Andrzej Stoff Poetyka i semantyka literackich zobrazowań przestrzeni miasta
O przestrzeni można mówić różnymi językami w zależności od doświadczenia, celu wypowiedzi; różnymi terminami(w ramach różnych dyscyplin naukowych). Musimy też uwzględnić ontologicznie różne rodzaje przestrzeni, które na swój sposób odnoszą się do podstawowej fizykalnej przestrzeni Wszechświata. Przestrzeń może być zsubiektywizowana (gdy ma dla kogoś większe znaczenie).
Literatura przedstawia przestrzeń przypominającą rzeczywistość, więc przy jej analizie i interpretacji trzeba posługiwać się językiem i kategoriami właściwymi przestrzeni realnej. Przy jej określaniu trzeba wziąć pod uwagę właściwości literatury: intencjonalny charakter utworu, fikcyjność świata przedstawionego, językową naturę sensów, jakie dają się wyprowadzić z utworu. Literaturę cechuje też otwartość na wszelkie możliwe języki, za pomocą których człowiek ujmuje swoje doświadczenie przestrzeni. Języki te mogą być używane wprost bądź w formie stylizacji.
Punkt wyjścia jest metodologiczny: co właściwie i w jakim charakterze jest przedmiotem naszego zainteresowania, gdy mówimy o przestrzeni w utworze lit.
4 zakresy problematyki przestrzeni literackiej:
Wyznaczanie przestrzeni.
Kreowanie przestrzeni.
Funkcjonalizowanie przestrzeni.
Waloryzowanie przestrzeni.
Opis tych 4 kwestii pozwoli uchwycić właściwości badanego przedmiotu w sposób zgodny z jego charakterem. Nie są to następujące po sobie etapy procesu twórczego, fazy komponowania świata, ale współwystępujące i współdziałające czynniki decydujące o jakościowym i wartościowym uposażeniu dzieła. Są one od siebie zależne.
1.Wyznaczanie przestrzeni.
Przestrzeń świata przedstawionego jest czymś wyobrażeniowo konkretnym na wzór doświadczanej rzeczywistości. Ma więc swoje granice o mniej lub bardziej zarysowanych konturach. Świat przedstawiony wyznacza się przestrzennie jako ograniczone (konkretne j jednostkowe) terytorium. Powstaje w wyniku intencjonalnych aktów twórczych autora, ale dzięki językowemu fundamentowi utworu jest intersubiektywnie dostępna czytelnikom i badaczom (→Ingarden).
Wyznaczanie przestrzeni w utworze dokonuje się przez:
wskazanie granicy możliwego przemieszczania się postaci i ich działań, czyli przez ustanowienia horyzontu powieściowego świata(odcięcie dzieła od rzeczywistości).
ustalenie wewnętrznego zróżnicowania przestrzeni na typowe jednostki topograficzne. W ramach tej kategorii wyróżniamy świat o przestrzeni topograficznie jednorodnej i zróżnicowanej. Wybór jednej z nich przesądza o dalszych rozwiązaniach kompozycyjnych.
Mowa o przestrzeni fikcyjnej. Do opisu przestrzeni powieściowej jako konkretnie wyznaczonej używamy określeń jednostek topografii realnej, ale ich zastosowanie jest tylko analogiczne. W wypadku utworów nierealistycznych świat przedstawiony oddać można za pomocą jednostek topografii realnej(morze miasto, itd.), ale bez odniesienia empirycznego.
Przestrzeń wyznaczają jednostki różnego rzędu (nie tylko werbalne orzeczenia dot. granic i wewnętrznego
zróżnicowania zakreślonego przez nie terytorium).Każde słowo narratora i postaci ma moc ustanawiania przestrzeni (nawet dialog). Tradycyjna proza realistyczna posługuje się zwł. bezpośrednimi technikami wyznaczania przestrzeni (początkowa partia narracji-mapa terenu przyszłych wydarzeń). Dot. to tylko pewnych konwencji i okresów lit.
Ważne są zwł. topograficzne nazwy własne. Znaczenie pomocnicze ma tu podział na nazwy realne (które mają desygnaty geograficzne) oraz fikcyjne (bez desygnatów)[podstawa dla językoznawcy], ale w utworze lit. każdy element językowy występujący w funkcji topograficznej nazwy własnej zachowuje tę samą moc wyznaczania przestrzeni jednostkowej. Dla potrzeb badania przestrzeni lit. konieczne byłoby sformułowanie teorii nazw własnych, różnej od koncepcji logicznych i językoznawczych (np. odpowiednik Ingardenowskiej koncepcji zdań tekstu lit. jako quasi-sądów).
