Autor: Agnieszka Lamers (bohemistyka)
1. Jak doszło do Praskiej Wiosny?
Wydarzenia lat 1968-1993 wciąż pozostają żywe w pamięci nie tylko Czechów i Słowaków, ale także obywateli innych państw, zwłaszcza byłego bloku komunistycznego. Bez wątpienia pokojowe, demokratyczne przemiany, zapoczątkowane w Czechosłowacji, a krwawo stłumione przez wojska Układu Warszawskiego wpłynęły przede wszystkim na zmianę sposobu myślenia; można zaryzykować stwierdzenie, że nawet upadek komunizmu.
Długotrwałe życie w ciasnych ramach stalinizmu nie nauczyło ogółu, jak tego oczekiwała władza, posłuszeństwa i całkowitego podporządkowania wszystkich dziedzin życia, niemal własnych myśli, jedynej słusznej partii. Również centralne zarządzanie gospodarką wywołało jedynie narastające trudności gospodarcze. Niezadowolenie społeczne miało dopiero szansę ujawnić się, kiedy w niezłomnej i idealnej figurze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich pojawiła się pierwsza rysa. Prawdopodobnie ludzie nie ośmielili by się wyrazić jakiejkolwiek krytyki, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę naród czeski, który od wieków przyzwyczajony był do legalizmu, gdyby nie oficjalne potępienie "kultu jednostki". Mimo, że było to oświadczenie niezwykle ostrożne, wywołało, nie od razu, lecz na dłuższą metę lawinę skutków.
W połowie czerwca 1956 roku obradowała konferencja Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Ówczesny sekretarz, Antonín Novotný, w referacie potępił "kult jednostki", jednocześnie stwierdzając, ze polityka partii była słuszna i nie ma potrzeby jej zmiany. W owym okresie podkreślano wrogą działalność imperialistów i niebezpieczeństwo rewizjonizmu w samej partii. Jednocześnie polityczne zmiany w samym Związku Radzieckim, choć w rozmaitym zakresie, pociągnęły za sobą zmiany także w Czechosłowacji. Wzrastała tam stopniowo rola Zgromadzenia Narodowego, nowelizowano normy prawa wydane w poprzednich latach, usuwano nadmiar kar godzących w życie społeczne. Jednocześnie została powołana komisja Komitetu Centralnego KPCz do zbadania niektórych procesów politycznych, uznanych za bezpodstawne, w świetle nowej linii ideologicznej. Uznała ona niewinność niektórych "niepoprawnych politycznie", wytoczono procesy funkcjonariuszom organów bezpieczeństwa za stosowanie niedopuszczalnych metod podczas śledztwa. Zwalniano z więzień, niekiedy przywracając nawet prawa członków partii.
Dużo ważniejszą konsekwencją jest przełamanie milczenia o tym, co działo się w okresie stalinizmu (przykładem mogą być wydane w Bratysławie "Spóźnione reportaże" - książka Ladislava Mňačka, członka partii, będąca rozliczeniem z bezprawiem okresu stalinizmu), rozłam w grupie rządzącej i wiele zmian personalnych na znaczących stanowiskach w partii.
Ferment umysłowy pobudzała także prasa, na łamach której toczyły się krytyczne dyskusje nad zagadnieniami politycznymi i gospodarczymi. Ogromną rolę odegrali artyści tacy jak Bohumil Hrabal czy Josef Škvorecký, podejmujący tematykę współczesną. Należy jednak podkreślić, że mimo krytycznego przewartościowania jakie nastąpiło w ruchu komunistycznym na całym świecie, społeczeństwo czechosłowackie pozostało bierne i posłuszne przywódcom. Jednak w rzeczywistości przemiana, jaka zaszła w umysłach inteligencji partyjnej doprowadziła do późniejszego upadku systemu politycznego. Rzeczywista słabość ustroju totalitarnego, jaka ukazała się w tych latach, dotarła do świadomości elit partyjnych.
Władze centralne nie były w stanie opanować ożywionych dyskusji, jakie przyniósł rok 1967. Stosowano doraźne kary, zaostrzono cenzurę. Antysemityzm, którego fala ogarnęła blok komunistyczny w efekcie wojny sześciodniowej izraelsko-arabskiej, wywołał protesty literatów z Czechosłowackiego Związku Pisarzy, za co niektórych Komitet Centralny wydalił z partii, a Związkowi odebrano jego tygodnik Literárn? Noviny, ustalając odgórnie jego redakcję. Do głosu doszli także zwolennicy reform gospodarczych (głównie na Słowacji), które miałyby pozyskać partii nowych zwolenników socjalizmu, rozumianego jako zasadę sprawiedliwości społecznej. Wtedy to międzynarodowa karierę zrobiło określenie "socjalizm z ludzką twarzą". Opór wobec jakichkolwiek reform, ze strony Novotnego spotkał się z krytyką. Początkiem stycznia 1968 roku musiał on ustąpić z urzędu prezydenta, który pełnił od 1957 roku, oraz z funkcji pierwszego sekretarza partii. Nowym prezydentem został wybrany Aleksander Dubček.
