issoire, kościół parafialny
Sklepienie kolebkowe, bardzo barwna polichromia
Saint Nectaire
Moissac 1115-1120
Portal ozdobiony wielofiguralną dekoracją rzeźbiarską warsztatu miejscowego.
Chrystus na majestacie w otoczeniu aniołów oraz adorowany przez 24 starców apokalipsy.
Figury w filarach wejścia
Opactwo w Suilliac
Rzeźba
Ten sam warsztat co Moissac
Arles, Sainte Trophine, ok. 1170 r.
Antykizujące rozwiązania architektoniczne- obudowanie wejścia portykiem o kolumnach z kapitelami odwołującymi się do rzeźby antycznej
Rzeźba- plastycznie opracowane głowy o szlachetnych proporcjach; opracowanie włosów i zarostu na sposób średniowieczny, a nie antyczny.
Płytkie cięcie kamienia w opracowaniu szaty.
Belka portalu ozdobiona ciągłym szeregiem maszerujących potępionych związanych łańcuchem.
Saint Gelles du Gard, koniec XI w.- 30 XIII w.
Fasada zbudowana na zasadzie trójpodziału łuków triumfalnych, kolumny wysunięte przed czoło muru i zakończonych wydatnym gzymsem
Burgundia
Autun, kościół Saint Lazarre
Tympanon ze sceną sądu ostatecznego
Wnętrze kościoła- nawiązania do antyku- kanelowane pilastry, ale ich kapitele z bogatą dekoracją figuralną
Vezelay- główne miejsce kultu św. Marii Magdaleny we Francji, tam przechowywane jej relikwie
Kościół z obfitą dekoracją
Chór gotycki, nie tak jak korpus nawowy, elewacja przedsionka kolumnowego zdobiona portalem XIX-wiecznym
1120-1130- oryginalne zdobienia romańskie
Portal główny z tympanonem przedstawiającym rozesłanie Apostołów (nietypowe)
Archiwolta z przedstawieniami znaków zodiaku, a także prac rocznych
Tympanony nartexu
Tympanon centralny z elementami pełnoplastycznymi
Kościół św. Fides w Conques
Ważne miejsce pielgrzymkowe ze względu na cudowną figurę św. Fides oraz należące do szlaku san Giacopo de Compostela
Tympanon ok. 1130 r.
Scena sądu ostatecznego, rozbudowana i uzupełniona dużą ilością tekstu umieszczoną na listwach oddzielających kondygnacje przedstawień. Pozostały elementy polichromii tympanonu. Tympanony niemal zawsze były polichromowane.
Notce-Dame, Poitiers
Fundacje Wilhelma Zdobywcy i ego żony Matyldy w Normandii
Opactwo św. Szczepana (Saint-Étienne), Caen, opactwo męskie
40. XI w.- budowa kościoła
1166- koniec budowy prezbiterium (inny kształt przęseł i sklepienia gotyckie)
sklepienia sześciodzielne- kwadrat przesklepiany sklepieniem krzyżowo-żebrowym czterodzielnym z dodatkiem jednego żebra poprzecznego o układzie jarzmowym, które dodatkowo dzieli pole przęsła na 6 części ora wprowadza dodatkową podporę; system wiązany, ale bez przemienności podpór, a pola naw bocznych ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym czterodzielnym
bardzo szerokie otwory empor
łuk pełen w każdym otworze w murze
prezbiterium- budowane przez inny warsztat i później: łuki ostre, maswerki wypełniające zwieńczenia okien
kopuła na skrzyżowaniu naw- żebra dzielące pole na 8 części, pole w kształcie ośmioboku z zastosowaniem trompów (ścięcie rogów skośnymi elementami odchodzącymi jeszcze od ściany)
Formy gotyckie w Normandii przed ich skodyfikowaniem (Île-de-France, druga połowa XI w.)
Opactwo Św. Trójcy, Caen, opactwo żeńskie
Nawy boczne- sklepienia krzyżowo-żebrowe bez zaznaczonego żebra jarzmowego
Nawa główna- sklepienie krzyżowo-żebrowe sześciodzielne
Półkoliste zamknięcie chóru
Arkady międzynawowe o łukach pełnych
Pozorna galeria o drobnych arkadach między pierwszą kondygnacją a emporą- rozwiązanie późnogotyckie
Prezbiterium- duże okna odciążające optycznie ścianę, podobnie jak arkady w łukach pełnych
Kościoły kopułowe, pierwsza połowa XII w. (niemal 80 na terenie Francji)
Kopuły na pendentywach- przejście od kwadratu do wpisanego w ten kwadrat koła, kopuły bez bębna
Plan krzyża łacińskiego, jednonawowe, każde przęsło nawy głównej przesklepione oddzielną kopułą, kaplice w układzie promienistym wokół półkolistego chóru
Kościół w Fontevraud
1110- fundacja
Charakterystyczny kościół kopułowy, zastosowanie łuku złamanego, niemal pełnego
Wyraźne akcentowanie elementów bryły, zaakcentowana niższa wysokość obejścia wokół absydy, kaplice za prezbiterium także zaakcentowane jako niższe
Kościół w Angouleme 1110-1128
Kopuły na pendentywach i podobne opracowanie elewacji wewnętrznych ścian obwodowych poprzez łuki przylegające do ścian
Kopuła skrzyżowania- pośrednia pomiędzy wielobocznymi pseudokopułami a kopułami bez bębna
Opracowanie muru obwodowego chóru- głębokie nisze w grubości muru artykułowane profilowanymi arkadami
Kościół w Perigueux, Saint Front, 1110-1150
Cztery ramiona o jednakowej długości i szerokości (krzyż grecki), każde przykryte kopułą, a na skrzyżowaniu kolejna kopuła
Bardzo masywne filary skrzyżowania naw, przebite arkadami
Rekonstrukcja XIX w. przez architekta Sacre Coeur
Żebra tarczowe- przy ścianach
Francja: kościoły romańskie wzorowane na rozwiązaniach ortodoksyjnych
Gotyk redukcyjny
Anglia
Londyn, Tower, Sant Georg, ok. 1080 r.
Bardzo prosta forma, ściany bez opracowania rzeźbiarskiego, łuki pełne na masywnych kolumnach z rzeźbionymi kapitelami
Durham, katedra, ok. 1120- ok. 1180, przebudowana w gotyku
Bardzo długie prezbiterium
Trójkondygnacyjny podział nawy głównej z galerią emporową o szerokich prześwitach arkad
Sklepienie krzyżowo-żebrowe, żebra jarzmowe w kształcie łuku ostrego (cecha z architektury normandzkiej?)
Architektura anglosaksońska- najazd Wilhelma 1066- architektura anglonormandzka
Wyodrębnienie charakterystyki architektury anielskiej w okresie gotyku.
Elementy ponadkrajowe i ponadregionalne
Kościoły klasztorne
Kościoły pielgrzymkowe (i tylko te):
Kult Composteli od drugiej połowy IX w., szczątki Jakuba sprowadzone ok. 44 r.; część Hiszpanii nigdy nie zdobyta przez Arabów, stąd reconquista
Zespół powiązanych kościołów na drodze Santiago de Compostela
Kościół św. Marcina w Tours- od ok. 1000 r., najstarszy i największy
Św. Marcialisa w Limonges- od 1020 r.