W utworze lit. każda topograficzna nazwa własna otrzymuje jednostkowe znaczenie bez względu na pochodzenie. Znaczenie to jest pochodną sensów utworu odnoszących się do fragmentu przestrzeni, który nazwa wskazuje (wewnątrzliteracka charakterystyka związana z ogólnym sensem utworu i jego przesłaniem ideowym(np. Jasna Góra w Potopie)Nazwa własna „Warszawa” w Lalce nie jest tożsama z tą nazwą użytą w innych utworach literackich.
Uwagi te odnoszą się do przestrzeni quasi-realnej, który to status zapewniają słowa narratora oraz postaci. Wątpliwość budzić może czysto mentalny sposób wzmiankowania przestrzeni(np. w utworach wykorzystujących monolog wewnętrzny), kiedy utożsamia się mówiącego, odbiorcę i bohatera-przedmiotu wypowiedzi. W wyznaczaniu przestrzennej skali świata przedstawionego uczestniczą w sposób pełnoprawny także doświadczenia i wyobrażenia postaci bez względu na sposób ich narracyjnej prezentacji(wyobrażenia bohaterów Trylogii o krajach, w których nigdy nie byli). To, co przedstawione niejako naocznie, okazuje się fragmentem rzeczywistości szerszej i to ona wyznacza ostateczną skalę przestrzenną danego utworu.
Reguły wyznaczania przestrzeni lit.
Świat powieściowy→konstrukcja teleologiczna, eksponująca określony temat i problem. Ta idea utworu jest regulatorem poetyki przestrzeni. Przestrzeń utworu należy widzieć nie jako po prostu daną, ale jako realizacje konkretnego tematu. Należą tu: reprezentatywność wybranych miejsc, wystarczalność realizowanej skali przestrzennej dla ekspozycji danego problemu, właściwość wyboru terytorium dla podjętego tematu, wystarczalność zróżnicowania przestrzeni dla pełnego zrealizowania możliwości, jakie temat ten daje, możliwość empirycznej weryfikacji przestrzeni powieściowej.
Miasto jest jednym miejsc wyróżnionych w przestrzeni, także literackiej, jako obszar świadomie stworzony przez człowieka, jako kondensacja czynników cywilizacyjnych. Ważne jest, czy miasto, jako miejsce zdarzeń powieściowych, zostało wyznaczone jako przestrzeń wyłączna czy mieści się w szerszym horyzoncie przestrzennym. Ograniczenie zdarzeń do 1-go miasta stosowane jest rzadko(monograficzne ujęcie tematu lub jako przestrzeń zamknięta). Na ogół w utworze występują inne miejsca, współprzedstawione na zasadzie naturalnego sposobu bytowania lub dopełnienie przestrzeni głównej.
Uprzywilejowanie miasta nie oznacza zacieśnienia horyzontu (np. Lalka - gł. Warszawa+inne miejsca). Typową opozycją dla przestrzeni miasta jest to co sztuczne i to co naturalne, przedmiotem zainteresowania są jednak dopiero konkretyzacje tej opozycji. Punktem wyjścia jest usytuowanie miasta w powieściowej geografii. Dalsze zadanie polega na odniesieniu topografii lit. do modelu(nie chodzi o szczegółową empiryczną lokalizację)przestrzennego miasta, właściwego danej epoce i regionowi(stwierdzamy czy pisarz miasto traktuje jako miejsce konkretne czy abstrakcyjne). Schemat topografii powieściowego miasta podają różne konwencje gatunkowe i sposoby modelowania świata.
Gdy autor wybiera na miejsce akcji miasto geogr. weryfikowalne to trzeba uzupełnić też zgodność topografii lit. i rzeczywistej(nazwowe utożsamienie nie przesądza o stopniu szczegółowości podobieństwa.
2.Kreowanie przestrzeni
W procesie kreowania dokonuje się prezentowanie przestrzeni jako wyobrażeniowo konkretnej, niepowtarzalnej rzeczywistości. Kreowanie przestrzeni(dot.ontologii świata lit.) jest to wypełnianie horyzontu przestrzennego powieści elementami o mniej lub bardziej zdecydowanej wyrazistości podmiotowej. Przestrzeń podlega tu swoistej materializacji: wymiary tracą na znaczeniu w stosunku do kształtów, poczucie przestrzenności tego, co przedstawiane, przechodzi w reakcje bardziej szczegółowe i różnorodne. Przestrzeń staje się światem przedstawionym utworu.
Jawi się ona jako układ konkretnych miejsc (przestrzeń wypełniona bardziej lub mniej). Pisarz konkretyzuje przestrzeń, kreuje wypełniające ją elementy(miejsca i przedmioty) wg przyjętego dla zrealizowania idei planu całościowego. Reguły kreacji przestrzeni nie są semantycznie obojętne: są znaczeniowo bardziej nacechowane niż zasady wyznaczania.
