FRANCJA I KARTEZJANIZM W KULTURZE EUROPEJSKIEJ
W PIERWSZEJ POŁOWIE XVIII WIEKU
KARTEZJANIZM, system filoz. R. Descartes'a oraz kierunki do niego nawiązujące; w rozwoju k. wystąpiły 2 nurty: naturalist. (H. Regius, P.S. Régis, J. Rohault), akcentujący problemy fizyki kartezjańskiej, oraz okazjonalistyczny, rozwijający wątki metafizyczne (gł. A. Geulincx, N. Malebranche).
DESCARTES RENÉ, (Kartezjusz),1596-1650, fr. filozof, fizyk i matematyk; jeden z najbardziej rewol. umysłów XVII w., zw. ojcem filozofii nowożytnej. Urodził się w rodzinie drobnej szlachty w La Haye w pobliżu Tours. W 1604-12 uczył się w kolegium jezuickim w La Flèche. W 1616 ukończył studia prawnicze w Poitiers. Wykształcenie jakie otrzymał stanowiło mieszaninę esencjalizmu szkoły F. Suareza, nauk moralnych czerpanych z autorów staroż., skojarzonych z ideami chrześc., wiadomości o współcz. odkryciach fizyki i umiejętności w zakresie prakt. zastosowań matematyki. Ta niejednorodność wiedzy stała się dlań impulsem poszukiwań jednego jej fundamentu. W 1618 zaciągnął się do armii w Niderlandach, a następnie do oddziałów Maksymiliana Bawarskiego i wziął udział w wojnie trzydziestoletniej. W 1622 porzucił żołnierską tułaczkę i po krótkiej podróży do Włoch i do rodzinnej Bretanii przez sześć lat mieszkał w Paryżu. Tam, dzięki M. Mersenne'owi, nawiązał liczne kontakty naukowe. Lata 1628-49 spędził w Holandii, gdzie w odosobnieniu — pozostając jedynie w żywszych kontaktach z księżniczką czes. Elżbietą — rozwinął swoją filozofię i zajął się szczegółowymi zagadnieniami naukowymi. Jesienią 1649 wyjechał do Sztokholmu na zaproszenie królowej szwedz. Krystyny. Nie wytrzymał jednak surowego klimatu pn. i po kilku miesiącach zmarł.
Swe gł. dzieła D. napisał w Holandii. W 1633 zakończył wielki traktat o świecie, zawierający wyniki jego badań przyr.; jednak potępienie Galileusza przez inkwizycję rzym. wstrzymało go od publikacji; później (1637) ogłosił pewne części tego traktatu (La dioptrique, Les météores, La géométrie) poprzedzone wstępem metodol. pt. Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach (wyd. pol. 1970), który stał się najsłynniejszym jego dziełem. W latach następnych ukazały się dalsze pisma: Medytacje o pierwszej filozofii (1641, wyd. pol. 1958), Zasady filozofii (1644, wyd. pol. 1960), Namiętności duszy (1648, wyd. pol. 1958). Po śmierci opublikowano m.in. Opuscula posthuma (1701), a wśród nich Prawidła kierowania umysłem, napisane 1630 (wyd. pol. 1958). W rozwoju myśli D. wyróżnić można dwa okresy: do 1637 (wyd. Rozprawy o metodzie) prezentował on zasadniczo nauk. postawę, później (Medytacje...) szukał metafizycznych podstaw dla nauki.
Pierwszy okres poświęcił w dużej mierze matematyce i fizyce. Dorobek D. w dziedzinie matematyki jest zawarty w traktacie La géométrie (1637). D. podał tam opis metody współrzędnych (kartezjański układ współrzędnych ), dzięki czemu jest uważany za twórcę geometrii analitycznej. Badania geometrycznych własności krzywych metodami algebraicznymi przyczyniły się także do powstania rachunku różniczkowego i całkowego. D. wprowadził wiele używanych do dziś symboli mat., a także zapoczątkował badania nad równaniami algebraicznymi (m.in. sformułował twierdzenie Bézouta). Badania D. w zakresie fizyki dotyczyły gł. mechaniki i optyki. Wprowadził pojęcie pędu („siły” ruchu), sformułował zasadę zachowania pędu, którą jednak objaśniał niewłaściwie nie uwzględniając, że pęd jest wielkością wektorową. Wysunął przypuszczenie, że ciśn. atmosf. zmniejsza się wraz ze wzrostem wysokości. Niezależnie od W. Snella van Royena sformułował prawo załamania światła (1638) oraz przedstawił ideę eteru jako nośnika światła; objaśnił również zjawisko tęczy. Opracował mechanistyczne podstawy biologii (zwierzęta to automaty). W dziele Zasady filozofii podjął próby wyjaśnienia ruchu ciał niebieskich we wszech-świecie, wysuwając tzw. teorię wirów.