Św. Fides w Conques- 1050 - 1130 r. najmniejsza
Św. Saturnina w Tuluzie- od 1080 r.
Santiago de Compostela- od 1075 r. chór z kaplicami już w 1105 r., część wschodnia ukończona w 1120 r., elewacja zachodnia z lat 70. XII w.
Plan krzyża łacińskiego z wyraźnym transeptem dwu lub trójnawowym, korpus trój lub pięcionawowy, część wschodnia z kaplicami przy ramionach transeptu, obejściem i wieńcem kaplic
Św. Fides- dwie kondygnacje z emporą, nawa główna oświetlana przez okna w emporach, sklepienie kolebkowe na gurtach
Św. Saturnin (Saint Sernin)- przetrwał w najlepszym stanie; nawa główna z oświetleniem z empor, układ pseudobazylikowy, sklepienia kolebkowe, bardzo wyodrębnione zróźnicania w bryle
Santiago- dwa ważne zespoły dekoracji rzeźbiarskiej (1120- południowe ramię transeptu; późniejszy w aktualnym przedsionku), fasada przebudowana w baroku; zachowany z XII w. opis kościoła; rozwiązania paralelne do innych na drodze do tego miasta
Wzorzec: z Tours
Dekoracje rzeźbiarskie
Portale o archiwoltach uskokowych powszechne w całej Europie
Italia
Mistrz Wiligelmo, warsztat rzeźbiarski Modena, 90. XI w.- 1110
Katedra w Modenie, architekt Lanfranco i maestro Wiligelmo
Portal w kształcie domku z loggią w górnej kondygnacji, kolumny dolne wsparte na lwach, bez tympanonu
Fryzy warsztatu Wiligelmo- sceny starotestamentowe, typowy masywny kanon postaci o dużych głowach i dłoniach
Fryz zróżnicowany- drugi plan, „rama architektoniczna”, układ arkad zawieszonych i częściowo na wspornikach
Silnie wydobyte z tła postaci, małe zróżnicowanie szat
Wyraźne odwołania do rzeźby antycznej
Pochodnie aniołów-geniuszy (Genesis)- odwrócone gasnące pochodnie- symbol śmierci (z ikonografii starożytnej)
Kopiowanie rozwiązań z rzeźby antycznej, szczególnie zoomorficznej
Porta Regia, elewacja południowa katedry w Modenie, 1. ćwierć XIII w.
Porta de Quicina- portal księcia
Porta maggiore
Charakterystyczne dal Wiligelma opracowanie węgarów- płyciny z przedstawieniami
figuralnymi
ornamentalna wić roślinna uzupełniona postaciami zwierząt realnych i fantastycznych
porta Della pascheria- przestawienia walczących rycerzy Okrągłego Stołu (nietypowe dla budowli sakralnych)
wnętrze, przegroda chórowa z kazalnicą i balustradą wypełnioną dekoracją rzeźbiarską- scena Ostatniej Wieczerzy, 60. XII w., konstrukcja wsparta na kolumnach opartych na lwach
Inne dekoracje Wiligelma
Kościół San Silvestro, Nonantola- węgary dekorowane płycinami z dekoracją figuralną
Katedra w Cremonie, dekoracja portalu, 1110
Mistrz Mikołaj (Maestro Niccolo, Magistro Nicolaus), Ferrara, Verona, 20-30. XII w.
Ferrara, katedra
Portal główny- sceny z życia św. Marcina
Podobne rozwiązania jak u Wiligelma, ale inne opracowania szczegółowe- przedstawienia niewpisane w jedną płaszczyznę
Projekt opactwa Sankt Gallen
Plan powstały po synodzie w 816 r.
Bazylika trójnawowa, dwuchórowa, z dwoma kaplicami
Wokół kościoła dormitoria na piętrze, apteka, kapitularz, szpital itd.
Już w czasach karolińskich akty normatywne dotyczące struktury ziem cesarskich oraz typów budowli tam się znajdujących.
Cluny, Burgundia
Powstałe na początku X w., fundacja Wilhelma Pobożnego z Akwitanii, ok. 910 r., kościół pod wezwaniem Piotra i Pawła podporządkowany papieżowi (opactwo wyłączone spod zwierzchnictwa biskupów)
Opat Maiolus, opat 945-994 r.- inicjacja przebudowy kościoła w Cluny; Cluny II
Cluny II (hipotetyczna rekonstrukcja): trzy nawy, transept, prezbiterium zamknięte półkolistą absydą, przylegające do prezbiterium kaplice otwarte na prezbiterium i ramiona transeptu (tzw. plan schodkowy; rozwiązanie typowe dla wielu kościołów benedyktyńskich i przejęte przez inne zgromadzenia); część zachodnia- trójdzielne pomieszczenie o charakterze westwerku z dwoma wieżami i dwiema kondygnacjami w części środkowej
XI w.- Cluny III, od 1068, konsekracja 1132 r.
Inicjatywa opata Hugona, 1049-1109
Inne przedsięwzięcia inspirowane za Hugona: rozbudowy innych kościołów benedyktyńskich w Burgundii
1125- katastrofa budowlana, załamanie sklepień nawy głównej Cluny, zostały wzniesione na nowo w innym kształcie sklepienie kolebkowe na łuku ostrym
Cluny III do przebudowy bazyliki św. Piotra na Watykanie w XVI w. największym kościołem katolickim.
Zniszczony w ciągu XVIII w., najbardziej w czasie Rewolucji Francuskiej.
Pięcionawowa bazylika z transeptem, poprzedzona bardzo długim trójnawowym przedsionkiem. Po dwie kaplice zamknięte półkoliście na każdym ramieniu transeptu, prezbiterium zamknięte półkoliście, otoczone wieńcem kaplic o autonomicznym zadaszeniu.
Każda nawa korpusu posiadająca własne zadaszenie i okna.
Dwie wierze po stronie zachodniej, dwie w ramionach transeptu i jedna na skrzyżowaniu naw.
Zachowane elementy dekoracji rzeźbiarskiej: tympanon z Maiestas Domini oraz kapitele z bogatą dekoracją- sceny figuralne ST i NT, przestawienia świętych i personifikacje cnót, grzechów, wyobrażenia astrologiczne czy np. personifikacje tonów muzycznych.
Inne impulsy od Hugona
La-Charite-sur-Loire, 1056, bardzo długa budowa, najprawdopodobniej zrezygnowano z pierwotnej koncepcji planu schodkowego na rzecz planu z obejściem i wieńcem kaplic (inspiracja Cluny III, ale niekoniecznie, bo Cluny III zostało przecież rozpoczęte wcześniej, to samo rozwiązanie stosowane wcześniej w kościołach pielgrzymkowych)
Piękna dekoracja kapiteli arkad w prezbiterium
Łuk ostry w sklepieniu, a arkady międzynawowe zamknięte łukiem pełnym, wyraźne gurty schodzące w półkolumienki w części wewnętrznej arkady
Kościół św. Filiberta w Tournus, budowa od ok. 1070
Bazylika trójnawowa z nawą główną przesklepioną sklepieniem kolebkowym na gurtach i sklepieniami krzyżowymi w nawach bocznych, wyraźny transept, prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic (zamkniętych prosto)
Sklepienie kolebkowe na rzędzie wystających kolebek, jakby na arkadach („jakby”!) ustawionych poprzecznie do nawy
Wydatne gurty sklepienne sprowadzone na bardzo krótkie służki w formie półkolumienek sprowadzone na opaski-gzymsy na kolumnie (nawy boczne, rozwiązanie romańskie)
Saint Benoit sur Loire (św. Benedykt), fundacja ok. 1070 r.