2. Wiosna i zmiany jakie przyniosła
Rozpoczęto prace nad nowym programem działania partii, ustał faktyczny nadzór nad prasą, toczyły się ożywione dyskusje, podjęto rozrachunek ze stalinowską przeszłością. Poddano od nowa analizie procesy politycznej rehabilitacji osób niewinnych, gabinet rozpoczął pracę nad projektem ustawy rehabilitacyjnej. Usunięto ze stanowisk ludzi odpowiedzialnych za łamanie prawa, stosowanie tortur i inscenizowane procesy polityczne. Pod naciskiem opinii publicznej ustępowali także politycy. 4 kwietnia powstał nowy gabinet Oldřicha Černíka. Tym sposobem większość najważniejszych stanowisk partyjnych i państwowych objęły osoby, które były przychylnie nastawione do reform.
Oficjalne stanowisko partii zakładało brak zmiany "linii wewnętrznej i zagranicznej" a jednocześnie postulowało doprowadzenie do "socjalizmu z ludzką twarzą". Pojawiły się nieśmiałe głosy postulujące powrót do pluralistycznego systemu politycznego. Powstał Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych, klub byłych więźniów politycznych K-231, w liczbę rosły także stronnictwa takie jak Czechosłowacka Partia Socjalistyczna, Czechosłowacka Partia Ludowa, Partia Wolności i Odrodzenia Słowacji. Jednocześnie rosło poparcie dla KPCz (!).
Zgromadzenie Narodowe uchwalało powoli i przy zachowaniu legalizmu ustawy zmieniające system polityczny. Jednak największe zmiany zaszły w dziedzinach wolności słowa i demokratyzacji życia oraz dotychczasowej centralizacji władzy. Zmiany realizowano zaś dzięki grupie osób stojących na czele partii. Zwrot polityki wynikał więc ze zmian personalnych. Jednocześnie w wyborach delegatów na zjazd konserwatyści ponieśli porażkę.
Wydarzenia w Czechosłowacji wywołały zaniepokojenie w Związku Radzieckim. Hasło "socjalizm z ludzką twarzą" stawiało pod znakiem zapytania nie tylko stalinizm sam w sobie, lecz i systemy w innych państwach bloku - sugerowało bowiem, że istnieje tam socjalizm z twarzą nieludzką. Szeroki oddźwięk reformy czechosłowackie wywołały wśród społeczeństwa polskiego. Na murach zaczęły pojawiać się hasła "Cała Polska czeka na swojego Dubczeka". Zmiany ustroju czechosłowackiego przestały mieć charakter wyłącznie wewnętrzny, a zaczęły zagrażać porządkowi w państwach komunistycznych. Konserwatyści obawiali się, że Dubček otworzył drogę do kontrrewolucji, że zmiany doprowadzą do erozji socjalizmu i do utraty władzy przez samych komunistów.
23 marca w Dreźnie odbyła się konferencja przywódców partyjnych państw bloku komunistycznego. Dubček został zmuszony do składania wyjaśnień, oskarżano go niemal o tolerowanie w kraju kontrrewolucji. Nastąpiły spotkania czechosłowacko-radzieckie, na których nasilała się jeszcze krytyka. Podczas szeregu dalszych rozmów, odbywających się już bez udziału Czechosłowacji, państwa komunistyczne podjęły decyzję, o ingerencji w politykę wewnętrzną Czechosłowacji. Uczestnicy wystosowali list do Komitetu Centralnego KPCz, będący ostatnim ostrzeżeniem. Bezpośrednim pretekstem do dokonania agresji był rzekomy list kilku członków Komitetu Centralnego, apelujących do państw Układu Warszawskiego o pomoc w sytuacji gdy socjalizm w Czechosłowacji jest zagrożony przewrotem kontrrewolucyjnym przez siły prawicowe. List miał przekazać Breżniewowi Vasil Bižak, przewodniczący KC KPCz. Faktycznie wokół listu i jego autentyczności toczą się zagorzałe spory historyków.
