ĆWICZENIE 9
FIZYCZNOGEOGRAFICZNY PODZIAŁ POLSKI
A Niż Polski - Polska część prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, którą stanowi pas nizin między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i pasem wyżyn na południu. Niż Polski dzieli się na trzy części: pas pobrzeża, pas pojezierza oraz pas nizin środkowopolskich. Pas pobrzeży i pas pojezierzy tworzą krajobraz młodoglacjalny, a pas nizin środkowopolskich - krajobraz staroglacjalny. W północnej Polsce występują dwie główne formy ukształtowania powierzchni Ziemi: w wyniku przeważającej akumulacji materiałów skalnych oraz w wyniku przeważającej erozji i denduacji. Najbardziej rozpowszechnione wśród form akumulacji są wysoczyzny moreny dennej (faliste lub płaskie), wały moren czołowych, równiny sandrowe i wytopiska. Fale morskie oraz prądy przybrzeżne utworzyły mierzeje. Na nich zostały utworzone przez wiatr wydmy. Dzięki przewagi erozji zostały utworzone doliny, rynny jeziorne oraz klify nadmorskie.
I. Pobrzeże Południowobałtyckie - To szeroki na kilka do kilkunastu kilometrów pas wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku. Rozciąga się od Zalewu Szczecińsiego aż po Zalew Wiślany. Nadmorskie krajobrazy tego pasa dzielą się na: wydmowy, deltowy, jeziorno-bagienny, i wysoczyznowy. Poza krajobrazami nadmorskimi region obejmuje również, pocięte siecią pradolin, równiny morenowe, położone poniżej 100 m n.p.m.,
z nielicznymi wzgórzami. Na zachodnich brzegach pobrzeża znajduje się wyspa Wolin. Pobrzeże pocięte jest rzekami - Rega, Parsęta, Wieprz, Słupia, Łeba. Bliskość morza znacząco wpływa na klimat tego regionu - cechują go łagodne zimy i niezbyt upalne lata. Średnie sumy opadów rocznych przekraczają 600 mm. W zbiorowiskach roślinnych występują na tym terenie gatunki atlantyckie. Pobrzeże Południowobałtyckie jest terenem bardzo atrakcyjnym zarówno przyrodniczo, jak i turystycznie. W granicach tego regionu utworzono dwa nadmorskie parki narodowe, pięć parków krajobrazowych i kilkadziesiąt rezerwatów przyrody.
II. Pojezierza Południowobałtyckie - Rozciągają się od Pobrzeży Południowobałtyckich na północy po Niziny Środkowopolskie na południu, od Odry na zachodzie po Pasłękę na wschodzie. Jest to region wyróżniający się występowaniem krajobrazów, będących efektem zlodowacenia północnopolskiego. Dominuje tu pagórkowata rzeźba wysoczyzn morenowych, porozcinanych dolinami licznych rzek. Na południowych krańcach regionu wyraźnie rysują się w rzeźbie urozmaicone powierzchnie żwirowo-piaszczystych sandrów. Tutaj biorą początek liczne rzeki, które spływają na północ bezpośrednio do Morza Bałtyckiego (Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba), ujściowych odcinków Wisły (Radunia, Wierzyca, Wda, Brda, Liwa, Osa, Drwęca), Odry (Ina , Płonia, Myśla) oraz spływających na południe do Noteci i dolnej Warty (Drawa, Gwda). Cechą specyficzną regionu jest występowanie bogactwa jezior polodowcowych o różnej genezie począwszy od długich jezior rynnowych poprzez jeziora wytopiskowe, do małych oczek wodnych. Największe jeziora to: Jeziorak, Gopło, Koronowskie, Wdzydze, Charzykowskie. Znaczna cześć powierzchni regionu jest porośnięta lasami, zajmującymi zarówno równiny sandrowe, jak i wzgórza morenowe. O wysokich walorach przyrodniczych Pojezierzy Południowobałtyckich świadczy znaczna liczba oraz powierzchnia obszarów prawnie chronionych, obejmujących najbardziej wartościowe, stosunkowo mało przeobrażone fragmenty przyrody. Zróżnicowanie regionalne związane jest z układem form marginalnych poszczególnych faz zlodowacenia oraz rozczłonkowania wysoczyzn morenowych przez doliny rzeczne.