Bazylika trójnawowa z galerią na piętrze, z trójdzielną ścianą, rozbudowana dekoracja figuralna na kapitelach, prezbiterium zamknięte półkoliście, z obejściem i wieńcem kaplic.
Monumentalny dwukondygnacyjny przedsionek budowany aż do początków XII w.
Charakterystyczne dla budownictwa francuskiego wyraźne akcentowanie zróżnicowania bryły za pomocą oddzielnych dachów.
Kościoły kluniackie charakteryzują się wyraźnie zaakcentowaną częścią zachodnią w formie masywu wież lub bardzo wysuniętego przedsionka.
Kościół w Jumieges, Normandia, konsekracja 1067 r.
Opactwo benedyktyńskie, zachowane tylko w ruinie
Wprowadzenie łuku ostrego w wykrojach okien i arkad niektórych części budowli, sklepienie krzyżowo-żebrowe
(Normandia kolebką gotyku?)
Cechy typowo romańskie: tryforia zamknięte łukami pełnymi (ale spotykane w architekturze wczesnogotyckiej)
Kościoły benedyktyńskie poza Francją
Niemcy
Opactwo Maria Lach, Nadrenia, fundacja 1093 r.
W Nadrenii tendencja do monumentalizacji bryły przez wprowadzenie korpusów wieżowych
Dwukondygnacyjna nawa główna, wyraźne zaznaczenie podziałów wertykalnych, sklepienie krzyżowe, bardzo dobrze zaznaczone gurty i służki doprowadzone aż do cokołów filarów, mocno zaznaczone żebra tarczowe (występują zarówno w sklepieniach krzyżowych, jak i krzyżowo-żebrowych)
Opactwo Reichenau na wyspie jeziora Bodeńskiego
W Reichenau wielkie skryptorium, jeden z najważniejszych centrów iluminatorskich w Niemczech
Dwa założenia: kościół dolny (Niederzell) i górnego (Oberzell)
Kościół górny św. Jerzego
Układ z wpływem karolińskim i założeń dwuchórowych
Bogata dekoracja malarska ścian- przedstawienia NT, XI w. (sztuka okresu ottońskiego)
Kościół dolny świętych Piotra i Pawła
Fundacja 1080 r., konsekracja 1134 r.
Arkady na łukach pełnych i kolumnach z kapitelami kostkowymi, bazylika trójnawowa, dwukondygnacyjny układ ścian nawy głównej- relikty architektury ottońskiej
Katedry w miastach diecezjalnych, z kapitułą, czyli kancelarią biskupa. Dlatego budowle katedralne mogą przypominać kościoły klasztorne, ale nimi nie są.
Kościoły reformowane
Opactwo Hirsau (1081-91)
Jerichow- kapitele wymurowane, a nie wyrzeźbione- typowo ascetyczna architektura
Reforma: powrót do kościoła ascetycznego
Rzeźba
Santiago de Compostela
Dekoracja powstawała od ok. 1105 r. sukcesywnie do lat 20. XII w. (tympanony oraz dekoracja fragmentów ścian bocznych)
Tympanony bardziej zaawansowane stylistycznie od płycin powyżej, które zostały wykonane wcześniej
Tympanon portalu południowego- sąd ostateczny
Potępieni i zbawieni trafiają do oddzielnych sfer zaświatów (temat sądu rzadko realizowany w takiej formie, w podziale na dwa odrębne tympanony)
Środek- wyobrażenie Chrystusa zwyciężającego bestię- bazyliszka, oddzielającego zbawionych od potępionych
Ościeża- lata 20. XII w.; wyobrażenie króla Dawida wprawione niemal w ścianę
Kolumienka portalu południowego- podzielona na kondygnacje z niszami architektonicznymi oddzielonymi spiralnymi kolumnami; w niszach przedstawienia proroków starotestamentowych (porównywalne z kolumnami ze Strzelna; kolumna z cyborium w kościele św. Marka w Wenecji, datowane spornie, więc analogia ze Strzelnem do Composteli)
Portal główny (Portico de la gloria) podzielony filarem ościeżowym o bardzo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, podobnie jak ościeża.
Tympanon- Chrystus tronujący, na sądzie ostatecznym, adorowany przez cztery istoty żyjące, aniołów podtrzymujące krzyż na tle ołtarza, w asyście starcy apokalipsy z instrumentami muzycznymi
Tematyka sądu ostatecznego pretekstem do przedstawienia Chrystusa w chwale.
Na filarze ościeżowym bardzo zbliżony rysami do Chrystusa tronujący św. Jakub Starszy, apostoł, uważany za krewnego Chrystusa (często na przedstawieniach apostołów ma twarz podobną do Jezusa)
Prorocy i apostołowie (tuż pod kapitelami) na tle kolumienek na wsporach portalu
Rzeźba łącząca cechy romańskie i gotyckie, Portico de la gloria jest dużo starszy od transeptu, dekoracja fasady zachodniej powstała 60.-70. XII wieku, mistrz Matteo, wzmianka datowana na ok. 1168 r.; Matteo dobrze znał rzeźbę francuską- bardzo plastyczne postaci o prawidłowych proporcjach, ożywione, o różnych gestach, szaty umożliwiające rozpoznanie układu postaci (cechy gotyckiej rzeźby figuralnej)
Portale zachodnie jednak w architektonicznej koncepcji romańskiej- trzy otwory wejściowe, romańskie formy detali ornamentalnych, zdobienie archiwolt bocznych otworów
Kościół św. Izydora w Leonie
Św. Izydor z Sewilli- jego kult nie był rozpowszechniony, ale jego postać była bardzo znana, „Etymologie” w 20 księgach bardzo rozpowszechnione w bibliotekach średniowiecznych źródło wiedzy o świcie
Dekoracja fasady z początku XII w.
Tympanon- adoracja baranka apokaliptycznego w wieńcu podtrzymywanym przez anioły
Oddziaływanie układu kompozycyjnego z rzeźby antycznej
W dolnej części przedstawienie ofiary Izaaka
Na płycinach znaki zodiaku i wyobrażenia świętych
(układ podobny do Saint Sernin)
Wyposażenie kościołów romańskich
Rzeźba kultowa, niezwiązana bezpośrednio z architekturą
Madonna z Dzieciątkiem
Złota Madonna z Essen, ok. 1000 r.- Chrystus ukośnie na kolanach matki, która na niego spogląda
Maria z dzieciątkiem, Clermont-Ferrand- Chrystus frontalnie na kolanach matki tronującej- Sedes Sapiense- Tron Mądrości
Tronem Mądrości jest sama Matka Boska
Charakterystyczna deformacja proporcji- wydłużenie korpusu i rąk, a skrócenie nóg postaci
Madonna biskupa Imada, 1051-58, Paderborn w Westfalii (Dzieciątko ukośnie)
Dziecko ukazane jako pomniejszony człowiek dorosły- charakterystyczne dla przedstawień Matki i Dzieciątka do połowy XIII w.