3. Interwencja, stłumienie Praskiej Wiosny
Z 20 na 21 sierpnia 1968 roku wojska pięciu państw Układu Warszawskiego wkroczyły do Czechosłowacji. Oficjalny pretekst nie zyskał rozgłosu, nie udało się opublikować zaproszenia, więc społeczeństwo i większość polityków potępiała ten akt agresji. Prezydium Komitetu centralnego KPCz uchwaliło deklarację sprzeciwiające się łamaniu przez państwa Układu Warszawskiego porozumień, oraz podstawowych praw międzynarodowych. Dokument udało się rozpowszechnić przez radio. W tym czasie w pięciu państwach biorących udział w akcji podawano informacjo o zaproszeniu i "bratniej pomocy" dla Czechosłowacji. Dubčeka i kilku innych polityków uprowadzono siłą do Moskwy.
Inwazja spotkała się także z protestem społecznym, w Pradze na ulice wyszli demonstranci, stosowano bierny opór wobec radzieckich żołnierzy, odmawiając im udzielenia informacji czy choćby podania wody. Nadzwyczajny zjazd KPCz w jednej z fabryk potępił okupacyjna administracje.
Delegacja Czechosłowacka z prezydentem Svobodą wynegocjowała uwolnienie porwanych polityków w zamian za zgodę na obecność wojsk Układu w kraju, zmiany personalne na stanowiskach kierowniczych partii, wprowadzenie cenzury mediów, zakazanie niektórych organizacji. Powoli pod radzieckim naciskiem radio, prasa i telewizja zmuszane były wypowiadać się coraz bardziej enigmatycznie i rozpowszechniać propagandowe informacje. Historycy i inni uczeni pragnący pokazać w swych publikacjach prawdę zostawali często prostymi robotnikami, ucierpiała na tym cała nauka czeska i słowacka, zwłaszcza w dziedzinach humanistycznych. Protestowali obywatele krajów bloku, pod ambasadami czechosłowackimi składano anonimowo kwiaty, oficjalny protest wystosowali w prasie emigracyjnej literaci polscy, filozofowie, poeci z Węgier, NRD, Bułgarii i ZSRR. Słynny stał się rozpaczliwy protest przeciw okupacji studenta Jana Palacha, który 16 stycznia oblał się benzyną i podpalił. pod pomnikiem księcia Wacława. Mimo zmian personalnych, Zgromadzenie Narodowe kontynuowało prace nad niektórymi ustawami politycznie obojętnymi. Tak też przyjęto uchwałę o federacyjnym państwie dwóch, równoprawnych narodów - Czeskiego i Słowackiego.
17 kwietnia 1969 roku Dubček zmuszony był ustąpić ze stanowiska pierwszego sekretarza KPCz, niedługo później usunięto go z partii. Jego następca został Gustaw Husák. Rozpoczęło się masowe usuwanie z partii i procesy polityczne. Przemiany po kwietniu 1969 roku nazwane zostały oficjalnie normalizacją.
4. Normalizacja i jej skutki
System represji objął wszystkie dziedziny życia społecznego. Wycofywano z księgarni i utrudniano dostęp w bibliotekach do pozycji potępionych autorów, publikowano za to pseudonaukowe dzieła propagandowe dotyczące realnego socjalizmu. Rozbudowany został system nadzoru nad jednostkami interesującymi organy bezpieczeństwa. Obecność milicji i urzędników bezpieczeństwa była widoczna na każdym kroku, miało to na celu wywarcie presji i strachu na obywatelach.
Zjazd KPCz oficjalnie potępił politykę reform rządów Dubčeka, uznając ją za dążenia rewizjonistyczne, sprzeczne z duchem socjalizmu. Jednocześnie nastąpiła znaczna poprawa warunków bytu społeczeństwa, co stało się głównie dzięki pomocy finansowej ZSRR. Powstawało wiele nowych mieszkań, udzielane były kredyty dla młodych małżeństw, poprawiono zaopatrzenie sklepów. Sytuacja taka sprzyjała wzrostowi liczby urodzeń, jaki zanotowano w przeciągu kilku następnych lat.