III. Równiny Środkowopolskie - Jednostka ta położona jest w środkowej Polsce granicząc
z masywem Sudetów i Wyżynami Polskimi od południa, a pasmem pojezierzy od północy. W krajobrazie dominują bezjeziorne równiny erozyjno-denudacyjne zbudowane z glin morenowych i piasków ze żwirowymi ostańcami moren i kemów starszych zlodowaceń (odrzańskiego i warciańskiego), porozdzielane dolinami rzek i kotlinowymi obniżeniami. Wysokości mieszczą się w granicach 100-200 m n.p.m., przekraczając w kilku miejscach 250 m. Średnia roczna temperatura regionu spada w kierunku wschodnim, co związane jest ze wzrostem wpływu kontynentalizmu. Część zachodnia regionu charakteryzuje się przewagą wpływów oceanicznych. Roczne sumy opadów są stosunkowo niewielkie (450-550 mm), osiągając na obszarze Niziny Północnomazowieckiej najniższe wartości w całej Polsce. Związane to jest z położeniem Nizin Środkowopolskich w cieniu opadowym otaczających je terenów nieco wyższych. Najbogatszym przyrodniczo obszarem w obrębie Nizin Środkowopolskich jest Nizina Środkowomazowiecka, na terenie której znajduje się Kampinoski Park Narodowy oraz cztery parki krajobrazowe.
B Masyw Czeski (Sudety i Przedgórze Sudeckie) - Ukształtowanie powierzchni regionu jest powiązane z trzeciorzędowymi ruchami tektonicznymi, w wyniku, których powstały góry zrębowe o wysokościach od 700 do 1600 m. Pod względem krajobrazowym wyróżnia się tu góry średnie, góry niskie, pogórza, wyżyny zbudowane ze skał krzemianowych, kotliny i obniżenia. Klimat gór jest chłodny i wilgotny, a piętra klimatyczno - roślinne są niższe niż w sąsiadujących Karpatach Zachodnich. Region ten cechuje się wysoką atrakcyjnością przyrodniczą i turystyczną. Po polskiej stronie granicy funkcjonują 2 parki narodowe, 8 parków krajobrazowych i około 20 rezerwatów przyrody.
C Wyżyna Małopolska - Ciągnie się od doliny Wisły między Krakowem a Sandomierzem ku północnemu - zachodowi po Tomaszów Mazowiecki i Radomsko. Na południu opada krawędzią tektoniczno - erozyjną ku kotlinom podkarpackim, na północy granicę wyznacza zwarta pokrywa utworów zlodowacenia środkowopolskiego. Jest to region bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. Składa się
z wyniesień i obniżeń zbudowanych ze skał kredowych, jurajskich i trzeciorzędowych.
W części południowej znajdują się wapienie będące efektem transgresji morskiej, na których zalega znacznej miąższości warstwa lessowa. Tutaj też zachodzą zjawiska krasowe. Północną część pokrywają utwory czwartorzędowe (piaski i gliny). Na całym obszarze dominują wysokości 200-300 m n.p.m., jedynie w obrębie Gór Świętokrzyskich kulminacje przekraczają 600 m (Pasmo Łysicy - 612 m). Na północnym - zachodzie regionu przebiega dział wód Odry i Wisły. Klimat Wyżyny Małopolskiej jest zróżnicowany, nieco chłodniejszy i wilgotniejszy w obrębie Gór Świętokrzyskich. Przy średniej rocznej temperaturze regionu 7,5°C, na obszarze starego górotworu jest średnio
o 1-2° chłodniej. Opady dochodzą do 800 mm w Górach Świętokrzyskich, spadając do 550 mm w Niecce Nidziańskiej. Region charakteryzuje się średnią lesistością. Duże kompleksy leśne znajdują się jedynie na północy, gdzie teren porasta Puszcza Świętokrzyska z przewagą drzewostanu jodły, sosny, buka i świerka. Na obszarze Wyżyny utworzono Świętokrzyski Park Narodowy, mieści się tutaj również 8 parków krajobrazowych i około 50 rezerwatów.
D Karpaty i Podkarpacie - Prowincja ta stanowi jedną całość związaną wspólną genezą, choć składa się z bardzo różnorodnych członów. Wspólna geneza ma związek z rozwojem wielkiej geosynkliny alpejsko - karpackiej., która przeszła wiele faz rozwoju. Każda
z nich kończyła się przesunięciem na zewnątrz strefy gromadzenia się osadów morskich.