W tym samym okresie (1630) sformułował też, mającą w istocie nauk. znaczenie, teorię prawd wiecznych (tzn. oczywistości log., istot rzeczy, praw fiz.). Wbrew panującej wówczas koncepcji F. Suareza, uznającej prawdy wieczne za konieczne i niezależne od woli Bożej, D. głosił, że prawdy te zostały stworzone w sposób wolny i są wynikiem boskiego wyboru. Taka woluntarystyczna koncepcja uwydatniła przygodność bytu stworzonego, uwolniła fizykę od teologii i nadała przyrodzie charakter operacyjny, poddający ją eksploracji uczonego. Zwieńczenie tego okresu stanowił wykład idei metodycznego postępowania badawczego (wątpienie metodyczne we wszelkie dotychczasowe źródła wiedzy, systematyka kolejnych kroków dowodowych, analiza i dedukcja, ideał prostoty, jasności i wyraźności każdej treści myślowej), mającego umożliwić zbudowanie jednej uniwersalnej nauki. W drugim okresie D., wychodząc od wątpienia metodycznego, poszukiwał „archimedesowego punktu”, niepodważalnego i pewnego fundamentu wiedzy. Odnalazł go w słynnej formule cogito, która utraciła tu jednak swój log. (analogiczny do figury sylogizmu) charakter, jaki miała jeszcze w Rozprawie o metodzie (cogito ergo sum „myślę więc jestem”) i brzmiała: „ja jestem, ja istnieję — to pewne”. Według F. Alquie D. odnalazł tu fundament absolutnej pewności nie w samych regułach myślenia, zakwestionowanych przez radykalną hipotezę potężnego demona, który może celowo nas zwodzić, lecz w bezpośredniej intuicji rozumowej o charakterze egzystencjalnym. W dalszych krokach D. uznał myślące ja za „rzecz myślącą” (świadomość), dostępną poznaniu w sposób bezpośredni, różną od ciała, które dostępne jest poznaniu albo przez idee mętne i niewyraźne, albo tylko jako abstrakc. natura prosta, o jednym „geometrycznym” atrybucie rozciągłości. Wyniknął z tego radykalny dualizm substancji myślącej i cielesnej, który wg D. jest przekroczony jedynie w wypadku człowieka, gdzie dusza i ciało oddziałują na siebie za pośrednictwem specjalnego gruczołu mózgowego — szyszynki. Rozstrzygnięcia wymagał jednak jeszcze problem rzeczywistego istnienia substancji cielesnej (rzeczy) poza myśleniem i pochodzenia błędów w myśleniu. Pierwszy D. rozwiązał odwołując się do koniecznej prawdomówności Boga, którego istnienie dowiódł opierając się na idei nieskończoności zawartej w umyśle, a zarazem przekraczającej jego możliwości pojęciowe i wytwórcze (dowód psychol.). Bóg dając bowiem ludziom przekonanie o realnym istnieniu treści ich idei nie mógł ich, jako istota doskonała, zwieść. Drugi problem rozwiązał D. odwołując się do różnych zakresów woli i rozumu: wola ludzka jest nieskończona (i w tym podobna do Boga), a rozum jest skończony. Błąd wynika z tego, że wola w sposób wolny kieruje się ku celom, których rozumem człowiek nie ogarnia. D. przedstawił więc w Medytacjach... program nauki o świecie opartej na swoistej, nowej metafizyce. Oddziaływanie D. na późniejszy rozwój filozofii i kultury nowoż. było olbrzymie i wielostronne. Pokolenie następców D. starało się rozwiązać problem dualizmu. Doprowadziło to w efekcie do powstania okazjonalizmu, systemu B. Spinozy i G.W.F. Leibniza, mechanistycznej wizji przyrody, a także oświec. deizmu. Pokolenia późniejsze tworzyły swoje koncepcje przede wszystkim w horyzoncie 3 idei kartezjańskich: idei metody, cogito i wolności. Idea metody zaowocowała w czasach nowoż. tendencjami scjentystycznymi, idea cogito otworzyła drogę filozofii podmiotu, a także nowej, nieprzedmiotowej metafizyce, idea zaś wolności zrodziła tendencje woluntarystyczne i egzystencjalistyczne.
W.F. ASMUS Descartes, Warszawa 1960; W. STRZAŁKOWSKI Podstawy filozofii Descartes'a, Londyn 1988; F. ALQUIE Kartezjusz, Warszawa 1989.
JANSENIZM, nauka wyłożona przez flam. biskupa Ypres, teologa Janseniusza (C. Jansena) w dziele Augustinus (1640), dotycząca łaski i woli ludzkiej; Janseniusz, interpretując teorię łaski św. Augustyna, twierdził, że przez grzech pierworodny natura ludzka uległa całkowitemu zepsuciu i odtąd każdy człowiek ulega grzesznemu pożądaniu; janseniści uważali, że Bóg udziela swej łaski tylko wybranym, a pozostałych potępia; spekulacji filoz.-teol. przeciwstawiali „mistykę serca”, podkreślali znaczenie Biblii i pism ojców Kościoła; byli przeciw częstemu przyjmowaniu komunii św., opowiadali się za rygoryzmem moralnym, prezbiterianizmem i gallikanizmem; zwalczani przez jezuitów, kilkakrotnie potępieni przez Kościół katol., m.in. przez papieża Urbana VIII; gł. ośrodkiem jansenizmu był klasztor Port-Royal, skąd rozpowszechnił się w XVII-XVIII w. w Europie Zach.; jansenizm głosili Saint-Cyran, A. Arnauld, B. Pascal.
PORT-ROYAL-DES-CHAMPS, klasztor pod Paryżem, zał. 1204, od 1225 w posiadaniu cysterek; głośny od XVII w., gdy zakonnice opowiedziały się za jansenizmem; 1710 zlikwidowany i zburzony; związany z nawróceniem B. Pascala.
JANSENIZM, ruch pobożnościowy i nurt teol. we fr. i hol. katolicyzmie XVII-XVIII w., wywodzący się od C. Jansena; głosił kontrowersyjną koncepcję łaski — Bóg całkowicie określa przyszłe życie człowieka i tylko nielicznych obdarza łaską; j. głosił rygoryzm moralny, spekulacji przeciwstawiał „mistykę serca”; podkreślał suwerenność biskupów wobec papiestwa; potępiony przez Kościół katol. (1613, 1656 i 1715).
PIETYZM [łac.], nurt rel. w luteranizmie w XVII i XVIII w., stawiający sobie za cel rozbudzanie uczuć rel. i pogłębianie wiary przez organizowanie wspólnej modlitwy, czytania i omawiania Pisma Świętego oraz działalność charytatywną; zapoczątkowany w Niemczech przez Ph. Spenera (1635-1705), którego dzieło Pia desideria ['pobożne życzenia'] (1675) stało się podstawą doktrynalną ruchu; ośrodkiem pietyzmu był uniw. w Halle; nurt rozprzestrzenił się na inne kraje (zwł. Szwajcarię i kraje skand.) i wywarł pewien wpływ na działalność braci morawskich i metodystów. Ze względu na przywiązywanie zbyt dużej wagi do sfery uczuć religijnych pietyzm napotkał też na silny sprzeciw, a tytuł książki Spenera stał się ironicznym wyrażeniem przysłowiowym.
PIETYZM [łac.], religiozn. nurt w luteranizmie w XVII i XVIII w. stawiający sobie za cel rozbudzanie uczuć rel. i pogłębianie wiary przez organizowanie wspólnej modlitwy oraz czytanie i omawianie Pisma Świętego; zapoczątkowany w Niemczech przez Ph. Spenera, gł. ośr. nurtu — uniw. w Halle; był reakcją na rosnące wpływy racjonalizmu i deizmu; oddziałał na braci moraw. i metodystów.