Wzrost presji spowodował, że powstała nieoficjalna sfera prywatna obywateli, ich domy, życie, przede wszystkim zaś poglądy, oraz życie publiczne, z oficjalnym poparciem dla władz, członkostwem w partii i tłumem na pochodzie pierwszomajowym. Państwo nie interesowało się prywatnością i poglądami obywatela dopóki nie wyrażał on ich na głos, zagrażając oficjalnej jednomyślności całego społeczeństwa. Wydawać by się mogło, że postawa Czechosłowaków jest bardzo bierna w porównaniu do narodów innych państw komunistycznych. Należy jednak pamiętać, że oprócz legalizmu, zakorzenionego w ich mentalności przez lata w Cesarstwie Austriackim, w ich pamięci tkwiła na świeżo interwencja Układu Warszawskiego, ofiary śmiertelne, ranni i terror. Trudno się więc dziwić, że gdy istniała możliwość wygodnego życia w polepszonych warunkach, którego ceną miał być brak zaangażowania w politykę, przeciętny obywatel chętnie tę cenę płacił. Jednocześnie fakt, że cudzoziemcom, zwłaszcza Polakom, utrudniony był wyjazd do Czechosłowacji, świadczyć może o lęku władzy przed oddźwiękiem społecznym na wydarzenia w świecie, szczególnie zaś obawiać się musieli reakcji ludzi na prawdziwe wiadomości o Solidarności.
Wielu intelektualistów wyemigrowało, nie mogąc znieść atmosfery zakłamania. Zaczęło powstawać wiele pism emigracyjnych jak czasopismo Svedectvi, oraz ośrodki wydawnicze z czego największe to: "68 Pubishers", "Rozmluvy", "Index", "Galerie Krause". Szerzyły one informacje o prawdziwej sytuacji w Czechosłowacji, wyrażały opinie większości społeczeństwa i nie pozwalały zapomnieć opinii światowej o swoim kraju.
W kraju natomiast zaczął działać niezależny obieg wydawniczy, ruch przepisywania literatury pięknej i naukowej. Rozpowszechniano maszynopisy zakazanych pozycji, a dzięki rozwojowi techniki można było później składać druk i powielać na prostej maszynie poligraficznej. Powstało nawet osobliwe wydawnictwo "Edice petlice" (tzn. Biblioteka Skobel), w której można było zamówić maszynopis określonego dzieła. Oczywiście osoby zajmujące się rozprowadzaniem dotknęły prześladowania ze strony służb bezpieczeństwa - rewizje, konfiskaty notatek i gotowych maszynopisów, rozliczne szykany. Samizdat odegrał w Czechosłowacji rolę analogiczną do wydawnictw emigracyjnych. Podawał ludziom prawdę i nie pozwalał o niej zapomnieć.
Rosło także w siłę środowisko inteligenckie zaangażowane w sprawy polityki. Z niego zrodziła się późniejsza opozycja polityczna. Trwały dyskusje, najśmielsi wydawali własne protesty i manifesty, za co najczęściej spotykało ich więzienie. Rozgłos międzynarodowy zyskała sobie tak zwana "Karta 77". Podpisana 1 stycznia 1977 roku przez grupę czeskich intelektualistów, literatów i publicystów deklaracja odwołująca się do ratyfikowanych przez Czechosłowację traktatów międzynarodowych, gwarantujących prawa i wolności obywatelskie. Karta udowadniała, że niektóre z nich są całkowicie iluzoryczne, jak wolność słowa i poglądów politycznych, wolność od strachu i wiele innych. Na kilku stronach wymienione zostały dziedziny, w których władza czechosłowacka łamie prawa człowieka. Sygnatariusze stwierdzali, że nie powołują żadnej organizacji, jedynie stwierdzają fakt i wyrażają opinie wszystkich, którzy walczą o respektowanie praw człowieka. Dystansowali się nawet od polityki, twierdząc, że chcą podjąć dialog z władzami w celu zapewnienia respektowania podstawowych praw humanitarnych. Pierwszymi rzecznikami karty zostali Václav Havel, Jan Patočka oraz Jiři Hájek. Wkrótce przybyli dalsi rzecznicy, do lata 1980 roku zebrano ponad tysiąc podpisów. Wkrótce organ KPCz, gazeta "Rude právo" zamieściła protest przeciwko karcie. Nie podpisanie się pod dokumentem groziło często represjami zwolnieniem z pracy. Ludzie zmuszeni byli pod groźbą popierać protest, nawet jeżeli nie zapoznali się z "Kartą 77".
Powstał także "Komitet Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych"- VONS, wzorujący się na polskim Komitecie Obrony Robotników. Próba likwidacji VONS przyniosła jedynie wzrost liczy jego członków.
Niezależne wydawnictwa, "Karta 77", VONS, piśmiennictwo emigracyjne docierające do Czechosłowacji, choć były działaniami nieskoordynowanymi, podważały jednak "Normalny" system, który został wprowadzony siłą po roku 1968. O wydarzeniach z roku 1968 mówi wiele tekstów kultury, których odbiór przez publikę został na długie lata zabroniony, jak na przykład było z filmem "Skowronki na uwięzi" Jiřeho Menzla, czy książką Bohumila Hrabala "Sprzedam dom, w którym nie chcę już mieszkać".