Sposób kreowania przestrzeni charakteryzuje gęstość jej „zabudowania”-wypełnienia miejscami i przedmiotami. Każdy z typów miejsc kreowany być może jako przedmiotowo „pusty” lub „wypełniony” (jest to tendencja semantycznie znacząca. Przestrzeń może być wypełniona elementami jednorodnymi lub różnorodnymi. (wybór ten przygotowuje ważne przesłanki semantyczne).
Zagadnienie kreacji obejmuje też kwestię stopnia konkretności przedstawień. Przedmiotowe wypełnienie przestrzeni może być prezentowane tylko poprzez cechy typowe(identyfikacja miejsca jako reprezentant określonego typu miejsc realnych)lub może być skonkretyzowane w sposób, który odwołuje się do znajomości realiów świata przez czytelnika.
Techniki konkretyzowania przestrzeni odwołują się do wzorców obrazowania z tradycji lit. lub z innych dziedzin życia. Ustalenie wzorców kreowania jest zadaniem podstawowym bo pozwala prawidłowo odczytać sygnały ważności semantycznej i aksjologicznej.
Czynnikiem najsilniej indywidualizującym kreacje przestrzeni jest wybór jakości służących jej prezentowaniu: ich repertuar, proporcje wykorzystania, stopień intensyfikacji poszczególnych jakości. Ważne jest kreowanie miejsca, przedmiotu, przestrzeni przedstawionej danego utworu jako całości w sposób podtrzymujący wrażenie nieokreśloności. Funkcje tego mogą być nastrojotwórcze, charakteryzujące, epistemologiczne. Przestrzeń skonkretyzowana nabiera charakteru miejsca. Przedmioty i miejsca określają przestrzeń, nadając jej geometryczną osobowość. Przedmiot lub miejsce zyskuje konkretną realność, jeśli doświadczamy go w sposób totalny(wszystkimi zmysłami oraz aktywną i refleksyjną myślą).(Yi-Fu-Tuan)→wrażenie realności pisarz uzyskuje przez wybór miejsc typowych -cel, hierarchia -wybiera to, co ważne).
Od zdolności wyrazistego, zindywidualizowanego i ekspresywnie aktywnego względem czytelnika sposobu kreowania miejsc zależy powodzenie wszystkich innych procesów literackich, dla których przestrzeń jest niezbędnym substratem. Przestrzenna skala każdego utworu zakłada wielość miejsc (miasta nie da się przedstawić w pełnym uposażeniu topograficznym). Świat przedstawiony jest iluzją zbudowaną na fundamencie językowym z wiedzy i wyobraźni autora. Literacki obraz miasta (jak każda przestrzeń w lit.) ma charakter aspektowy. Przestrzeń kreowana jest zawsze z określonego punktu widzenia i dla określonego celu ekspresywnego i problemowego. Braki w miejscach typowych dla pierwowzoru realnego mogą mieć dwojakie pochodzenie:
Mogą wynikać z naturalnej aspektowości wszystkiego, co przestrzenne
Mogą mieć charakter przemilczeń-stwarzać intencjonalnie sytuację, w której powinny być dostrzeżone jako „braki”, ich nieistnienie mam znaczenie w kontekście problemowym (przemilczanie jako środek semantyki i ekspresji)
3.Funkcjonalizowanie przestrzeni
Przestrzeń jako całość i poszczególne jej wyróżnione miejsca są sfunkcjonalizowane-przeznaczone dla celów innych niż samo demonstrowanie istnienia. Chodzi o funkcję w rozumieniu kompozycji literackiej, nie funkcjonalność analogicznego miejsca w rzeczywistości. (Ulice w powieści służą do chodzenia z racji odwzorowywania relacji funkcjonalno-przestrzennych przestrzeni realnej). Ulica, dom, katedra, itp. stają się ważne, gdy są w istotny sposób związane z przebiegiem zdarzeń i biografiami postaci (wtedy już nie są tłem, ale przestrzennym współczynnikiem semantyki).
Funkcje związane z powieściowym zobrazowaniem przestrzeni miasta muszą być opisane w języku analizy kompozycyjnej i semantycznej interpretacji utworu.(dane miejsce może nieoczekiwanie nabrać dodatkowego znaczenia wykraczającego poza funkcję na planie miasta).To sfunkcjonalizowanie może dokonać się w wymiarze fizycznym(sensacja) lub psychologicznym(tradycyjna proza realistyczna łączy obie tendencje).
Dla interpretacji utworu ważna jest zmiana funkcji danego terytorium, miejsca, przedmiotu (miejsce planowanej kariery→miejsce porażki, azyl→miejsce osaczenia, itp.)Funkcjonalizacja przestrzeni dokonuje się na różnych poziomach i w różnych skalach. Może ona ograniczyć się do bohatera utworu, może podlegać obiektywizacji wskutek zweryfikowania narratora. Funkcje poszczególnych obszarów, miejsc, obiektów podlegają hierarchizacji zgodnie z przebiegiem zdarzeń i ich znaczeniem dla postaci. Wszystkie muszą zestroić się w jedną funkcję, jaką świat przedstawiony pełni w stosunku do idei utworu(jest to przesłanka ekspresywnego oddziaływania utworu). W funkcjonalizowniu wszystkich składników przestrzeni przejawia się kompozycyjny kunszt autora.