Posągi zwarte i nieruchome
Madonna Prezbitera Marcina, 1199, Borgo San Sepolco
Dzieciątko błogosławiące wyciągniętą dłonią
Rzeźba nadal niewiele zmieniona- bardzo statyczny układ, zwarta kompozycja
Krucyfiksy
Opactwo Aschaffenburg, XI w.
Typowo romański ze względu na sposób prezentacji Chrystusa- niemal stoi na krzyżu, tylko pochylona głowa sugeruje przedstawienie Chrystusa martwego
Werden, lata 70. XI w.
Odlew z brązu na belce drewnianej (belka rekonstruowana)
Udenheim k. Moguncji, ok. 1070
Chrystus „stojący na krzyżu” z lekko pochyloną głową
Wczesnochrześcijańska egzegeza śmierci na krzyżu: chociaż Chrystus poniósł śmierć na krzyżu, przezwyciężył ją przez zmartwychwstanie oraz tym, którzy uwierzyli w niego jako w odkupiciela, dał możliwość zbawienia- dlatego martwy ale równocześnie żywy
Minden, ok. 1070
Odlew z brązu
Perizonium- opaska na uda- na wszystkich krucyfiksach długa, do kolan, wzbogacona dodatkową przewiązką z węzłem- opracowanie opaski może być podstawą datowania
Architektura cysterska- pomiędzy romanizmem a gotykiem
Cystersi- założenie ok. 1098 przez zakonników benedyktyńskich, reforma zakonna bardziej radykalna niż w przypadku kościołów reformowanych niemieckich
Rober z Molesse i Stefan - powrót do pierwotnej reguły Benedykta z Nursji, przede wszystkim w aspekcie koncentracji na kwestiach duchowych oraz ubóstwa i samowystarczalności
Klasztory cysterskie wznoszone pracą rąk własnych i daleko od siedzib ludzkich.
Nazwa od Citeaux (Cistercium)
Szybki rozwój w pierwszej połowie XII w. Do lat 30. XII w. powstanie klasztorów we Francji i Niemiec.
Siedziby także na terenach kościoła ortodoksyjnego. (Grecja, Cypr, Liban, także Jerozolima)
Silna centralizacja- każdy opat miał obowiązek udziału w kapitule generalnej 14 września, postanowienia obowiązujące wszystkich przełożonych
Kształtowanie architektury na podstawie poglądów Bernarda z Clairvaux (zm. 1150)- narzucenie regule zakonnej rozwiązania architektoniczne, zwolennik prostoty i surowości
List do opata Wilhelma- „jaki sens mają te śmieszne potworności, kształtna bezkształtność i bezkształtna kształtność”, te formy odwracają uwagę braci, którzy powinni rozważać sprawy boskie
Dekoracje ksiąg cysterskich dekorowane głównie filigranem wykonywanym piórkiem- ornamentyka.
Brak wież (najwyżej sygnaturka z dzwonem na skrzyżowaniu naw)
Niedopuszczalne nawet zdobione posadzki
Dopuszczalny ornament roślinny i zdwojone kolumny
Często oszkarpowanie
Burgundia ojczyzną cystersów
Citeaux- 1098
Pontigny
La Ferté
Fontenay
Clairvaux
Morimond
Każdy z własną linią fundacyjną
Citeaux I- skromna kaplica
Citeaux II- bazylika trójnawowa z wyraźnie zaznaczonym transeptem, proste zamknięcie małego prezbiterium
Po 1154 r. Citeaux III- zamknięcie prezbiterium o prostej ścianie otoczone obejściem i wieńcem kaplic (proste zamknięcie charakterystyczne dla cystersów XII w.)
Przęsła: leżący prostokąt w nawie głównej i kwadrat w nawach bocznych
Fontenay- podobny plan do Citeaux II, ale mniej rozbudowane, proste zamknięcie kaplic przytranseptowych
Bazylika trójnawowa o charakterystycznych proporcjach: na ogół nawa główna dwa razy wyższa od naw bocznych
Zamknięcie łukiem ostrym- pionierzy gotyku???
Kapitularz na sklepieniu krzyżowo-żebrowym o bardzo wydatnych żebrach (forma pośrednia pomiędzy gurtami a żebrami gotyckimi, powróciła pod koniec średniowiecza)
Mazan- kaplice przytranseptowe zamknięte półkoliście, podobnie jak prezbiterium
Wyjątkowe (odwołanie do architektury benedyktyńskiej?)
Clairavaux III po 1154 przebudowa- chór zamknięty półkoliście z obejściem, szczelne obudowanie wspólną ścianą, cztery kaplice przytranseptowe- plan tzw. bernardyński
Częste korzystnie z usług warsztatów świeckich- wbrew regule o pracy rąk własnych
Często od benefaktorów otrzymywali dobrze zorganizowane folwarki i korzystali z przywilejów władców
Pontigny, fundacja 1114
Wcześnie przebudowany chór do formy półkolistego zamknięcia z obejściem i kaplicami
Surowość detalu i wystroju, brak dekoracji kapiteli innej niż floralna i ornamentalna
Architektura podobna do wczesnoromańskiej, ale żebra i ostre łuki w arkadach międzynawowych, sklepienie krzyżowo-żebrowe, gurty w kształcie łuku ostrego, służki nadwieszone
Italia
Fossanova, Italia, 1187-1206
Modelowe opactwo cysterskie
Łuki ostre, bardzo surowe wnętrzem, mnożone kolumny, służki nadwieszone prezbiterium zamknięte prosto, sklepienie krzyżowo-żebrowe, rozetowe okna w elewacji (często u cystersów)
Krużganki z ozdobnymi kolumnami (spiralne), ale brak zoomorficznego detalu architektonicznego
Nawiązanie do tradycji miejscowej- dekoracja mozaikowa w portalu
Casamari, konsekracja 1217
Wyraźnie romanizujące formy- krużganki z biforiami otwierającymi się na dziedziniec wewnętrzny
Podobieństwo do Fossanovy, delikatne żebra, portal z łukiem pełnym z dekoracją roślinną- drzewo życia
Niemcy (ogólnie bardzo przebudowane)
W XIII w. nastąpiło znaczące zróżnicowanie terytorialne architektury cysterskiej. Daleko od Burgundii- indywidualne rozwiązania; Austria, Czechy, Śląsk (XIV w. Kamień Ząbkowicki)- kościoły halowe
Gotyk i późny gotyk- kościoły niemieckie
Maulbronn, fundacja 1147
Prosto zamknięte prezbiterium, bezwieżowa fasada, kapitularz ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym o grubych żebrach
System odpór nawy głównej na dach nawy bocznej
Krużganki sklepione krzyżowo-żebrowo na służkach nadwieszonych
Sklepienie sieciowe na kolebce pochodzi z końca XV w.
Często floralna dekoracja malarska lub w formie ornamentu geometrycznego
Rzemiosło romańskie
Złotnictwo
Krzyże (często z drzazgami relikwii)- w XII w. ustawiane na ołtarzach i procesyjne
Abdelhiedkreuz z opactwa Laventhal w Karyntii, 1080-1141
Końce belek zwieńczone formami bliskimi kwadratowi (forma także ze złotnictwa ottońskiego)
Rzemiosło artystyczne podlega wolniejszym zmianom niż inne dziedziny sztuki.