5. Aksamitna Rewolucja
Przełom w latach 80-tych w Czechosłowacji spowodowały zmiany wprowadzone przez Gorbaczowa w ZSRR. Początkowo KPCz usiłowała zachować dawna linię, jednak wkrótce podjęła próbę dokonania ograniczonych zmian. Zmuszała ją do tego niepomyślna sytuacja gospodarcza, coraz większe kłopoty zaopatrzeniowe oraz presja społeczeństwa. Jednak przy wysiłku włożonym w zachowania władzy, pozycja polityczna KPCz osłabła. Ofiarą rywalizacji wewnątrzpartyjnej padł Husák, który w grudniu 1987 został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska pierwszego sekretarza KPCz, zachowując jednak funkcję prezydenta.
W tym też roku coraz widoczniejsze było ożywienie polityczne w całej Czechosłowacji, odbywało się wiele demonstracji. Manifestowano również poparcie dla Kościoła i postulowano jego rozdzielenie od państwa, co umożliwiłoby między innymi samodzielne nadawanie przez Kościół nominacji biskupich. Sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa zmusiła gabinet premiera Štrougala do dymisji, nowy rząd Ladislava Adamca zaś, planował podjęcie reform. Niestety nie oznaczało to jednocześnie liberalizacji życia społecznego. W rocznicę śmierci Jana Palacha rozpędzono brutalnie demonstrację w centrum Pragi, wtedy też aresztowano Václava Havla. Kolejne impulsy nadchodziły z zagranicy. Podpisanie porozumień okrągłego stołu najpierw w Polsce a potem kompromis władzy z opozycją na Węgrzech wywołały entuzjazm wśród Czechosłowaków.
Kolejne posunięcia należały znowu do studentów praskich. W 50 rocznice antyhitlerowskiej demonstracji na Uniwersytecie Karola, kiedy zginął student Jan Opletal, jego następcy zorganizowali pochód żałobny dla uczczenia jego pamięci. Studenci wyruszyli z kontrowersyjnymi transparentami z hasłami jak: "Jan Opletal - Jan Palach", "Przestańcie bić studentów", "Na gwiazdkę wolność" i innymi. Siły porządkowe do rozpędzenia pochodu użyły pałek, rannych zostało około 150 osób, część demonstrantów uwięziono. W tej sytuacji powstał studencki komitet strajkowy, niedługo później - 19 listopada 1989 roku powstało w Pradze Forum Obywatelskie zrzeszające opozycjonistów władzy komunistycznej. Potężne manifestacje sparaliżowały całą Czechosłowację. Kolejne dni przyniosły powolny rozpad władzy, która nie mogła już przemocą stłumić rewolucji. Usuwano dotychczasowych przywódców, ze stanowisk ustępowali skompromitowani politycy. Manifestacji już nikt nie rozpędzał. Co warto zauważyć, te same postulaty i hasła głoszone prze tłum jeszcze kilkanaście dni wcześniej uznawane były za zbrodnie polityczną. Bezkrwawe przemiany w Czechosłowacji zaczęto nazywać Aksamitną Rewolucją ("Samatová Revoluce").
Czeski pisarz Bohumil Hrabal opisał Aksamitną Rewolucję jako: "...Zwyczajny humanizm, który wywalczyli kwiatami i świeczkami i pop-artem, klowni, aktorzy i dzieci, które ledwie ukończyły szkołę...studenci, aktorzy i cyrkowe błazny, poparci przez tych wszystkich, którzy mają wrodzone poczucie człowieczeństwa i poczucie przyzwoitości i humoru, którzy nie chcą wegetować w cieniu partyjnych dekretów, ale żyć pełnym życiem obywateli w granicach prawa i praw..."
6. Demokratyzacja
Z czechosłowackiej konstytucji wykreślony został ustęp mówiący o kierowniczej roli partii w państwie. Zmieniła się stopniowo ekipa rządząca, Husák i inni politycy sprawujący władzę zostali usunięci z KPCz. Zmieniła się także część deputowanych ze Zgromadzenia Narodowego. W 1990 KPCz przekształciła się w dwie federacyjne partie: Komunistyczną Partię Czech i Moraw i Komunistyczną Partię Słowacji. Powstawał także szereg nowych partii, a wiele z istniejących zmieniało nazwy na tradycyjne i odwołujące się do historii sprzed dojścia do władzy komunistów z Gottwaldem na czele w 1948 roku. Zgromadzenie federalne wybrało 28 grudnia Dubčeka na swego przewodniczącego, a następnego dnia Havla na prezydenta. Należy wspomnieć o politycznej opozycji wobec KPCz w tamtym czasie. Głównym ugrupowaniem było coraz liczniejsze Forum Obywatelskie na ziemiach czeskich, a Społeczeństwo Przeciw Przemocy na Słowacji. W styczniu 1990 roku podjęto rozmowy czechosłowacko-radzieckie w sprawie wycofania wojsk ZSRR. Okupacja radziecka dobiegła kresu.
