ZBIGNIEW MORSZTYN - IRONIA POETYCKA I HEROIZM NIEDOLI

1. Ur. ok. 1628 w średniozamożnej rodzinie ariańskiej.

2. Przed 1650 wstąpił na służbę dworską u protektora polskich różnowierców, ks. Janusza Radziwiłła.

3. Udział w bitwie pod Beresteczkiem.

4. Udział w powstaniu antyszwedzkim; walczył do 1656.

5. Szwedzka niewola, więzienie w Krakowie.

6. Służba u ks. Bogusława Radziwiłła.

7. 1659 - ślub z Zofią Czaplicówną, arianką z Wołynia.

8. Wyjazd do majątków Radziwiłła na Podlasiu, w pobliżu granicy pruskiej

9. Poł. 1662 - osiadł w Prusach.

10. 1663 - pobyt na synodzie ariańskim w Kluczborku.

11. Udział w sejmach warszawskich.

12. Zbiorek „Muza domowa”.

13. Pisał wiersze, aby je mieć dla siebie („mihi cano”) - program poezji „prywatnej”, opozycja wobec rygorów literackości poezji.

14. Ślady (zatarte) rozmaitych lektur - pożyczki silnie przyswojone, osobiście przemyślane.

15. Tłumaczenia z Horacego, Persjusza, Jana Pico della Mirandola, Hugona Grotiusa, z łaciny - wiersze arianina Samuela Przypkowskiego.

16. Zestawienie z Janem Andrzejem Morsztynem - walor autoironii i walor przekory. (Gruba i surowa karazyja - symbol prostych przodków). Prostota, świadoma subtelności poezji dwornej, lecz świadoma też własnego celu.

17. Twórczość:

• Żarty poetyckie, w których wprawia się w sztukę konceptu,

• Erotyki, w których podejmuje tradycję dwornego, eleganckiego komplementu,

• Wiersze żołnierskie.

18. Z pertrarkistów i marinistów - metaforyka i symbolika języka erotyków; błyskotliwa gra pojęć; sztuka portretowania kochanki; różne sposoby określania więzi miłosnej: jako stosunku poddanego do feudalnego suzerena, jako stosunku więźnia do tego, który więzi, jako stosunku śmiertelnika do anioła.

19. Formy:

• Monolog zamknięty, rozważania z samym sobą - Jednemu myśli rozerwanych.

• Cykl krótkich komplementów lub przymówek.

• Pieśń.

• Wierszowane listy miłosne - List do tejże.

• Poetyckie oświadczyny o rękę panny.

• Dialog młodzieńca z panną.

• Pieśń śpiewana dziewczynie o świcie - hejnał Komendy (rano śpiewa pod oknem dziewczyny hejnał, w dłuższym cyklu zwięzłych epizodów opowiada jej, jak kończy się noc, nastaje świt, jak wstający kolejno ludzie różnych stanów i zawodów są znakami przemiany porannego czasu).

• Pieśń wieczorna - serenada Na dobrą noc.

• Waleta - Pieśń na pożegnaniu.

Jednemu, co się wdowie akomodował - wiersz oparty na monorymie.

Bankiet niepospolity - groteska poetycka.

Podporządkowywał środki wyrazu funkcjom gatunkowym.

Osobisty, liryczny wyraz - tam, gdzie zamiast symboliki i ciągów metaforyki wprowadzał opis (pieśni - hejnał, waleta, serenada).

Na pożegnanie - przy pomocy opisu buduje żywą, rozwijającą się przestrzeń, która oddzieli kochanków. Konstrukcja anaforyczna (Już…) wymierza czas, w jakim kształtuje się i rozwija dzieląca przestrzeń. Poprzez opis elementów czasu i przestrzeni wyrażony został liryczny dramat kochanków.

List do… Aleksandra Mierzeńskiego… po szepielowskiej potrzebie - badawczy stosunek do materii epickiej; nie wykracza poza rzeczywiste, własne pole widzenia.

• Sen więźnia.

26. Kostyrowie obozowi - narrator ledwo dostrzegalny. Scena żołnierskiego hazardu - nerwowa stychomytia (krótkie repliki) w żargonie karciarskim i „kostyrskim”. Narrator nadaje nerwową pointę, przerywając tok opisowy.

27. Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe szczęście człowiecze nade wszystko zawiera się (Votum):

• Rekapitulacja własnych doświadczeń i poszukiwań sposobu życia i szczęścia, filozoficzne votum poety.