Erphokreuz, Koniec XI w.
Krzyż przeznaczony dla opactwa w Palatynacie
Wzory bizantyjskie- krzyż częściowo uzupełniany, ale zachowane jest przedtawienie wykorzystujące elementy ikonografii wczesnochrześcijańskiej- Chrystus stojący, żywy, z otwartymi oczyma i uniesioną głową, młodzieńczy- bez brody (pojawiał się także w ikonografii karolińskiej), po bokach Chrystusa alfa i omega (tradycja dawna, zachowana także w ikonografii karolińskiej), prostokątne zwieńczenia belki poprzecznej z przedstawieniem aniołów
Relikwiarze skrzynkowe
Abdinghofer Tragaltar, początek XII w.
Prawdopodobnie przenośny ołtarzyk z dekoracją na ciemnym szkliwie z przedstawieniami przypominającymi rysunek w rycie wypełniany niello (częste rozwiązanie zwłaszcza w drugiej połowie XII w., typowe dla okresu pomiędzy początkiem XII w. a pierwszą ćwiercią XIII w.)
Podobieństwo dekoracji niellowanej i iluminacji ksiąg z tych samych ośrodków.
Antepedium ołtarzowe z Grosscomburg, południowe Niemcy, 1140
Kompozycja przypominająca wcześniejsze rozwiązania- np. ołtarz z kaplicy w Akwizgranie
Mandorla z Chrystusem błogosławiącym z księgą życia na środku
Po obu stronach dwie kondygnacje podzielone na kwatery z pełnymi postaciami apostołów
Przenośny ołtarzyk, wyk. Przez Rogera z Halmarshausen, dolna Saksonia, początek XII w.
Halmarshausen było bardzo silnym ośrodkiem powstawania iluminowanych rękopisów, niekoniecznie tylko dla wspólnot mniszych oraz sprzedawanych w wiele miejsc relikwiarzy, także poza teren Niemiec.
Ewangeliarz Kruszwicki pochodzi prawdopodobnie z Halmarshausen
Altar, Verdun, tzw. ołtarz z Klosterneuburga (Austria) lub ołtarz z Verdun
Z Verdun pochodził rzemieślnik, a ołtarz był od początku przeznaczony dla Klosterneuburga
Pierwotnie płyty miedziane złocone przeznaczone do obudowy kazalnicy i przegrody chórowej, ok. 1330 r. przy przebudowie kościoła, gdy usunięto romańską ambonę, dekoracji złotniczej nadano kształt nastawy ołtarzowej- tryptyku z relikwiarzem skrzynkowym na szczycie
1181- fundacja obudowy ambony, Mistrz Mikołaj z Verdun
45 płyt wypełnionych dekoracją figuralną
Historia ante legem do momentu nadania tablic Mojżeszowi, potem sub legem aż do narodzin Chrystusa i potem okres sub gratia (pod łaską)- koncepcja dziejów świata wynikająca z egzegezy Pisma
Kwatery wydzielone arkadami o łuku trójlistnym, z malowaną dekoracją figuralną w środku- połączenie emalii i niello
Związki z ikonografią bizantyjską
Relikwiarz trzech króli, Kolonia, Mikołaj z Verdun, ok. 1180-90
Na polecenie arcybiskupa kolońskiego i cesarza Fryderyka Barbarossy
Uroczyste przewiezienie relikwii w 1164 z Mediolanu
Relikwiarz skrzynkowy o kształcie budowli bazylikowej; ścianki podzielone na nisze arkadowe ze zdwojonymi kolumienkami, w niszach przedstawienia świętych; dekoracja architektoniczna dolnej kondygnacji bardzo podobna do zdobień z Kolsterneuburg- arkady z łukiem trójlistnym, bardzo plastyczne przedstawienia siedzących świętych, w zróżnicowanych pozach, także w żywym ruchu, anioły o klasycznych twarzach, spod szat postaci można rozpoznać pozę postaci
Cechy przejściowe: żadnego nawiązania do form stosowanych w architekturze gotyckiej (która już występowała), ale zróżnicowanie figur i ich przestrzenne opracowanie i naturalizm przedstawienia wskazuje na rzeźbę gotycką
Tzw. kraj nad Mozą, czyli diecezja Liege (leodyńska)- szczególne środowisko, gdzie na małym terenie działało wiele warsztatów złotniczych i skryptoriów, odznaczające się w XII w. bardzo wysokim ogólnym poziomem rzemiosła, działały tam także warsztaty odlewnicze w brązie, które eksportowały do wielu krajów Europy aż do XIV w.; w późniejszym czasie specjalizacja w produkcji brązowych płyt nagrobnych
Tryptyk ze Stavelot (opactwo w diecezji leodyńskiej), prawdopodobnie lata 50. XII w.
Relikwiarz na drzazgi krzyża świętego
Kaseta, która w części środkowej zawiera dwa pomniejszone tryptyki- jeden na drzazgi i mniejszy z wyobrażeniem ukrzyżowania
62 cm wysokości
Sceny z historii krzyża świętego i cesarza Konstantyna
Forma tryptyku przypomina późniejsze formy nastaw ołtarzowych
Być może wykonany przez Reniera de Huy
Chrzcielnica w kościele św. Bartłomieja w Liege, najprawdopodobniej z innego kościoła z tego miasta
Wykonanie: Renier de Huy, druga ćwierć XII w.
Misa wsparta na dwunastu wołach
Postać odziana w tkaninę, pod którym widać układ ciała, dodatkowo tyłem i w połowie obrócona- tego nie można nauczyć się z rysunku ani miniatur- Renier musiał znać zabytki rzeźby antycznej lub antykizującej
Aquamanilla- dzbanuszek na wodę
Rzeźby wolnostojące
Fundacja odlewu lwa przez Henryka Lwa
Ewangeliarz Henryka Lwa, wykonany najprawdopodobniej w skryptorium Klosterneuburg, ok. 70. XII w., zaliczany do kodeksów purpurowych oraz kodeksów złotych (tekst)
Strony dekoracyjne zamykane bordiurą (typowe w całej Europie) o ornamencie ciągłym i zamkniętym
Rota meiorem- koło w środku kół- przedstawienia w zgeometryzowanej kompozycji pięciu kół z jednym w środku
Kolorystyka typowa dla całego okresu romańskiego- dużo kontrastów, modelunek światłocieniowy ograniczony do minimum, przewaga linearnych rozwiązań, dominacja intensywnych i nasyconych barw zestawianych ze sobą na zasadzie kontrastu
Malarstwo
Katalonia: środowisko, gdzie powstawały malowane nastawy ołtarzowe
Cechy wspólne z miniaturami niemieckimi
Nastawy katalońskie były malowane bez złota, zastąpionego żółtym
XII w.- głęboka nasycona czerwień i ciemny błękit oraz złoto, drobne tylko plamy innych kolorów
Nastawa, Katalonia, ok. 1150 r.
Chrystus na majestacie z grupami apostołów adorujących po obu stronach
Połączenie czerwony-żółty
Malarstwo ścienne
Panteon królów przy kościele św. Izydora w Leonie, ok. połowy XII w.