I. Kotliny podkarpackie - Obniżenie to często zwane podkarpackim ciągnie się od Bramy Morawskiej na zachodzie po okolice Przemyśla na wschodzie i wykracza poza granice Polski. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych w trzeciorzędzie powstało na przedpolu Karpat duże zapadlisko przedgórskie. Przed wiele milionów lat wypełniło je morze
i gromadziły się w nim grube warstwy osadów, z których powstały iły, piaskowce, gipsy, zlepieńce. Wśród tych skał występują najcenniejsze bogactwa mineralne tej krainy: sól kamienna, siarka, gips i gaz ziemny. W czwartorzędzie zapadlisko wypełnił lądolód zlodowacenia krakowskiego i pozostawił tu piaski gliny i iły. Kotliny Podkarpackie to tereny równinne pocięte doliną Wisły i jej dopływami. Miejscami występują niezbyt wysokie wzniesienia. Kotliny w dole są obszarem ciepłym o łagodnych zimach. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni. Opady są tu niższe niż w górach, bo kotliny są
w cieniu opadowym gór i wyżyn. Na obszarze tym zostały 3 fragmenty starej puszczy: Sandomierska, Sokolska, Niepołomicka.
II. Karpaty Zewnętrzne Zachodnie i Wschodnie - Ze względu na budowę geologiczną zwane też Karpatami fliszowymi, ciągną się jednym długim łukiem od doliny Dunaju
w pobliżu Wiednia, po przełęcz Predeal w Rumunii, przez terytoria Austrii, Czech, Słowacji, Polski, Ukrainy i Rumunii. Zbudowane są głównie z serii zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych (rzadziej z innych skał osadowych), które nazywamy fliszem karpackim. Osadziły się one w warunkach morskich na obszarze położonym na południe od dzisiejszych Karpat w kredzie i neogenie. Zostały one sfałdowane na przełomie paleogenu i neogenu i pchnięte ku północy w postaci płaszczowin, ale ruchy górotwórcze trwały jeszcze później (zwłaszcza w Karpatach Wschodnich).
III. Wewnętrzne Karpaty Zachodnie - Karpaty Wewnętrzne, zbudowane są głównie
z wapiennych skał mezozoicznych oraz ze skał krystalicznych. Najważniejsze płaszczowiny tej strefy - niższa, zwana w Tatrach wierchową i wyższa, zwana reglową - osiągają wielkie rozprzestrzenienie w Karpatach zachodnich. Od północy do Karpat przylega rów przedgórski, wypełniony osadami młodszego trzeciorzędu zawierającymi złoża siarki, gipsu, soli kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego. Od południa do Karpat przylega zapadlisko panońskie (Wielka Nizina Węgierska), wypełnione osadami trzeciorzędu. Z orogenezą alpejską związane były silne zjawiska wulkaniczne. Na granicy Karpat i zapadliska panońskiego wznoszą się góry wulkaniczne, zbudowane
z kenozoicznych andezytów i bazaltów.
E Niż Wschodniobałtycki - Cała prowincja leży w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej. Prowincja zbliżona jest pod względem charakteru do Niżu Środkowoeuropejskiego, ale różni się od niego miedzy innymi budową geologiczną oraz klimatem. Podobieństwa zaznaczają się pod względem geomorfologicznym
i krajobrazowym. Można wyróżnić zarówno pobrzeża, pojezierza jak i równiny denudacji peryglacjalnej.
I. Pobrzeże Wschodniobałtyckie - W Polsce znajduje się tylko południowa część Niziny Staropruskiej. Ukształtowanie powierzchni jest dosyć zróżnicowane. Region ten
w odróżnieniu od sąsiadujących z nim od południa Pojezierzy Mazurskich jest prawie zupełnie pozbawiony jezior i ma dobrze rozwinięty system dolin. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest również mała liczba moren czołowych. Prawie cały region należy do dorzecza Pregoły, jedynie na zachodzie Wałsza i Drwęca Warmińska są dopływami Pasłęki. Region ten znajduje się pod wpływem morza i klimat ich różni się od kontynentalnego klimatu sąsiadujących z nimi Pojezierzy Wschodniobałtyckich.