• Wbrew tradycji - obrazek zwycięstwa nad cywilizacją: „Wszystek rynsztunek Człowiek, przyjmując cywilizacyjne normy życia, prowadzi pogoń za cieniem, zdobywane wartości nie przynoszą mu szczęścia i harmonii wewnętrznej, są to albo wartości przelotne, których nie można zatrzymać, albo pozorne i ich zdobycie nie rodzi satysfakcji, lecz rozczarowanie.

• Jedna ze światowych wartości znalazła się na granicy uczuć - żołnierska służba dla ojczyzny.

• Sylwetka epickiego bohatera traci literacki, hieratyczny kontur, pojawia się nowa wersja: ludzkiego portretu żołnierza.

• Obce epopei realia losu ludzkiego.

• Wbrew tradycji - obrazek zwycięstwa nad cywilizacją: „Wszystek rynsztunek powieszę na ścianie, / A na kopijej, jak na własnej grzędzie / Kokosz usiędzie.”

• Konfrontacja 2 sposobów życia: żołnierskiego i ziemiańskiego. Te 2 sposoby życia opisane są w 2 różnych konwencjach literackich: pamiętnikarskiej i poetycko-sielankowej i w 2 różnych czasach: przeszłym (osobiste doświadczenie) i przyszłym (marzenia). Czas teraźniejszy to lata 1657-1659.

• Klucz - w końcowych zwrotkach - jeszcze 1 czas przyszły, najdalszy, kiedy nasyci się szczęściem ziemiańskiego świata natury i harmonii - czas przypominania („Przeszłe kłopoty przypominać będę: / Wszystkie me biedy, trudy, troski, szkody, / Wszystkie przygody.”)

28. Listy poetyckie z obozu - narrator pełen heroicznej wiary, kłopoty życia traktuje jak przygodę, ironia służy obronie żołnierskiego heroizmu.

• Zestawienie tych, co w obozie (mężni, ale żyją w nędzy i zagrożeniu), i tych, co w dalekim kraju (godni pogardy, ale są bezpieczni i korzystają z rozkoszy życia).

• Najważniejsze - obrona ojczyzny, bezpieczeństwo kraju, ludzka wdzięczność dla żołnierzy.

29. Wierny, dzielny koń, przyjaciel żołnierza - modelem został ukochany koń poety: Dropiaty (inteligentny i cudny).

30. Pieśń sześciu panien, które w oblężeniu same sobie pęcak tłuc musiały - akt ucieczki w świat natury.

31. Duma niewolnicza - konstrukcja oparta na anaforze „Ja śpiewam”; nowa, przypominająca późniejszy warsztat romantyków, forma ironii poetyckiej.

32. Sławna wiktoryja nad Turkami… pod Chocimiem otrzymana… (1674) - wyraz satysfakcji ze zwycięstwa polskiej szabli zamknięty w konwencjonalnej konstrukcji poetyckiej.

33. Emblematy - pisane na wygnaniu.

• Cykl, który opiewa „wojnę okrutną i surowe boje” człowieka ze światem, szatanem i ciałem.

• Emblemat - 1) obrazek (icon), przedstawiający alegoryczną scenkę; 2) nawiązująca do tej scenki inskrypcja (motto, lemma); 3) utwór poetycki, tzw. subskrypcja, komentujący w sposób dydaktyczny obrazek i motto.

• Korzystał z francuskiego, katolickiego wzoru, ogłoszonego ok. 1631.

• 113 wierszy z mottem i opisem obrazka.

• Analiza pobożnej miłości, opartej na wzorze „Pieśni nad pieśniami” (stąd zwykle pochodzą motta).

• Tylko świadomie kształtowana miłość do Boga może człowieka uratować ze srogiej wojny z fizycznymi i metafizycznymi nieprzyjaciółmi.

• Miłosny dialog Oblubienicy z Oblubieńcem wspomagany topiką barokowych erotyków („serca miłości ogniem roztopione” i spojone z sobą na „świętym kowadle”, serce spalone od miłości i serce przebite strzałą, ogrody miłości, w których kochankowie plotą wianki, przeżywanie miłosnej zabawy).

• 2 narratorów - Oblubieniec i Oblubienica. Czasem występują w tym mistycznym przebraniu kochanków, czasem Chrystus jest sobą i przemawia do wszystkich ludzi lub zamiast Oblubienicy występuje każdy człowiek i przemawia w rodzaju męskim, w imieniu własnym i w liczbie mnogiej, tj. w imieniu ludzi.

• Idea wolności myśli i sumienia.

• Myśl ludzka - pochwała wartości i potęgi rozumowych dociekań.

• O rozności nabożeństwa - pochwała niezwykłej idei chrześcijaństwa jako religii wiary, miłości i nadziei. Nie spiera się z teologami. Kościół katolicki krytykuje za to, że uzurpuje sobie władzę nad swobodnym sumieniem człowieka.

3