Wielki cykl dekoracji na sklepieniu ze scenami chrystologicznymi
Kościół św. Klemensa w Tahull
Przedstawienie Chrystusa na Majestacie
Gotyk
Pierwszy: chór kościoła Saint-Denis, 1144
Île-de-France
Periodyzacja dla architektury francuskiej:
Po 1200- gotyk klasyczny
Ok. połowy XIII w.- gotyk poklasyczny, pierwsza budowla: Sainte Chapelle (kaplica w Paryżu pomyślana jako budowla relikwiarzowa na Koronę Cierniową, konsekrowana w 1248)
Koniec lat 70. wieku XII- formy gotyckie przeniesione do Anglii, pierwsza: chór katedry w Canterbury
Odrębność architektury angielskiej od kontynentalnej
Niemcy- pierwsza ćwierć wieku XIII- współistnienie form romańskich i gotyckich
Podobnie w Hiszpanii, choć klarowne przykłady przeniesienia form z Francji
Polska: koniec XIII w.
Italia: Ok. 1420 radykalne rozejście się dróg artystów w Italii i reszcie Europy
W krajach zaalpejskich- do końca XV, a nawet do pierwszej ćwierci XVI w. zastosowanie form gotyckich
Późny gotyk: według badaczy niemieckich od połowy XIV w. aż do reformacji, ale nie jest to ostatni etap gotyku w Europie
Tzw. styl międzynarodowy- odnosi się tylko do malarstwa i rzeźby
Saint-Denis
Opactwo benedyktyńskie pod patronatem władców Francji
Tam chowani królowie francuscy
Przed połową XII w. miało kościół z okresu karolińskiego, z IX w.
W latach 40. XII w. opat Suger rozbudowa z dwuwiekową fasadą od strony zachodniej oraz od wschodu z prezbiterium na planie prostokąta zamkniętego półkolistą absydą otwierającą się arkadami na obejście otoczone wieńcem kaplic.
Wieniec kaplic raczej drugim obejściem niż zespołem oddzielnych kaplic- zarysowanie tendencji do scalania powierzchni
Pierwsza połowa XIII w.- powstanie całego korpusu nawowego (gotyk klasyczny, także trójpodział ściany i łuki w arkadach międzynawowych i empor, inne wypełnienia okien)
Pod chórem karolińska krypta- przesunięcie linii przęseł
Trójkondygnacyjny podział ściany prezbiterium, znaczne powiększenie okien względem romanizmu, konsekwentnie stosowany łuk ostry w arkadach międzynawowych, biforiach arkad emporowych oraz w trzeciej kondygnacji, stosowanie maswerku (rozety)
Formy maswerku elementem do datowania- całe formy architektoniczne zmieniają się dużo wolniej niż formy detalu architektonicznego
Ściany kaplic przechodzą na zewnątrz w uskokowe szkarpy
Nawa główna: sklepienie krzyżowo-żebrowe, czterodzielne, wszystkie żebra opracowane w ten sam sposób, bez akcentu żeber jarzmowych- nadanie sklepieniu jednolitego charakteru
dekoracja uległa zniszczeniu
Przebudowa katedry w Sens
Od 1160- wznoszenie Saint-Denis
1163- przebudowa katedry paryskiej
1170- przebudowa katedry Bourges
W latach 60. przebudowa katedr w Naoyon i Laon
Laon- nieco inna
Bardzo wydłużony chór zamknięty prostą ścianą (geneza cysterska?)
Nawy boczne trójnawowego korpusu wyprowadzone poza trójnawowy transept i są kontynuowane w nawach bocznych prezbiterium (nie przechodzą przez środek transeptu)
Nie ma wieńca kaplic
Zastosowanie wyodrębnionego transeptu trójnawowego (w Saint-Denis transept wtopiony w bryłę kościoła)
Wspólne z innymi budowlami:
Sześciodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe (rozwiązanie prawdopodobnie z Normandii, związane z alternacją podpór; we wczesny gotyku raczej ujednolicanie podpór)
Nad emporami dodatkowa czwarta kondygnacja- niska galeria z tiforiami
Katedra w Sens
Sklepienie sześciodzielne (alternacja podpór, filary rozdzielające przęsła i smuklejsze zdwojone kolumny , na które spływają dodatkowe żebra), trzy kondygnacje nawy głównej, żebro jarzmowe wyodrębnione
Żebra tarczowe spływają na filary, odbudowane służkami- filary wiązkowe
Ćwierć- i półkolumienki odpowiadające profilowaniu archiwolt
Zanik zróżnicowania ornamentu- standaryzacja motywu
Soisante, katedra, X w.
Alternacja podpór, wprowadzenie maswerku dzielącego okno
Typowe sklepienie sześciodzielne
Elewacja- system łuków podporowych i szkarp (w celu powiększenia okien)
Notre-Dame Paris
Wyraźna realizacja tendencji ujednolicania budowli- nawy boczne kontynuowane poza transeptem
Takie same przęsła i sklepienie naw bocznych jak i w prezbiterium
Transept wtopiony w bryłę poprzez obudowanie korpusu i prezbiterium ciągiem kaplic
Rozeta z zwielokrotnionym podziałem
Portal św. Anny (40.-60. XII w.)- wyobrażenie Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz przedstawienia z życia jej rodziców- św. Anny i św. Joachima
Jedyny portal, który przetrwał wielką przebudowę fasady zachodniej od ok. 1210 r.
Wyraźnie półkoliste pole tympanonu, włączone w nowszą konstrukcję ostrołukowych archiwolt
Restauracja po Rewolucji za pomocą fragmentów elementów z różnych budowli gotyckich
Chartres
Dzieło pomiędzy rzeźbą romańską a gotycką- portal 1145-55
1184- pożar, przetrwał tylko portal zachodni
Wyraźnie wyodrębniona belka nadproża, uskokowe ościeża, tympanon wypełniony dekoracją figuralną (rozwiązanie jeszcze z romanizmu), bardzo ścisłe zespolenie rzeźby figuralnej z elementami architektnicznymi
Statues colonnes- rzeźby figuralne występujące zamiast części kolumny- linearne opracowanie postaci, zwarta bryła, dekoracyjne opracowanie szat
Maiestas Domini
Nad dekoracją tympanonu pracowało kilku rzeźbiarzy, przez co widać zróżnicowanie opracowanie- główny rzeźbiarz przedstawiał w sposób pełnoplastyczny i w lekkim ruchu, pod tkaniną widoczny układ ciała
Portale z ramion transeptu z budowli z 1194 r.
Strona południowa- portale uskokowe poprzedzone głębokimi przedsionkami baldachimowymi wspartymi na masywnych filarach z kolumienkami na rogach (rozwiązania włoskie)
Portal południowy środkowy (20. XIII w.)- filar międzyościeżowy (trumeau) w kształcie Chrystusa błogosławiącego; w uskokach portalu pomiędzy wspornikami posągi świętych (proporcje bardzie zbliżone do realnych względem portalu królewskiego z Chartres, figury pełnoplastyczne, naturalizm widoczny w kształtowaniu tkaniny)
Tympanon główny z wyobrażeniem Sądu Ostatecznego- plastyczne zróżnicowanie posągów
Trójdzielny układ portali odpowiada trzem nawom transeptu
Portal północny środkowy- koronacja Marii (pierwsza w Sentis)- cykl chwały Marii (śmierć, pogrzeb, koronacja w niebie)
Trumeau- Maria z Dzieciątkiem
Rzeźby w uskokach portalu w kolumnach- drobne cięcia w przedstawieniu tkaniny (delikatna i miękka)
Dążenie do zróżnicowania postaci, moda rzeczywista z czasu powstania posągów
XIII-XIV w.- rozwój przedstawień mariologicznych
Sentis, portal koronacji Marii, ok. 1170 r.