II. Pojezierze Wschodniobałtyckie - Rysem charakterystycznym regionu jest rzeźba młodoglacjalna ukształtowana w wyniku północnopolskiego, najmłodszego zlodowacenia w Polsce. Rzeźba terenu jest pagórkowata, liczne są wielkopromienne pagóry morenowe rozdzielone szerokimi obniżeniami często wypełnionymi jeziorami. Typowe formy rzeźby to ciągi moren, którym towarzyszą rozległe równiny sandrowe. Kulminacje przekraczają 150-200 m n.p.m., a w kilku miejscach ponad 300 metrów (Szeska Góra - 309 m, Tatarska Góra - 301 m). Region jest znacznie zalesiony, lasy mają charakter wybitnie kontynentalny, a obecność roślin typowych dla tundry świadczy o przewadze klimatu kontynentalnego. Przez główny grzebiet pojezierzy przebiega dział wodny bezpośredniego zlewiska Bałtyku i rzek będących prawobrzeżnymi dopływami Wisły. Są tu liczne jeziora rynnowe i wytopiskowe. Unikatowe walory przyrodnicze chronione są
w wielu rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych: Mazurskim i Suwalskim oraz
w Wigierskim Parku Narodowym
III. Równiny Podlasko - Białoruskie - Kontynentalne cechy klimatu regionu charakteryzują się długimi i mroźnymi zimami oraz wysokimi temperaturami w okresie letnim. Średnie sumy opadów w roku wahają się w granicach 550 mm. W związku z wyraźnym zróżnicowaniem w ukształtowaniu powierzchni terenu i rodzajem jej pokrycia (lasy, bagna) klimat tego obszaru jest zróżnicowany. O wysokich walorach przyrodniczych Wysoczyzny Podlasko - Białoruskiej świadczy znaczna liczba oraz powierzchnia obszarów prawnie chronionych. W polskich granicach tego regionu utworzono trzy parki narodowe (w tym największy w Polsce Biebrzański Park Narodowy), jeden park krajobrazowy i kilkadziesiąt rezerwatów przyrody. Na terytorium Polski znajduje się tylko jeden makroregion, Nizina Północnopodlaska, który zajmuje powierzchnię 16 tys. km2. We wschodniej części krainę tą wyróżniają wysoczyzny o falistym charakterze rzeźby przechodzące w ciąg pagórków morenowych, kemów i ozów w części zachodniej. Są porozcinane licznymi dolinami rzecznymi. Wysokości wysoczyzn dochodzą do 238 m n.p.m. we Wzgórzach Sokólskich. Szczególną wartość przyrodniczą posiada roślinność torfowo-bagienna zajmująca rozległą strefę obszarów zabagnionych wzdłuż Biebrzy oraz kompleks leśny Puszczy Białowieskiej.
F Polesie - Region ten charakteryzuje się pod względem krajobrazowym równinnością
i małym nachyleniem powierzchni. Polesie zaczyna się na terytorium Polski i rozszerza się w kierunku wschodnim, sięgając poza Dniepr. Zachodnia część regionu znajduje się
w dorzeczu Bugu - Wisły. Wysokości nad poziomem morza wynoszą 100-250 m
(maks. 316 m). Wody gruntowe zalegające tuż pod powierzchnią tworzą płytkie jeziora
i rozległe bagna. Na terenie Polesia występują liczne rzeki, a miejscami wśród bagien nieco wyższe równiny morenowe i lodowcowo - wodne oraz utrwalone wydmy. Na południu wzniesienia ze skał starszego podłoża (margle kredowe i granity). Blisko połowę powierzchni zajmują bagna i związane z nimi kompleksy torfowisk. Występują tutaj złoża ropy naftowej, węgla brunatnego i torfu. Niegdyś eksploatowana była także ruda darniowa. Roślinność obfituje w relikty glacjalne (wierzba lapońska, brzoza niska) oraz bagienne lasy łęgowe i olsy (z olszą czarną). Tereny zalesione zajmują ok. 30% powierzchni Polesia.
G Płyta Czarnomorska - Część tego regionu na obszarze Polski odpowiada mezoregionowi zwanemu Padołem Zamojskim. Na obszarze tym przeważają pola uprawne i łąki, lasów natomiast jest bardzo mało. Region ten przecina w poprzek Wieprz. Na terenie tego regionu działają dwa rezerwaty przyrody. Jedynym większym miastem jest Zamość (ok. 66 tys. mieszkańców).
5