EFEKTYWNOŚĆ EDUKACJI ZDROWOTNEJ UDZIELANEJ PRZEZ PIELĘGNIARKI

Pierwszy artykuł: Kompetencje pielęgniarek w zakresie edukacji zdrowotnej w polskim systemie opieki medycznej

CEL BADAŃ:

Celem pracy jest zbadanie poziomu i uwarunkowań kompetencji pielęgniarek w zakresie edukacji zdrowotnej pacjentów w polskim systemie opieki medycznej. Dla osiągnięcia celu pracy postawiono następujące pytania badawcze:

1. jaka jest częstotliwość prowadzenia przez pielęgniarki edukacji zdrowotnej i czasu poświęcanego na edukację?;

2. jakie pomoce dydaktyczne i metody są stosowane przez pielęgniarki w trakcie edukacji?;

3. jaka jest samoocena przygotowania pielęgniarek do prowadzenia edukacji zdrowotnej?;

4. jaki jest zakres działań edukacyjnych w stosunku do deficytów wiedzy i umiejętności oraz postaw osób edukowanych?;

5. czy i kompetencje edukacyjne pielęgniarek są zależne od następujących determinant demograficznych i społeczno- zawodowych: wykształcenie, miejsce zamieszkania, miejsce pracy, staż pracy w zawodzie, zajmowane stanowisko oraz doskonalenie zawodowe?.

CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY:

Badania przeprowadzono wśród 245 czynnych zawodowo pielęgniarek, z czego 96,74% (n=237) to kobiety, a 3,26% (n=8) to mężczyźni. Rozpiętość wiekowa badanych mieściła się w granicach od 20 do 55 lat. Respondenci w większości ukończyli Medyczne Studium Zawodowe (MSZ) (42,45%; n=104). Liceum medyczne ukończyło 26,12% respondentów (n=64). Natomiast uczelnię wyższą ukończyło 77 osób (31,43%), z czego 69-licencjat pielęgniarstwo, 6 osób - studia magisterskie pielęgniarskie, a 2 osoby inne studia wyższe (pedagogiczne). Do dalszej analizy statystycznej połączono grupy: licencjat, studia magisterskie pielęgniarskie i inne studia wyższe. Badane osoby mieszkały głownie w miastach (62,85%; n=154), natomiast 37,15% (n=91) to mieszkańcy wsi.

Większość osób z badanej grupy (57,55%; n=141) pracowała w oddziałach szpitalnych, 19,59% (n=48) w podstawowej opiece zdrowotnej (POZ), a tylko 9,39% (n=23) w oddziałach klinicznych. Natomiast pozostałe 13,47% (n=33) osób pracowało w innych placówkach świadczących opiekę medyczną (w tym: w domach pomocy społecznej (DPS) n=10; hospicjach n=6; zakładach opiekuńczo-leczniczych (ZOL) n=3; w innych zakładach opieki długoterminowej n=3).

Najczęściej zajmowanym przez respondentów stanowiskiem było stanowisko pielęgniarki odcinkowej (68,57%; n=168), natomiast pielęgniarek oddziałowych było 7,34% (n=18). Pozostałe pielęgniarki (24,08%; n=58) pracowały na innych stanowiskach pielęgniarskich, takich jak: pielęgniarki zabiegowe, opatrunkowe, punktu szczepień, instrumentariuszki.

Najwięcej ankietowanych miało ukończone tylko kursy kwalifikacyjne (30,61%; n=75), natomiast kursy kwalifikacyjne i kursy specjalistyczne ukończyło 20% (n=49) pielęgniarek. Znaczna liczba respondentów (25,30%; n=62) nie ukończyła żadnych kursów ani specjalizacji. Najdłuższy staż pracy wśród badanej grupy pielęgniarek wynosił 32 lata, natomiast najkrótszy 1 rok. Szczegółowy opis cech demograficznych i społeczno - zawodowych badanej grupy przedstawia tabela 1.

WYNIKI:

1. Częstotliwość prowadzenia edukacji pacjenta

Podejmowanie działań edukacyjnych wobec pacjentów, ich rodzin oraz osób zdrowych, w badanej grupie pielęgniarek, jako „często” wybrało 45,72% (n=112). W kategorii „bardzo często”, również znaczna liczba respondentów (36,74%; n=90) była edukatorami dla swoich pacjentów. Natomiast „rzadko” edukację zdrowotną podejmowało 17,55% (n=43) osób. Z analizy wyników badań można jednak stwierdzić, że ankietowane pielęgniarki na prowadzenie edukacji zdrowotnej przeznaczały najczęściej jedynie 15-20 minut (43,26%; n=106), a tylko 10,21% (n=25) deklarowało, że edukowało podopiecznych przez 50-60 minut w ciągu swojego dyżuru 12 godzinnego.