BRACIA MORAWSCY, ewang. wspólnota rel. nawiązująca do ruchu braci czeskich, powstała 1722-27 wśród emigrantów czes. pod wpływem niem. pietyzmu; pierwszą gminę w Herrnhut (herrnhuci) zał. hr. N.L. Zinzendorf w swoim majątku k. Budziszyna na Łużycach za zgodą D.E. Jabłońskiego, ostatniego biskupa Jednoty braci czes.; członkowie tej wspólnoty działają obecnie gł. w Niemczech, USA, Australii, Holandii, Szwajcarii, Słowacji i Czechach (łącznie ponad 500 tys.); bracia morawscy jako pierwsi z protestantów podjęli w XVIII w. misje wśród pogan; gmina w Herrnhut wydaje ekumeniczny przewodnik (rocznik) bibl., tłum. m.in. na język polski.
BRACIA CZESCY, chrześc. wspólnota rel. zał. 1457 w Kunwaldzie przez G. Krajczego pod patronatem P. Chelczyckiego i Jerzego z Podiebradów; przetrwali upadek husytyzmu w Czechach i w okresie reformacji nawiązali kontakty z ewangelicyzmem genewskim; 1564-93 wyd. czes. przekładu Biblii (tzw. Biblia kralicka); na skutek prześladowań 1547-48 oraz po 1620, 3-krotnie emigrowali falami do Polski (1548, 1628, 1740-81), tworząc zwarte ośr. w Wielkopolsce (gdzie wraz z Polakami utworzyli ewang.-reformowaną Jednotę Wielkopolską) i na Śląsku; w Lesznie zał. drukarnię i szkołę (1628-56 działalność bpa J.A. Komeńskiego); na pocz. XIX w. zał. ośrodki w Zelowie k. Łasku i Kucowie k. Bełchatowa; obecnie w Polsce 4 zbory należące do Kościoła ewang.-reformowanego; w Czechach tworzą Ewang. Kościół Czeskobraterski (ok. 300 tys. czł.), który należy do Świat. Aliansu Kościołów Reformowanych.
DEIZM [fr. < łac.], filoz.-rel. pogląd, wg którego Bóg stworzył świat, lecz nie interweniuje w bieg jego zdarzeń; przeciwieństwo prowidencjalizmu; nabrał znaczenia w XVII i XVIII w. (m.in. Herbert z Cherbury, Voltaire, G.E. Lessing; w Polsce bliscy d. S. Staszic i H. Kołłątaj).
WOLNOMULARSTWO (masoneria), tajny ruch międzynar. powstały w XVIII w., stawiający sobie za cel moralne i społ. doskonalenie człowieka; szerzył, zaczerpnięty z tradycji oświec., światopogląd racjonalist., deistyczny i antyklerykalny; w Polsce 1735-1938 i od 1961 (oficjalnie od 1991); rozkwit w Królestwie Pol.; związki z tajnymi organizacjami niepodległościowymi.
WOLNOMULARSTWO, masoneria, też „sztuka królewska”, ponadnar. ruch etyczny, mający własne struktury organiz., którego zespół zasad i postaw jest przedstawiany za pośrednictwem symboli, rytuałów (liturgii) i katechizmów.
Poglądy i organizacja. Wolnomularstwo pozostawia każdemu członkowi swobodę interpretacji. Traktuje siebie i każdą lożę jako miejsce, gdzie ludzie niezależnie od pozycji społ. i majątkowej, narodowości i rasy oraz poglądów spotykają się na zasadzie równości i braterstwa, żeby doskonalić się i metodami pokojowymi prowadzić ludzkość do solidarności oraz powszechnej pomyślności, co w retoryce wolnomularskiej jest zw. budowaniem świątyni ludzkości. Organizacje wolnomularskie występują przeciwko szowinizmowi, nierówności prawnej, nietolerancji i stosowaniu przemocy w stosunkach międzyludzkich. W miarę możliwości finansowych świadczą pomoc na rzecz instytucji oświat., charytatywnych i leczn. oraz związanych z nimi badań naukowych.
Stowarzyszenia wolnomularskie są inicjacyjnymi (wtajemniczającymi) zrzeszeniami zorganizowanymi wielostopniowo. Przyjęcie do nich oraz sukcesywne zaznajamianie członków z zasadami i celami ruchu dokonuje się przez udzielanie — w postaci symboli, obrzędów i katechizmów — pouczeń, będących wtajemniczeniami, kolejno na ucznia, czeladnika i mistrza. Członkowie różnych lóż rozpoznają się za pomocą znaków. Organizacje wolnomularskie są stowarzyszeniami zamkniętymi, lecz nie tajnymi; członkowie są zobowiązani do utrzymywania w tajemnicy składu osobowego — z wyjątkiem wypadków, kiedy członek zgadza się na ujawnienie swojej przynależności, oraz po śmierci — obrzędowości, katechizmów, znaków rozpoznawczych i symboli, natomiast zasady i postawy ideowe są głoszone w licznych publikacjach.
Podstawową jednostką organizacyjną wolnomularstwa jest loża; loże jednego kraju lub jego części łączą się w związek p.n. Wielka Loża lub Wielki Wschód, którego kierownictwo jest wybieralne; nigdy nie istniała ponadnar. zwierzchność nad wszystkimi organizacjami wolnomularskimi czy nad ich większością.