Katedra w Reims, budowana od 1211 (po pożarze), chór ukończony w 1241, dalsze prace podjęte w latach 40. XIII w.- fasada zachodnia- budowana aż do XIV w.
Architekt Jean d'Orbais
Gotyk klasyczny, wezwanie Notre-Dame
Fasada- pięć szczytów, z czego dwa wieńczą masywne szkarpy, a nie wejścia
Portale z belkami nadproża ale be tympanonów figuralnych- zastąpione rozetami
Portal główny fasady zachodniej- Matka Boska na osi, posągi świętych w ościeżach perspektywicznych (nie uskokowe), kolumienki w tle figur, postacie na wspornikach z baldachimem architektonicznym nad głowami- dwie grupy: zwiastowania i nawiedzenia
Grupa zwiastowania: tzw. śmiejący się anioł; zróżnicowanie figur pod względem stylu
Grupa nawiedzenia, tzw. Mistrz figur antycznych musiał podróżować do Italii ze względu na znajomość form antycznych
Wyraźne wzory antyczne: przedstawienie Marii (twarz Liwii) i Elżbiety (matrony rzymskie), obie mają palla- płaszcz zarzucany na głowę przez kobiety antyczne; naturalistyczne potraktowanie szaty, naturalistyczne ukazanie cech związanych z wiekiem przedstawianej postaci
Amiens (część tego samego warsztatu), przebudowa ok. 1220 r.
Część rzeźb odkuta i pozostawiona do późniejszego oprawienia w ościeża z lat 50.- hipoteza
Dokumentacja wskazuje na lata zbyt późne dla tak opracowanej rzeźby
Tympanony z przedstawieniami figuralnymi, wszystkie portale dwudzielne
Portal główny- Sąd Ostateczny
Ościeża perspektywiczne
Przedstawienia starotestamentowe, prace miesięcy i znaki zodiaku w cokole, na którym stoją figury w ościeżach
Wnętrze ściany zachodniej- nisze baldachimowe, w których przedstawione są postacie
Prawdopodobnie polichromowana
Portal Złotej Madonny- Vierge Dorée lata 80. XIII w.
Portal południowy z Amiens
W trumeau Matka Boska z Dzieciątkiem uśmiechająca się do niego
Z tego posągu mogą się wywodzić piękne madonny z XIV/XV w.
Gotyk klasyczny
Chartres, 1194-1220
Budowa do 1220 r., konsekracja chóru 1260 r.
Wzorcowa budowla gotyku klasycznego: przęsło nawy głównej na planie wydłużonego prostokąta, odpowiadające im przęsła na planie kwadratu w nawach bocznych, jednolite sklepienie krzyżowo-żebrowe w całej katedrze, oszkarpowanie całej budowli
Prezbiterium o tej samej szerokości co nawa główna, otoczone podwójnym obejściem, stanowiącym kontynuację naw bocznych- ujednolicenie bryły oraz części wewnętrznej. Ciąg przęseł przerwany tylko transeptem, dostosowany szerokością przęseł do nawy i prezbiterium.
Wieniec pięciu kaplic, dwie skrajne słabo zaznaczone w bryle. Trzy kaplice wschodnie nie różnią się od siebie (często można zauważyć wyróżnienie kaplicy na osi podłużnej budowli)
Łuki odporowe ażurowe- z arkadami maswerkowymi, rozety maswerkowe w oknach, rzeźby we fiarach.
W korpusie nawowym i prezbiterium oraz w transepcie konsekwentny podział na trzy kondygnacje z tyforium.
Odpowiedniość systemu sklepień i służek przenoszących ciężar żeber aż do ław fundamentowych.
Jednolitość strefy sklepiennej- w artykulacji sklepienia nie ma wyraźnego akcentowania żeber jarzmowych- wszystkie żebra mają taki sam kształt rzeźbiarski. Ujednolicanie żeber nie miało wpływu na stabilność konstrukcji, jak sądzono wcześniej.
XV/XVI w.- oddzielenie wcześniej otwartego prezbiterium za pomocą ściany o obfitej dekoracji rzeźbiarskiej- na takich ścianach pojawiały się rozbudowane cykle maryjne, hagiograficzne czy chrystologiczne; nie jest to to samo, co przegroda chórowa, a inny, nowy w tym okresie przykład małej architektury
Fasada wyraźnie niejednorodna- wieża południowa niższa i wcześniejsza od północnej, potral królewski, trójosiowy i odpowiadające mu trzy okna drugiej kondygnacji oraz rozeta o stosunkowo mało rozbudowanej formie
Bourges, 1193-1250
Bardzo jednolita, ale o cechach fazy przedklasycznej- zastosowanie sklepienia sześciodzielnego na kwadratowym przęśle oraz w nawach bocznych odpowiadające dwa- konieczność konstrukcyjna; jednorodność uzyskana poprzez brak transeptu- dwa aneksy- kruchty od strony południowej i północnej
Redukcja kaplic otaczających obejście prezbiterium- niewielkie, wtopione w szkarpy.
Bardzo smukłe i wysokie arkady międzynawowe, zredukowana wysokość okien oraz stosunkowo niska galeria emporowa
Arkada obejmująca mniejsze arkadki galerii emporowej (echo romańskie- wczesnogotyckie)- sześć arkadek, skrajne niższe od wewnętrznych
Duże znaczenie uzyskuje ażurowe opracowanie elementów architektonicznych.
Notre Dame de Paris
Rozeta, ok. 1250
Więcej płatków, ale cały czas forma promienista
Południowe ramię transeptu, późniejsze, charakterystyczne dla okresu poklasycznego, 1258-67; rozeta wypełniająca trzecią kondygnację; formy bardziej skomplikowane- prototypy form form płomienistych konstrukcji zakończeń rozety; tendencja do posługiwania się liniami płynnymi i krzywymi
Amiens, 1220-1266
Wyraźne rozbudowanie części wschodniej, wydatny transept
Jednorodność uzyskana przez konsekwentne stosowanie jednolitego modułu o tej samej wysokości w bryle
42 m wysokości nawy głównej, a mimo to bardzo stabilna
Opracowanie okien i tryforium: bardzo wysokie okna dwudzielne, jeszcze raz podzielone kolumienką, rozetki maswerkowe w każdym łuku- to opracowanie okien znajduje odpowiednik w galerii tryforialnej, która także jest prześwietlona
Wyraźna redukcja muru, który w kondygnacji okiennej został całkowicie zredukowany do szkieletu okna i dekoracji maswerkowej (tendencja nasilona po połowie XIII w.)
Pierwszy architekt (do 1228): Robert de Luzarches
Mimo zmian strzechów budowlanych, zrealizowano konsekwentnie założony na początku plan.