Duże znaczenie miała także zmiana nawy państwa na Czeską i Słowacką Republikę Federalną, oraz powrót do historycznego herbu Słowacji z dwuramiennym krzyżem na szczycie góry o trzech wierzchołkach. Wkrótce odbyły się wybory parlamentarne. Większość głosów na ziemiach czeskich otrzymało zgodnie z przewidywaniami Forum Obywatelskie (53,2%), na Słowacji zaś Społeczeństwo Przeciw Przemocy (32,5%), na drugim miejscu w całej republice znajdowali się komuniści (około 13% na obu ziemiach). Jednym z problemów jakim musiał stawić czoło nowy rząd był stosunek do przeszłości i rozrachunek z ludźmi piastującymi wysokie stanowiska w poprzednim reżimie, a także ujawnienie współpracowników urzędu bezpieczeństwa. Na jesieni 1990 roku przeprowadzono lustracje posłów do parlamentu. Podjęto także próbę usunięcia ze stanowisk kierowniczych osób uczestniczących w organizacjach kierowanych przez KPCz.
Kolejnym zadaniem była naprawa gospodarki, tak aby nie zachwiać bezpieczeństwa społecznego i nie rozpętać hiperinflacji. Rozpoczęto proces prywatyzacji, co było o tyle utrudnione, że państwo nie posiadało wystarczających rezerw kapitałowych, by odkupić strategiczne przedsiębiorstwa, a przekazanie ich w ręce spółek zagranicznych nie było korzystne. Rozwiązano problem prywatyzacją kuponową, przekazując obywatelom kupony uprawniające do nabycia akcji danych spółek. Parlament uchwalił też ustawę o zwrocie zabranych przez państwo dóbr kościelnych.
Zadbano także o nawiązanie bliskiej współpracy międzynarodowej z krajami byłego bloku komunistycznego - Polską i Węgrami. Inicjowano wspólne kroki mające na celu rozwiązanie Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy. Nastąpił koniec, ogłaszanego przez Gottwalda w 1948 roku sojuszu ze Związkiem Radzieckim po wieczne czasy. 15 lutego 1991 roku przedstawiciele trzech państw zawarli porozumienie w węgierskim Wyszehradzie dotyczące wzajemnej współpracy. 21 grudnia 1992 roku w Krakowie podpisano układ o środkowoeuropejskiej strefie wolnego handlu. Poza tym wszystkie trzy państwa nakierowały swą politykę na Europę zachodnią, wkrótce też w obrębie Trójkąta Wyszehradzkiego pojawiła się swego rodzaju rywalizacja względem Unii Europejskiej. Tymczasem z Forum Obywatelskiego i Społeczeństwa Przeciw Przemocy zaczęły wyodrębniać się osobne partie. Na ziemiach czeskich nawiązywały do konserwatywnych i demokratycznych tradycji, sugerujące wyeliminowanie z życia wszelkich elementów socjalizujących. Na Słowacji zaś partie powstałe z rozpadu SPP miały charakter narodowy, a odwoływały się często do populistycznych haseł. Tak więc kolejne wybory parlamentarne odbywały się w zmienionych warunkach politycznych. Najsilniejsza partią czeską okazała się Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), tworząca koalicja z Partią Chrześcijańsko-Demokratyczną. W Słowacji najwięcej głosów zyskał Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS). Ujawniły się wyraziście występujące i rysujące się już wcześniej różnice polityczne między ziemiami czeskimi i słowackimi.
7. Rozwód
Po uchwaleniu ustawy o państwie federacyjnym na jaw wyszły różnice w stopniu rozwoju gospodarczego Czech i Słowacji. W okresie sojuszu ze Związkiem Radzieckim główne rynki zbytu znajdowały się na wschodzie. Stąd też większość strategicznych przedsiębiorstw (rzecz jasna związanych ze zbrojeniem), zostało otworzonych właśnie na terenie Słowacji. Były to jednocześnie zakłady najbardziej uciążliwe dla środowiska, choć nie należy zapominać, że wiele podobnie zgubnych ekologicznie przedsiębiorstw istniało także na ziemiach czeskich. Wspólna, scentralizowana gospodarka realizowana w poprzednich dziesięcioleciach paradoksalnie pogłębiała jeszcze różnice w uprzemysłowieniu obu republik. Kiedy po roku 1989 zadecydowano o redukcji zbrojeń, przedsiębiorstwa słowackie stały się niepotrzebne, a przystosowanie się do zmienionych warunków geopolitycznych było niemożliwe z powodu odległości dzielącej Słowację od zachodnich rynków.