Historia. Wolnomularstwo wywodzi się za średniow. ang. cechów murarskich, a ściślej ze związków wolnych mularzy (ang. freemasons), budowniczych katedr got., oraz ze zrzeszeń różokrzyżowców; z powodu skojarzenia z budowaniem legendy masońskie przedłużały genezę wolnomularstwa aż po czasy powstania Świątyni Jerozolimskiej (Salomon i Hiram). Organizacje cechowe miały cele nie tylko zaw. (przekaz umiejętności i sekretów), lecz także samopomocowe, charytatywne i towarzyskie, a wreszcie rel.-światopoglądowe. Na W. Brytyjskich w 2 poł. XVII i na pocz. XVIII w. do zamierających bractw budowniczych katedr wstępowali licznie ludzie nauki, wykształcona szlachta i arystokraci; dotychczasowe wolnomularstwo rzemieślnicze przekształciło się przez to w wolnomularstwo symboliczne, zw. też filozoficznym. Momentem przełomowym tej ewolucji było zjednoczenie się 1717 4 lóż Londynu w Wielką Lożę. W nowej organizacji skupili się zamożni i wykształceni zwolennicy wczesnego oświecenia, zwł. tolerancji światopoglądowej i polit., swobody sumienia i wolności obywatelskiej oraz braterstwa. Podstawowe zasady zostały sformułowane w Konstytucji Wolnych Mularzy (1723), stanowiącej odtąd prawie niezmienną podstawę ideową i organizacyjną wolnomularstwa. Niebawem powstały jego pierwsze loże w kontynent. Europie — w Paryżu (1725), Madrycie (1728), Florencji (1729), Hamburgu (1733) — i Ameryce Pn. (Filadelfia przed 1733). Wolnomularstwo zostało szybko przeszczepione do monarchii Habsburgów i Rosji. Loże powszechnie były ogniskami oświecenia i działalności filantropijnej. Na kontynencie eur., jako ośr. kwestionujące późnofeud. porządek stanowy (m.in. też wpływy hierarchii wyznaniowych i zakonów, zwł. jezuitów), tworzyły nowe ramy organizacyjne dla ruchu emancypacji mieszczaństwa, uczestniczyły w intelektualnym przygotowaniu rewolucji franc. i walce o niepodległość stanów Ameryki Pn., później Ameryki Łac. oraz o zjednoczenie Włoch; stały się ogniwem między stowarzyszeniami XVIII w. i partiami politycznymi. W Europie kontynent. przeniknęli do wolnomularstwa członkowie stowarzyszeń mistyków, alchemików itp., wszczepiali weń własne pojęcia i obrzędy. W rezultacie powstały rozmaite wolnomularskie systemy (ryty, obrządki, zakony), które do 3 podstawowych stopni wtajemniczenia dołączyły kolejne (tzw. stopnie wyższe); w niektórych lożach zaczęto uprawiać alchemię, magię i in. „wiedze tajemne”. Pod koniec XVIII w., pod wpływem rozwiniętego oświecenia, wolnomularstwo przeważnie powróciło do postaw racjonalistycznych, zachowało jednak pewne elementy nabyte, jak systemy stopni wyższych; najbardziej rozpowszechnił się 33-stopniowy Obrządek Szkocki — Dawny i Uznany. W miarę rozwoju wolnomularstwa w poszczególnych krajach powstawały ich Wielkie Loże (Wielkie Wschody) — we Francji (1736), Prusach (1744), Niderlandach (1756), Szwecji (1756) itd. Deizm wolnomularstwa i równorzędne traktowanie wszystkich wyznań chrześc., niebawem też innych religii, często również — gł. w krajach katol. — oświeceniowy antyklerykalizm, spowodowały wrogi do niego stosunek wszelkiej ortodoksji religijnej. Papież Klemens XII (bulla 1738) uznał wolnomularstwo za organizację wywrotową i jej członków obłożył ekskomuniką. Stosunek ten do wolnomularstwa utrzymał się w Kościele katol. do poł. XX w., następnie uległ pewnemu złagodzeniu. Przeciwnicy wolnomularstwa zarzucali mu podważanie religii chrześc. i porządku społ. (inspiracja dla ruchów rewol., liberalnych i lewicowych), jak też dążność do odgórnego manipulowania społeczeństwami przez „oświeconych”. Podejrzliwość wzbudzała tajemnica otaczająca wolnomularstwo, co rodziło oskarżenia o metody spiskowe, chęć opanowania po kryjomu kierownictwa państw, partii polit. i organizacji, a wreszcie o osiąganie nieuczciwych korzyści przez wzajemne wspieranie się. Poglądy wolnomularstwa interpretowane bywają jako kontynuacja tradycji gnostyckiej i bezzasadne gloryfikowanie możliwości człowieka.
Pod koniec XIX w. ukształtowały się 2 gł. nurty wolnomularstwa — anglosaski (tzw. wolnomularstwo regularne) i franc. (romański). Pierwszy, oparty na masowych organizacjach w świecie anglosaskim, które stały się organizacjami filantropijnymi elit oraz burżuazji i zamożnej części warstw pośrednich, wymagał od członków wiary w Boga traktowanego ponadkonfesyjnie, p.n. Wielkiego Budowniczego Świata, zabraniał rozmów w lożach na temat religii i polityki, którą pojmuje jako krytyczny stosunek do rządu. Ideowo bliskie mu wolnomularstwo skandynawskie i większość wolnomularstwa niemieckiego (przed 1933) przyjmowały wyłącznie chrześcijan. Natomiast we Francji wolnomularstwo uznało siebie za spadkobiercę ideałów rewolucji franc., powołanego do ich upowszechnienia na całym świecie. Po 1870 zdecydowanie republ. i antyklerykalne, zaczęło wolnomularstwo uczestniczyć w życiu publ., odegrało ważną rolę w rozdziale Kościoła od państwa (1905) i laicyzacji szkolnictwa. Wiarę w Boga traktowało jako sprawę prywatną członków. Ten model wolnomularstwa przejęły: inne kraje rom., częściowo latynoamer., odrodzone (1868) wolnomularstwo węgierskie, nowo powstałe rum. i serb. oraz zał. po 1906 tajne loże w Rosji.