Bardzo jednorodny system sklepienny, tylko na skrzyżowaniu naw pojawia się klasyczna gwiazda żeber, natomiast w innych przęsłach zacierana jest różnica pomiędzy żebrami.
Reims
Przerwa w budowie 30.-50. XII w., ale niewidoczne zmiany w planie katedry
1210- opracowanie planu
1250/1252- wznowienie budowy
Silnie zaznaczone kaplice wokół prezbiterium z zaznaczoną tą na osi kościoła, prezbiterium znacznie szersze od korpusu nawowego, który jest trójnawowy.
Chór trójkondygnacyjny
Elementy o genezie wczesnogotyckie- filary z dostawionymi czterema służkami o wyraźnie zaznaczonych przepaskach kapitelowych (nie zespół oddzielnych kapiteli, ale jednolity ciąg dekoracji rzeźbiarskiej nałożonej na kapitele)
Zamknięcie chóru z ujednoliconą galerią emporową.
Wnętrze ściany zachodniej dekorowane niszami arkadowymi z figurami (święci, postaci ST, często połączone w grupy) w środku, umieszczone strefowo, obejmujące całą ścianę pomiędzy ościeżami a filarami.
Brak portali z dekoracją figuralną w elewacji zachodniej- jedynie rozety o typowym układzie promienistym
Beauvais, po 1225
Nieukończona, zbudowany wyłącznie chór
Zaplanowana jako najwyższa ze wszystkich katedr gotyckich we Francji, nawa główna miała mieć 48 m, w 1248 nastąpiła katastrofa budowlana, zawaliło się sklepienie, co przerwało budowę. W XIV w. podjęto ponownie próbę budowy, ale nie zbudowano nic poza prezbiterium.
Katastrofa wynikła raczej z błędnego rozpoznania gruntu, a nie z powodu błędu rozplanowania- Amiens jest niewiele niższe.
Bardzo smukłe proporcje. Redukcja galerii tryforialnej w proporcji do arkad i wysokich okien. W zamknięciu prezbiterium prześwity wydają się smuklejsze, bo arkady są węższe.
Sklepienie sześciodzielne o ujednoliconych żebrach.
Bardzo skomplikowana bryła przez otoczenie licznymi przyporami potraktowanymi ażurowo.
XIX w.- ukończenie katedry w Mediolanie na polecenie Napoleona (koronowany na króla Italii)
E. Violet-le-Duc- rekonstrukcja Notre Dame de Paris
Portal zachodni katedry w Bourges- portal Sądu Ostatecznego
40. XIII w.
Postać Chrystusa niezależna wobec dekoracji architektonicznej.
Najniższa kondygnacja- zmarli powstający z grobów
Środkowa kondygnacja- rozdzielenie potępionych i zbawionych
Raj- w budowli go symbolizującej zasiada Abraham
Po lewej ręce Chrystusa- przedstawienie demonów i potępionych przez nich prowadzonych, najważniejszym elementem piekła jest paszcza Lewiatana
Wprowadzenie postaci anioła z wagą dla dusz w centrum środkowej kondygnacji (według Mateusza cała władza sądzenia przysługuje tylko Chrystusowi; podobnie w apokryfach- aniołowie wertują księgi, w których zapisane są dobre i złe uczynki każdego podsądnego); podobnie w portalu w Otant; Chrystus okazuje swoje rany, siedząc na tronie, ale nie rozdziela zbawionych i potępionych
Tendencja do naśladowania form antycznych
Portale boczne- sceny z życia św. Pawła
Figury podporządkowane bryle architektonicznej, mimo przedstawienia frontalnego, postaci są przedstawione w naturalnych proporcjach; każda z postaci poruszona, a nie sztywno tronująca, poruszenie podkreślone układem tkanin
Rozwiązania dekoracyjne- np. umieszczanie figur świętych pod baldachimami w archiwoltach- nie zmieniały się; zmieniało się natomiast podejście do figury
Niemcy
Szybkie zainteresowanie rozwiązaniami francuskimi
Elementy z architektury rodzimej
Działalność artystów francuskiej
Strasburg, po 1176, czwarta katedra na tym miejscu, po pożarze katedry romańskiej
Wykorzystanie fundamentów katedry romańskiej
Połączenie form romańskich, późnoromańskich i gotyckich
Chór budowany do lat 20. XIII w.
Korpus nawowy budowany jeszcze w latach 50. XIII w.
Fasada kończona na początku XIV w. przez Erwina von Steinbacha
Południowe ramię transeptu- ok. 1225 sprowadzony warsztat dekorujący północne i południowe skrzydło Chartres
Tympanon zaśnięcia Marii- matka boska spoczywająca na łożu ubrana w miękkie, cienkie szaty, pod którymi widoczny jest układ ciała, apostołowie w posobnych szatach; zastosowanie łuku pełnego- całkowicie romańskie- cecha powtarzająca się w Niemczech, cechy romańskie znacznie silniej zachowane w elementach architektonicznych
Tympanon wniebowzięcia Marii
Panny mądre i panny nieroztropne uwodzone przez księcia z jabłkiem w dłoni oraz z płaszczem pokrytym obrzydliwymi stworami
Filar Aniołów- filar wypełniony prorokami, aniołów z trąbami, figury świętych i postać Chrystusa Sędziego- na wspornikach i pod baldachimami- trzy strefy dekoracji
Wyraźne związki z rzeźbą francuską
Bamberg
Fundacja cesarska Henryka II, 1. ćwierci XIII w.
1215-1237- przebudowa w okresie gotyku klasycznego we Francji
Założenie nawiązujące do budowli dwuchórowych, główne wejście po północnej stronie chóru wschodniego- portal łaski
Koniec 20.-30. XIII w.- powstanie dużego zespołu dekoracji figuralnej- portale i elementy wewnątrz kościoła
Architektura późnoromańska
Część wschodnia- przegroda oddzielająca prezbiterium od korpusu
Prezbiterium na krypcie, podwyższone
Ściany podzielone na nisze z płycinami ukazującymi apostołów i proroków
Rzeźba na pograniczu romanizmu i gotyku
Figury poruszone
Niektóre postaci przedstawione w szatach ujętych ornamentalnie
Jeździec bamberski- figura młodego jeźdźca, władcy, ustawiona przy filarze wewnątrz katedry, nad jego głową baldachim; niepołączony logicznie z resztą rzeźb; brak atrybutów
Grupa zwiastowania pełnoplastycznych rzeźb
Grupa nawiedzenia- pełnoplastyczna rzeźba św. Elżbiety
Portal łaski po północnej stronie chóru wschodniego
Matka boska tronująca pomiędzy świętymi- pogranicze późnego romanizmu i wczesnego gotyku
Ewentualny pierwowzór rzeźby trzebnickiej
Portal północny-książęcy - z przedtawieniem ecclesie i synagogi, lata 30. XIII w.
Zestawienie posągów proroków i apostołów w ościeżach
Synagoga- kobieta z oczyma przewiązanymi opaską, podobna do rzeźby sztrasburskiej
Tympanon- Chrystus tronujący w stłoczonej grupie potępionych i zbawionych; wśród obu grup przedstawiciele wszystkich stanów z atrybutami
Portal Adama- strona wschodnia- pełnoplastyczne postaci Adama i Ewy na ościeżach; nieproporcjonalne