Jednocześnie przed okresem państwa federacyjnego nie uwzględniano osobnej tożsamości obu narodów, w oficjalnych dokumentach obywateli Czechosłowacji widziało obywatelstwo "czechosłowackie", niezależnie od tego, z którym z dwóch narodów utożsamiała się dana jednostka. Nie zwracano uwagi także na odrębność języka słowackiego i czeskiego, traktując je jako jeden, co najwyżej rozpatrując czeski i słowacki jako odmienne dialekty tego samego języka.
Czechy i Słowacja miały także za sobą zupełnie inną przeszłość. Podczas gry ziemie czeskie zostały siłą wcielone do III Rzeszy jako Protektorat Czech i Moraw, w okresie tym Słowacja istniała jako odrębny, niepodległy organizm państwowy pod rządami skrajnie prawicowego przywódcy, księdza Hlinki. Ziemie czeskie odziedziczyły po Cesarstwie Austro-Węgierskim dużo lepiej rozwinięty przemysł, jako że głownie na Śląsku koncentrowały się najważniejsze zakłady. Słowacja zaś była zawsze ziemią rolników. Zmiany jakie przyniósł ZSSR w dziedzinie gospodarki rolnej umocniły jeszcze rolniczą stronę Czechosłowacji. Dzięki kolektywizacji, udało się rozwinąć bardzo słowackie rolnictwo, wprowadzono powszechne użycie maszyn rolniczych i nowe techniki uprawy.
Kolejną różnicą, jakiej możemy się dopatrzyć między ówczesnymi ziemiami czeskimi i słowackimi to struktura wyznaniowa, a co za tym idzie mentalność obu narodów. Do dziś Czechy szczycą się mianem najbardziej zlaicyzowanego narodu, choć nie należy zapominać o wielkich zasługach reformatora Jana Husa i czasach, gdy za własną wiarę Czesi chętnie oddawali życie. Jednak decydującym wpływem powinien być tutaj oficjalny katolicyzm, będący religią państwową w Cesarstwie Austro-Węgierskim. Stąd też, po odzyskaniu niepodległości, wielu Czechów mając złe asocjacje z jakąkolwiek religią o statusie państwowym entuzjastycznie przyjęło laicyzację. Słowacja natomiast stała raczej po stronie katolicyzmu. Nie należy zapominać, że ziemie Słowackie znajdowały się pod bezpośrednim wpływem Węgier, a w królestwie katolicyzm, choć oficjalny, nie był jednak ostentacyjny. Poza tym większość społeczeństwa słowackiego miała pochodzenie chłopskie (w odróżnieniu od silnej grupy czeskiego mieszczaństwa), co wiązało się z konserwatyzmem, umiłowaniem tradycji, a co za tym idzie, także większego przywiązania do Kościoła Katolickiego.
Nic więc dziwnego, że różnice gospodarcze, polityczne i społeczne zaczęły wkrótce po demokratycznej transformacji doskwierać, zwłaszcza grupie rządzącej, która nie mogła dojść do porozumienia. Wśród Czechów rozpowszechniona była opinia, ze muszą dopłacać do utrzymania biedniejszych rejonów Słowacji i nie mogą się rozwijać gospodarczo obciążeni takim balastem. Słowacy natomiast uważali się za pokrzywdzonych umieszczaniem na ich ziemiach zakładów najcięższych dla środowiska. Jednocześnie obywatele federacji zdawali sobie sprawę, że pomimo wewnętrznych napięć rozpad na dwa oddzielne państwa nie byłby korzystny ani dla jednej ani dla drugiej republiki. W rzeczywistości decyzja o podziale zapadła w ścisłej grupie polityków, nie zostało przeprowadzone referendum w tej sprawie, jednak według przeprowadzonych badań opinii publicznej rozwodu pragnęło wówczas zaledwie 21% Czechów i 18% Słowaków. Prezydent Václav Havel oficjalnie sprzeciwiał się tej inicjatywie. Mimo tego 1 września 1992 Słowacka Rada narodowa uchwaliła nową konstytucję oraz oświadczenie o suwerenności Republiki Słowackiej. Nadal jednak istniała Czeska i Słowacka Republika Federacyjna. Taka dychotomia wzbudziła niepokój społeczny i wywołała wzmożoną migrację na ziemie czeskie. Jesienią przygotowania do podziału państwa były w pełnym toku, 25 listopada Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę o likwidacji państwa czechosłowackiego, która weszła w życie o północy 31 grudnia 1992. Jest to niezwykle rzadki przypadek, że istnieją dokładne, dzienne a nawet godzinne daty powstania (28 października 1918) i kresu państwa. Czechosłowacja istniała niemal 75 lat.