W państwach ententy wolnomularstwo wywarło wpływ na niektóre decyzje konferencji pokojowej w Paryżu (1919), w tym na powołanie Ligi Narodów. Po I wojnie świat. powstały Wielkie Loże w Austrii, Jugosławii, Czechosłowacji i Finlandii. Zdecydowanie wrogą postawę wobec wolnomularstwa zajęły po I wojnie świat. również ugrupowania nacjonalistyczne, ruchy totalitarne i reżimy autorytarne. W 1920 wolnomularstwo zostało zabronione na Węgrzech, 1925 we Włoszech, loże zlikwidowano w rewol. Rosji; IV Kongres Międzynarodówki Komunist. (1922) zabronił komunistom całego świata należeć do wolnomularstwa. Wobec postępów faszyzmu wolnomularstwo, zwł. nurtu franc., opowiedziało się po stronie demokracji, współpracowało z frontami lud. (m.in. Francja, Hiszpania); 1933-41 rozwiązano bądź zmuszono do samorozwiązania organizacje wolnomularskie w: Niemczech, Portugalii, Turcji, Rumunii, Austrii (po Anschlussie), Czechosłowacji, Jugosławii, Finlandii i Bułgarii. Podczas II wojny świat. zostało zlikwidowane w krajach okupowanych przez Niemcy. Po jej zakończeniu szybko odrodziło się w Europie Zach.: Włoszech, Danii, Norwegii i Finlandii oraz Austrii i Niemczech Zach., m.in. dzięki pomocy udzielonej przez wolnomularstwo USA. Wszędzie tu — oprócz Wielkiego Wschodu i Wielkiej Loży Francji — opowiedziało się za nurtem anglosaskim. Z czasem w wielu z tych krajów powstały drobne organizacje nurtu franc., lecz nie zostały zaakceptowane przez nurt anglosaski. Oba kierunki poparły plan Marshalla i integrację Europy Zachodniej. Niektóre loże i całe organizacje wolnomularskie udzielały pomocy walce wyzwoleńczej ludów kolonialnych. W niektórych państwach postkolonialnych, najwcześniej w Indiach (1961), a od lat 70. w krajach byłej Franc. Afryki Zach., powstały samodzielne organizacje wolnomularskie.
Od pocz. lat 60. fundamentalizm muzułm. i nacjonalizm arab. ustosunkowują się do wolnomularstwa jednoznacznie wrogo, co doprowadziło do likwidacji lóż w Iranie, Afryce Pn. (prócz Maroka) i niemal na całym Bliskim Wschodzie.
Po 1944 wolnomularstwo odrodziło się też w Rumunii, na Węgrzech i Czechosłowacji, 1948-51 zostało ponownie zlikwidowane, by wznowić działalność pod koniec lat 80.; przy pomocy wolnomularstwa Austrii, Włoch i Niemiec założono Wielkie Loże w Budapeszcie (27 XII 1989), Belgradzie (23 VI 1990), Pradze (17 XI 1990) i Bukareszcie (24 I 1993) oraz lożę w Sofii. Wszędzie tu powstały też loże utworzone przez Wielki Wschód Francji. W VIII 1991 pierwszą lożę otworzono w Moskwie, 1992 w Tallinie i 1993 w Wilnie.
Odrębnie od gł. odłamu wolnomularstwa w USA i na wyspach M. Karaibskiego działa wolnomularstwo murzyńskie (Black Masonry, Negro Masonry, African Masonry), zrzeszające tylko ludzi czarnej rasy; 1787 pierwsza loża w Bostonie, 1791 pierwsza African Grand Lodge tamże; obecnie ok. 40 Wielkich Lóż Prince Hall, przeważnie nie uznawanych przez inne Wielkie Loże i Wschody. Działa także wolnomularstwo mistyczne, od pocz. XIX w. gł. obrządek Memphis-Misraïm, obecnie przyjmowany gł. we Francji, Belgii, Włoszech i Ameryce Łacińskiej.
Formacje wolnomularskie były stowarzyszeniami męskimi, przy niektórych, przejściowo, istniały podporządkowane im loże kobiece, „adopcyjne”, z odrębną symboliką i rytuałami. Pod koniec XIX w., pod wpływem ruchu feministycznego, powstało wolnomularstwo mieszane, jednakowo traktujące członków obu płci; 1893 pierwsza loża w Paryżu, kolejne w krajach Europy Zach. i obu Amerykach, skupione w strukturze ponadpaństw. — Zakon Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain” ['prawo człowieka`] z Radą Najwyższą w Paryżu. Po 1945 we Francji, następnie w innych krajach, powstały samodzielne loże kobiece ze swoimi Wielkimi Lożami.
Część krajowych stowarzyszeń wolnomularskich łączy się w luźne porozumienia, jak CLIPSAS (Centre de liason et d'information des puissances maçonniques signataires de l'appel de Strasbourg, zał. 1961), które skupia ponad 30 stowarzyszeń nurtu franc. z Europy, obu Ameryk i Afryki, także Międzynar. Unia Wolnomularska „Łańcuch” (The International Masonic Union „Catena”, zał. 1961) z ponad 10 stowarzyszeniami, gł. europejskimi, wolnomularstwa mieszanego i kobiecego oraz Interamer. Konfederacja Mularska (zał. 1947, jednocząca stowarzyszenia Ameryki Łac.). Inną formą porozumień są spotkania wielkich mistrzów. Wolnomularzy z różnych krajów indywidualnie zrzesza Powszechna Liga Wolnomularska (zał. 1905), mająca sekcje krajowe.
Wolnomularstwo męskie (prócz murzyńskiego i mistycznego) 1932 liczyło ok. 4,5 mln osób w 30 tys. lóż (w tym 7,3 tys. lóż w Europie i 17,8 tys. w USA i Kanadzie); 1962 — 5,8 mln osób w 32 tys. lóż (9,2 tys. lóż w Europie i 17,5 tys. w USA i Kanadzie); 1985 — 4,6 mln osób i 35 tys. lóż (9,5 tys. lóż w Europie i 16 tys. w USA i Kanadzie), zaś ok. 6 tys. osób należy do wolnomularstwa mistycznego.