Poszczególne epoki, gatunki i konwencje wytworzyły repertuary funkcji przypisanych poszczególny składnikom przestrzeni literackiej. Pisarz odwołuje się do poczucia rzeczywistości czytelnika (zapewnia to podst. czytelność przestrzeni)oraz jego świadomości lit.Ta dwoistość odwołań wykorzystywana jest przy refunkcjonalizacji typowych składników przestrzennych. Przewaga inwencji nad konwencją potęguje ekspresywność i owocuje nowymi rozwiązaniami semantycznymi.
Ten aspekt utworu krzyżuje się z problematyką organizacji czasu, zdarzeniowością, oraz statusem i funkcją postaci. Badać funkcję przestrzeni to poszukiwać rozwiązań ostatecznie przygotowujących ideowe przesłanie utworu.
4.Waloryzowanie przestrzeni
W tym dopełnia się istnienie i funkcjonowanie przestrzeni. Przechodzimy do tego, co w sposób pośredni, ale konieczny nadbudowuje się nad strukturą utworu. Świat dzieła lit. tak swoją ontologią (sam akt tworzenia uznajemy za akt wartościowy), jak i poetyką (wartości estetyczne) ciąży ku wartościom i dopiero w ich spełnieniu znajduje swój najwyższy sens. Waloryzowanie przestrzeni jest nieodłączne od jej wyznaczania, kreowania i sfunkcjonalizowania. Dopiero wartościując przestrzeń pisarz czyni ją przestrzenią ludzką, potwierdza w ten sposób, że przestrzeń świata realnego nigdy nie pozostaje człowiekowi obojętna-by w niej żyć musi ją zhumanizować, czyli powiązać z wartościami, nasycić nimi. Człowiek powołany jest do tego, by żyć wartościowo i tym, co w sposób najistotniejszy określa jego odnoszenie się do świata, są wartości, które realizuje, w które wierzy, i których pożąda. Trzeba uważać bo wartościowanie może prowadzić do oczywistości, które wcale nie muszą być pewne i prawdziwe, a poza tym wartości nie są uchwytne bezpośrednio, ale nadbudowują się nad konstrukcją świata przedstawionego. Trzeba je więc rozróżnić na wartości:
|
|
|
|
|
|
Przy waloryzowaniu częsty jest schematyzm-powtarzanie kwalifikatorów typu: góra/dół, zamknięte/otwarte, swoje/obce, profanum/sacrum. Trzeba najpierw ustalić odniesienie ideowe, filozoficzne, czy światopoglądowe. Dla zabiegów waloryzujących układem odniesienia jest system aksjologiczny z jego najbliższym filozoficznym zapleczem.
Wiązanie wartości z przestrzenią utworu jako całością, z wyróżnionymi miejscami, obiektami nie może być automatyczne. Waloryzacji przestrzeni nie można autonomizować jako poznawczego aspektu utworu bo przygotowały ją określone sposoby wyznaczania przestrzeni, jej kreowania i sfunkcjonalizowania. Silniej niż w poprzednich aspektach daje tu o sobie znać kontekst historyczny, a w spojrzeniu na rzeczywistość przez pryzmat wartości najdobitniej ujawnia się podmiotowość utworu.
Do poprawnej interpretacji waloryzacji potrzebna jest filozofia miasta(współczesna momentowi genezy miasta). Stanowi ją system ogólnych, historycznie zmiennych poglądów na istotę, wyznaczniki, funkcje i znaczenie miasta. Nie wystarczy tylko literackie podejście.
***
Miasto nie jest miejscem akcji jak każde inne: Poprzez skupienie materialnej i kulturalnej siły miasto zintensyfikowało stosunki ludzkie i przetworzył ich rezultaty w formy, które mogły być gromadzone i pomnażane. (Lewis Mumford). Możliwe jest by w fazie interpretacji analizowany tu aspekt strukturalny utworu ujawnił jakąś prawdę o świecie nie przedstawionym, lecz istniejącym realnie, ale pod warunkiem nieutożsamiania realistycznej metody kreowania świta z wartością dokumentu historycznego. Utwory literackie przekazują świadectwo rozumienia przez autora, a pośrednio przez całe pokolenie roli miasta w konkretnej historycznej fazie rozwoju cywilizacji. Literatura jest więc też dokumentem świadomości i na tym polega jej niepowtarzalne znaczenie.
.
4