8. Podsumowanie
Chociaż to Polska była pierwszym krajem, który bezkrwawo zmienił ustrój komunistyczny, nie należy zapomnieć o roli, jaką odegrały wydarzenia w Czechosłowacji, zwłaszcza z okresu Praskiej Wiosny. Gdyby nie zbrojna interwencja państw Układu Warszawskiego, prawdopodobnie udałoby się reformatorom stopniowo zdemokratyzować ustrój Czechosłowacji - polałoby się znacznie mniej krwi. Czy nie świadczy to o fakcie, że już w 1968 roku społeczeństwo czechosłowackie było gotowe do zmian? Czy fakt ten nie wynika może z wyjątkowo silnego, w porównaniu do innych krajów środkowoeuropejskich, stalinizmu, który przeszczepiony został na zupełnie obcy mu kulturowo grunt, a którego ciśnienie było tak wielkie, że reakcja społeczeństwa na odwilż przeszła czyjekolwiek oczekiwana. Zauważmy, że ani Polska, ani Węgry ani Bułgaria nie były w tym momencie zdolne poprzeć przemian Czechosłowacji. Tafla lodowa, która stopniała bardziej w Czechosłowacji, popuściła w tych krajach ledwie odrobinę. Nie biorę tu pod uwagę Jugosławii, która nie wzięła udziału w stłumieniu Praskiej Wiosny, należy pamiętać że rezerwa, jaką zachowywali południowi Słowianie wiązała się z obawą takiej samej interwencji również w ich państwie.
Z drugiej jednak strony nie należy zapominać o ruchach demokratyzujących, zwłaszcza wśród inteligencji, które istniały w tych państwach. Polska również miała namiastkę swojej wiosny, także spowodowanej przez studentów. Zamieszki w Poznaniu i ich skutki nie wywarły jednak wpływu w skali całego państwa. Trudno spekulować czy i Polsce udzielono by "bratniej pomocy", czy może razem z Czechosłowacją byłyby iskrą zapalną kontrrewolucji.
Tak samo należy się zastanowić nad faktem, że mimo iż w 1968 roku Czechosłowacja wybiła się swymi dążeniami wśród państw bloku komunistycznego, tak przemiany demokratyczne przełomu lat 80-tych i 90-tych nastąpiły u niej stosunkowo późno. Być może władza czuła się tam na tyle pewnie, że nie bała się krwawo stłumić coraz to nowych demonstracji. Umocnił ją w tej pewności siłą przywrócony porządek z '68 roku. Wielu Czechów i Słowaków twierdziło kilkanaście lat po tej dacie, że woleliby już polski stan wojenny od swojego "normalnego". Społeczeństwo czechosłowackie było ponadto zastraszone reżimem, rozleniwione poprawą warunków socjalnych. Poza tym należy pamiętać o ich głęboko zakorzenionym legalizmie.
Spekulacje na nic się oczywiście nie zdadzą. Faktem jest, że przemiany demokratyczne, jakie nastąpiły w przeciągu tych 25 lat nie tylko w samej Czechosłowacji, ale we wszystkich krajach zza żelaznej kurtyny zasługują na podziw i pamięć. Zwrot ustroju o 180 stopni z totalitarnego do demokratycznego, wedle wszelkich kalkulacji (również Karola Marksa!) powinien odbyć się na drodze rewolucji. Rewolucja była, jednak stosunek wagi wydarzeń do liczby jej ofiar jest niespotykany dotąd w historii.
Bibliografia
1. Czubiński A., Historia powszechna XX w. Warszawa 1997
2. Davis N., Europa, Kraków 2003
3. Encyklopedia, PWN 2000
4. Heck R., Orzechowski M., Historia Czechosłowacji, Wrocław 1969
5. Hrabal B., Osiem i pół w [Listy do Kwiecieńki], Warszawa 2002
6. Kaczorowski B., Historia wiek XIXi XX PWN 2002
7. National Geographic, nr 10/49 październik 2003, wydanie polskie
8. Tomaszewski J., Czechosłowacja, Warszawa 1997