Wolnomularstwo w Polsce. Pierwsze placówki powstały w Warszawie: Czerwone Bractwo (1721; czł. M.F. Czartoryski, F.M. Ossoliński) i loża Trzech Braci (1729-67, z przerwami), następnie m.in. w Poznaniu, Lwowie i Gdańsku. Założona 1767 w Warszawie loża Cnotliwego Sarmaty (przewodn. A.F. Brühl) została 1769 przekształcona w Wielką Lożę „Cnotliwego Sarmaty” (w. mistrz A. Moszyński); prowadziła działalność charytatywną (m.in. pomoc lekarska ubogim), utrzymywała stosunki z Wielką Lożą Anglii; podupadła 1772. Później powstałe loże utworzyły 1781 Wielką Lożę Nar. Wielkiego Wschodu Pol. (od 1784 Wielki Wschód Królestwa Pol. i Wielkiego Księstwa Litew.; w. mistrzowie: I. Potocki, A. Mokronowski, S.Sz. Potocki, K.N. Sapieha); istniała do 1793; 74 wolnomularzy — przeważnie zwolenników Konstytucji 3 maja — było posłami na Sejm Czteroletni. W Księstwie Warsz. powstały nowe loże pol., 1810 Wielki Wschód Nar. (od 1812 Wielki Wschód Nar. Polski; 1812 — 12 lóż, 1821 — 35 lóż z ok. 4,5 tys. czł.; w. mistrzowie: L. Gutakowski, S.K. Potocki, A. Rożniecki); popierał Napoleona I, następnie Aleksandra I; 21 IX 1821 wolnomularstwo zostało rozwiązane postanowieniem namiestnika J. Zajączka. Tylko w zaborze prus. nadal istniały loże niem.; w Galicji zakaz działalności wolnomularstwa od 1794. Na pocz. XX w. wznowienie wolnomularstwa — 1910 utworzenie w Warszawie loży Wyzwolenie (przewodn. R. Radziwiłłowicz), podległej Wielkiemu Wschodowi Francji; kolejne loże powstały 1910-14 w Kaliszu, Lublinie, Wilnie i loża pol. w Petersburgu; 1915-18 ich upadek, prócz warszawskiej. Od 1919 rozwój — 1920 utworzona Wielka Loża Nar. „Polacy Zjednoczeni” (następnie Wielka Loża Nar. Polski; pierwszy wielki mistrz Radziwiłłowicz) i Rada Najwyższa Polski (kierownictwo placówek wyższych stopni obrządku szkoc.; wielki komandor do 1929 A. Strug, 1929-38 S. Stempowski), w różnych latach 8-14 lóż, 200-330 członków. Politycznie były związane z obozem belwederskim, 1926 poparły przewrót majowy; od 1928 narastające różnice z kierownictwem obozu piłsudczyków; 1937 OZN wrogi wolnomularstwu, 1937-38 loże popierały Kluby Demokr.; 26 X 1938 Wielka Loża rozwiązała się, na mocy dekretu Prezydenta RP 22 XI 1938 rozwiązano organizacje wolnomularskie i pokrewne; jednak 1938-45 drobne grupy wolnomularzy w Warszawie i Krakowie nadal działały. Równocześnie 1925-38 były czynne pol. loże Droit Humain (mieszane), ogółem 9 z 200-300 czł.; od 1933 zjednoczone w Federacji Pol. „Droit Humain” (szef W. Bocheński). W zach. Polsce nadal były czynne loże niem., 1921 utworzyły Związek Lóż Niem. w Polsce (6-15 lóż), początkowo ponad 500 czł., stopniowo słabły, 1938 rozwiązane. W Paryżu od 1940 (przerwa VI 1940-49 i 1953-57) działała loża Kopernik (w Wielkiej Loży Francji, od 1992 Wielka Loża Nar. Francji), zał. przez wolnomularzy pol., uchodźców po IX 1939. W Warszawie 12 II 1961 wznowiono dawną lożę Kopernik, tajną do 1991, kiedy to podzieliła się na 3 loże i 27 XII 1991 utworzono Wielką Lożę Nar. Polski z 4 lożami (pocz. 1994); 18 X 1993 ukonstytuowała się Rada Najwyższa Polski. Odrębnie istnieją w Polsce loże podległe Wielkiemu Wschodowi Francji — pierwsza zał. 26 IV 1991 w Warszawie, ogółem 7 lóż w kilku miastach (poł. 1995); 1993 utworzono też lożę Droit Humain.
Wolnomularze. W praktyce wolnomularstwo skupia osoby z warstw wyższych i średnich. W ciągu ponad 2 i pół wieku należało do niego wiele osobistości życia publ., sławni wojskowi, wybitni przedstawiciele nauki, techniki, kultury, literatury, sztuki, a także przedsiębiorcy. Wśród nich:
Cesarze — Franciszek I (rzym.-niem.), Wilhelm I i Fryderyk III (Niemcy) i Pedro II (Brazylia). Królowie — Jerzy IV, Wilhelm IV, Edward VII, Edward VIII, Jerzy VI (W. Brytania), Leopold I (Belgia), Fryderyk II i Fryderyk Wilhelm III (Prusy), Jerzy I, Konstantyn I i Jerzy II (Grecja), wielu władców Danii, Norwegii i Szwecji, Ismail Pasza (kedyw Egiptu), Habibulah Chan (Afganistan), Bhupinandra Singh i Jadawindra Singh (maharadżowie Patijali), Jagatjit Singh (maharadża Kapurthali), Syed Mohamed Raza (nabab Rampuru). Prezydenci — G. Washington, J. Monroe, Th. Roosevelt, F.D. Roosevelt, W.G. Harding, H.S. Truman, L.B. Johnson, G.R. Ford i in. (USA), L. Gambetta, F. Faure i P. Doumer (Francja), J. Furrer i E. Frey (Szwajcaria), A.J. d'Almeida (Portugalia), E. Benesz (Czechosłowacja), K. Atatürk (Turcja), B. Juares (Meksyk), M. Ferraz de Campos (Brazylia), A. Somoza (Nikaragua), S. Allende (Chile), M.L. Quezon i M.A. Roxas (Filipiny). Wojskowi, marszałkowie — G.L. von Blücher (Prusy), J. Joffre (Francja), wszyscy marszałkowie napoleońscy, A. Wellington, H. Kitchener i C. Auchinleck (W. Brytania), A. von Gneisenau (Prusy); admirałowie H. Nelson (W. Brytania) i A. von Tirpitz (Niemcy); generałowie M. Clark, G. Marshall i J. Pershing (USA), G. von Scharnhorst (Prusy); przywódcy rewol. i powstańczy S. Bolívar i J. de San Martin (Ameryka Łac.), J.P. Marat (Francja), G. Garibaldi (Włochy), L. Kossuth (Węgry). Politycy i mężowie stanu — B. Franklin, Th. Dewey, J.E. Hoover, B. Goldwater (USA), J.A. Macdonald, J. Diefenbaker (Kanada), E. Burke, C. Rhodes, W.L. Churchill (W. Brytania), L. Bourgeois, G. Mollet (Francja), K.A. von Hardenberg, H. von Stein (Prusy), G. Stresemann, H. Schacht (Niemcy), Th. Dehler (RFN), W.A. Makłakow, A.F. Kierenski (Rosja), J. Masaryk (Czechosłowacja), G. Andrássy (Węgry), B. Cavour (Włochy). Odkrywcy i podróżnicy — D. Badia, R.F. Burton, R.E. Byrd, R.E. Peary, R.F. Scott, E.H. Shackleton; Ch.A. Lindbergh (lotnik), E.E. Aldrin, G. Cooper, D. Eisele, J. Glenn, V. Grisson, E. Mitchell (astronauci). Uczeni i wynalazcy — J. Le Rond d'Alembert (encyklopedysta), G.A. Eifel (budowniczy wieży), J.G. Fichte (filozof), A. Flemming (odkrywca penicyliny), I. Guillotin (konstruktor), E. Jenner (wynalazca szczepień przeciwospowych), J. i J. Montgolfier (wynalazcy). Pisarze i poeci — E. Ady, P.A. Caron de Beaumarchais, R. Berns, L. Börne, G.G. Casanova di Seingalt, M. Twain, C. Desmoulins, A.C. Doyle, E. Gibbon, J.W. Goethe, H. Heine, J.G. Herder, R. Kipling, G.E. Lessing, Ch.L. de Secondat Montesquieu, C. von Ossietzky, A. Pope, A.S. Puszkin, W. Scott, J. Swift, K. Tucholsky, Voltaire, L. Wallace, Ch.M. Wieland, O. Wilde. Artyści, malarze — L. Corinth, W. Hogarth, A. Mucha, C. i E. Vernet, E. Baily; rzeźbiarze — J.A. Houdon, B. Thorwaldsen; muzycy i kompozytorzy — Th. Arne, J.S. Bach, I. Berlin, F. Boieldieu, J. Haydn, F. Liszt, G. Mayerbeer, W.A. Mozart, J. Sibelius, J. Sousa; aktorzy — G. Bancroft, D. Fairbanks (st.), C. Gable, O. Hardy, Al Jolson, H. Lloyd, T. Mix, R. Skelton, J. Wayne; producenci film. — W. Hays, L. Mayer, I. Thalberg, J. Warner, W. Wyler, D. Zanuck, A. Zukor; bokser W.J. Dempsey, cyrkowcy Ringling (7 braci). Przedsiębiorcy — H. Ford, K.C. Gilette, Ch.C. Hilton, C.B. Mille, Rothschildowie (Nathan Meyer, James Meyer, Anselm i Ferdinand), K. Russ-Suchard, J. Wannamaker; J.H. Dunant (założyciel Czerwonego Krzyża), M. Montefiore (filantrop).
W Rzeczypospolitej szlacheckiej i Królestwie Polskim członkami lóż byli m.in.: król Stanisław August Poniatowski, F. Rutowski (syn Augusta II), min. H. von Brühl, ks. A.K. Czartoryski (i jego synowie Adam Jerzy i Konstanty Adam), S. Lubomirski, A. Mokronowski, Ignacy, Stanisław Szczęsny i Stanisław Kostka Potoccy, K.N. Sapieha, konfederat barski M. Wielhorski; wojskowi J. Aksamitowski, J.H. Dąbrowski, I. Działyński, ks. J. Poniatowski, A. Rożniecki, W. Łukasiński; prez. Warszawy J. Węgleński; ministrowie F.K. Lubecki-Drucki, T.A. Mostowski, poseł T.K. Tymowski, senatorzy A. Chodkiewicz, L. Plater, literaci K. Brodziński, J. Brykczyński, L.A. Dmuszewski, C. Godebski, A. Fredro, B. Kiciński, L. Osiński, kompozytorzy J. Elsner, K. Kurpiński, M.K. Ogiński, aktor W. Bogusławski, młodzi konspiratorzy W. Heltman, L. Mierosławski, T. Zan. W II RP: prez. G. Narutowicz, premierzy K. Bartel, M. Zyndram-Kościałkowski, ministrowie W. Chodźko, S. Czerwiński, H. Gliwic, W. Staniewicz, A. Zaleski, dyplomaci M. Arciszewski, W. Baranowski, W. Grzybowski, S. Kętrzyński, R. Knoll, J. Łukasiewicz, S. Patek, gen. B. Wieniawa-Długoszowski, gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski, komandor B. Müller, działacze polit. M. Downarowicz, T. Dyboski, T. Filipowicz, W. Łypacewicz, S. Osiecki, S. Posner, A. Pragier, B. Siwik, S. Thugutt, literaci i krytycy lit. J. Kaden-Bandrowski, A. Strug, J. Stempowski, S. Stempowski, aktor J. Osterwa, dziennikarze W. Giełżyński, J. Wasowski. W PRL: ekonomista E. Lipiński, historyk literatury J.J. Lipski, poeta A. Słonimski, ekonomista T. Gliwic.
S. MAŁACHOWSKI-ŁEMPICKI Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738-1821, Kraków 1929;
L. HASS Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721-1821), Warszawa 1980;
L. CHAJN Polskie wolnomularstwo 1920-1938, Warszawa 1984;
L. HASS Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993;
A. WOLFSTIEG Bibliographie der freimaurerischen Literatur, Bd. 1-4, Leipzig 1923-26;
Dictionnaire de la franc-maçonnerie, red. D. Ligou, Paris 1987;
P. NAUDON Histoire générale de la Franc Maçonnerie, Paris 1987;
F.L. PICK, G.N. KNIGHT The Pocket History of Freemasonry, London 1991.
NEWTON Sir ISAAC (1643-1727), ang. fizyk, astronom i matematyk; 1669-1701 prof. uniw. w Cambridge; od 1672 czł. Tow. Król. w Londynie, od 1703 jego prezes, od 1699 czł. franc. Akad. Nauk; od 1699 dyr. mennicy król.; 1705 otrzymał szlachectwo. Prace Newtona dotyczyły prawie wszystkich działów fizyki. W najważniejszym dziele, Philosophiae naturalis principia mathematica (1687), rozwinął naukę o przestrzeni, czasie, masach i siłach, podając ogólny schemat rozwiązywania konkretnych problemów mechaniki, fizyki i astronomii; sformułował 3 prawa dynamiki (Newtona zasady dynamiki) oraz prawo powszechnego ciążenia (Newtona prawo powszechnego ciążenia); na ich podstawie oprac. m.in. teorię ruchu planet, uzasadnił 3 prawa Keplera, wyjaśnił zjawisko precesji oraz zjawisko przypływu i odpływu. Prace Newtona w zakresie optyki (Optics 1704) dotyczyły m.in. zasad optyki geom., dyspersji światła, jego interferencji (Newtona pierścienie); 1672 wysunął koncepcję korpuskularnej budowy światła. Opublikowaną 1701 pracę Newtona o skali stopni ciepła i zimna często uważa się za początek nauki o cieple. W dziedzinie matematyki Newton, wraz z G.W. Leibnizem, jest współodkrywcą rachunku różniczkowego i całkowego; 1669 przedstawił metodę numerycznego rozwiązywania równań, podał klasyfikację krzywych 3 stopnia na 72 rodzaje. Poglądy filozoficzne Newtona stały się podstawą mechanicyzmu.
H. WUSSING Isaac Newton, Leipzig 1977.
NEWTON Sir ISAAC, 1642-1727, ang. matematyk, fizyk i astronom; 1669-1701 wykładowca uniw. w Cambridge, od 1672 czł. Tow. Król. w Londynie (od 1703 prezes) i fr. AN; od 1696 kurator, od 1699 dyr. mennicy król.; 1705 otrzymał szlachectwo. Najważniejszym dziełem N. była wyd. 1687 praca Philosophiae naturalis principia mathematica [`matematyczne podstawy filozofii przyrody'], podsumowująca jego dokonania w zakresie mechaniki i grawitacji, która wytyczyła kierunek badań w fizyce na ponad dwieście lat. N. rozwinął w nim naukę o przestrzeni, czasie, masach i siłach, podając ogólny schemat rozwiązywania konkretnych problemów mechaniki, fizyki i astronomii; zawarł w nim również swoje słynne 3 zasady mechaniki (Newtona zasady dynamiki ) i prawo powszechnego ciążenia (Newtona prawo ciążenia); na ich podstawie oprac. teorię ruchu planet, Księżyca i komet Układu Słonecznego pod działaniem sił centr. odwrotnie proporcjonalnych do kwadratu odległości i wykazał, że torami ciał niebieskich są stożkowe (elipsa, parabola, hiperbola), uzasadnił 3 prawa Keplera, jak również wyjaśnił niektóre odstępstwa od tych praw, obliczył stosunek masy Ziemi, Jowisza i Saturna do masy Słońca, wyjaśnił zjawisko precesji, zjawisko pływów i in. W 1672 podał teorię korpuskularną światła; mniemanie, że światło jest strumieniem cząstek światła emitowanych przez ciała wysunął N. na podstawie swych wcześniejszych badań, później zaczął dopuszczać również elementy fal. natury światła. N. opierając się na swojej teorii wyjaśniał znane wówczas zjawiska (z których wiele sam odkrył), jak odbicie i załamanie światła, rozszczepienie światła w pryzmacie, interferencję światła w cienkich płytkach (pierścienie Newtona), polaryzację światła przy podwójnym załamaniu światła w krysztale; wszystko to opisał w drugim ważnym dziele Optics [`optyka'] (wyd. 1704). Prace N. dotyczyły niemal wszystkich działów fizyki; wyd. 1701 pracę O skali ciepła i zimna można uważać za pocz. nauki o cieple; N. skonstruował jeden z pierwszych termometrów z olejem lnianym jako cieczą termometryczną i podał prawo ostygania ciał; mechaniki płynów dotyczył podany przez niego wzór na opór, jakiego doznają ciała poruszające się w ośr. lepkich; rozważał również zagadnienia prędkości rozchodzenia się fal w ośr. sprężystych.
Matematyczne prace N. miały dla niego znaczenie pomocnicze w badaniach z dziedziny fizyki i astronomii. N., obok A.W. Leibniza, jest współtwórcą rachunku różniczkowego i całkowego, który nazwał metodą fluksji; zasady jego podał w pracach De quadratura curvarum [`o kwadraturze krzywych'] i The Method of Fluxions and Infinite Series [`metoda fluksji i szeregów nieskończonych']; w tej ostatniej zawarł typowe zagadnienia analizy mat., jak: wyznaczanie ekstremów funkcji, znajdowanie stycznych, podstycznych oraz punktów przegięcia krzywych, obliczania krzywizn, pól powierzchni ograniczonych przez krzywe, długości łuków krzywych oraz rozwiązywanie najprostszych równań różniczkowych; w pracy De analisi per aequationes numero terminorum infinitas [`o analizie za pomocą równań o nieskończonej liczbie wyrazów'] wyłożył m.in. metodę numerycznego rozwiązywania równań (N. metoda stycznych), zaś w pracy Enumeratio linearum tertii ordinis [`klasyfikacja krzywych stopnia trzeciego'] podał klasyfikację krzywych 3. stopnia na 72 rodzaje.
Filozoficzne koncepcje N. miały dwojaką orientację: nauk. i religijną. w poglądach na naukę rozwijał N. nowoż. koncepcję nauki, zarazem empirycznej i mat.; stworzona przez niego mechanika stała się podstawą dla wszystkich nauk empirycznych oraz mechanistycznego poglądu na świat (mechanicyzm). Jednocześnie N. nie unikał głoszenia hipotez odbiegających od empirycznie ustalonych faktów; w swej mechanice wprowadził pojęcia absolutnego czasu i absolutnej przestrzeni, uznając je za byty istniejące niezależnie od materii i zachodzących w niej zjawisk; wyprowadzając z tych idei koncepcje filoz. snuł teol. spekulacje na temat natury świata i Boga.; reprezentował stanowisko szeroko pojętego deizmu, sformułował teorię „pierwotnego impulsu” (primum movens) i fizykoteol. dowód istnienia Boga, głoszący, że przyroda jest najdoskonalszą z maszyn i nie może nie być dziełem istoty myślącej, wszechwiedzącej i najpotężniejszej. N. często występował w obronie religii i Kościoła, przeciwko tendencjom wolnomyślicielskim.
N. był umysłem wybitnie egzoterycznym, ale zajmował się również alchemią i astrologią, a jego Philosophiae naturalis... zawierała komentarze mające pokazać, że odkryciom mat. patronowali teologowie i mędrcy wywodzący się od Hermesa Trismegistosa — legendarnego twórcy nauk tajemnych.
1
13