Jak często podejmuje Pani/Pan edukację zdrowotną wobec pacjenta?			Jaką część czasu w ciągu dyżuru (8-godz.) poświęca Pani/Pan na edukację zdrowotną?
	n	%		n	%
Bardzo często	90	36,74	15 - 20 min.	106	43,26
Często	112	45,72	50 - 60 min.	25	10,21
Rzadko	43	17,55

2. Grupy odbiorców

Zdaniem respondentów, edukacja zdrowotna najczęściej podejmowana jest wobec osób chorych (88,98%; n=218), rodzin pacjentów (69,79%; n=171) oraz w niewielkim stopniu wobec osób zdrowych (24,48%; n=60).

ODBIORCY	n	%
Osoby chore	218	88,98
Rodziny pacjentów	171	69,79
Osoby zdrowe	60	24,48

3. Grupa edukatorów

W opinii badanej grupy, osobami, które najczęściej prowadzą edukację w ich miejscu pracy są właśnie pielęgniarki (94,28%; n=231). Ponad połowa (46,53%; n=114) wskazuje na lekarzy. Znacznie rzadziej w opinii badanych edukację prowadzą fizjoterapeuci (15,92%; n=39), dietetycy (10,21%; n=25) oraz psychoterapeuci (9,39%; n=23). A w najmniejszym stopniu edukacja prowadzona jest przez studentów (3,26%; n=8).

EDUKATORZY	n	%
Pielęgniarki	231	94,28
Lekarze	114	46,53
Fizjoterapeuci	39	15,92
Dietetycy	25	10,21
Psychoterapeuci	23	9,39
Studenci	8	3,26

4. Osoby, które powinny prowadzić edukację zdrowotną

W opinii badanych pielęgniarek, edukację zdrowotną pacjentów, w zdecydowanej większości, powinna prowadzić pielęgniarka (91,83%; n=225). Ankietowani uważają, że powinni to robić również lekarze (74,28%; n=182), dietetycy (52,24%; n=128), psycholog (47,34%; n=116),a także media (44,48%; n=109). Rzadziej wymieniano firmy farmaceutyczne (13,87%; n=34).

Edukatorzy	n	%
Pielęgniarka	225	91,83
Lekarz	182	74,28
Dietetyk	128	52,24
Psycholog	116	47,73
Media	109	44,48
Firmy farmaceutyczne	34	13,78

5. Ocena przygotowania do prowadzenia edukacji

Respondenci oceniają swoje przygotowanie do prowadzenia edukacji pacjenta bardzo dobrze (79,59%; n=195), a 20,41% (n=50) tę umiejętność ocenia dostatecznie.

Do przeprowadzenia edukacji z pacjentem, ankietowani przygotowują się najczęściej poprzez samokształcenie - czytanie fachowej literatury (81,63%; n=200) oraz uczestnictwo w szkoleniach (68,57%; n=168) i uczestnictwo w kursach (51,83%; n=127). Pielęgniarki korzystają także ze źródeł informacji internetowej (42,85%; n=105), jak również z istniejących materiałów, tj. konspekty, pomoce dydaktyczne (34,70%; n=85) do prowadzenia edukacji pacjenta. Rzadziej respondenci przygotowują materiały do edukacji pacjenta samodzielnie (20,41%; n=50).

Stopień przygotowania	n	%	Sposób przygotowania	n	%
Bardzo dobrze	195	79,59	Samokształcenie	200	81,36
Dostatecznie	50	20,41	Uczestnictwo w szkoleniach	168	68,57
			Uczestnictwo w kursach	127	51,83
						Internet	105	42,85
						Istniejące materiały	85	34,70
						Samodzielne przygotowanie materiałów	50	20,41

6. Ocena deficytów wiedzy i umiejętności pacjenta

Wszystkie zadania składające się na edukację zdrowotną powinny być zaplanowane, a praca z odbiorcami świadczeń edukacyjnych przeprowadzona zgodnie z założeniami cyklu działania zorganizowanego, rozpoczynając od etapu rozpoznania. Badane pielęgniarki dokonują rozpoznania deficytów wiedzy i umiejętności u pacjenta za pomocą takich metod jak: ocena zachowania pacjenta (71,83%; n=176); rozmowa w oparciu o kwestionariusz wywiadu (39,59%; n=97), ocena wykonania określonych umiejętności (np. pomiarów) przez pacjenta (31,02%; n=76) oraz testy wiadomości (12,66%; n=31).

Metody oceny deficytów	n	%
Ocena zachowania pacjenta	176	71,83
Rozmowa w oparciu o kwestionariusz wywiadu	97	39,59
Ocena wykonania określonych umiejętności przez pacjenta	76	31,02
Test wiadomości	31	12,66

7. Pomoce dydaktyczne wykorzystywane podczas edukacji

Stosowanie środków dydaktycznych ułatwia osiągnięcie celów edukacji, ponieważ aktywizuje proces myślenia, ułatwia odbiór treści kształcenia i wpływa na wyobraźnię. Respondenci prowadząc edukację zdrowotną pacjenta najczęściej wykorzystywali środki dydaktyczne w postaci: ulotek (78,36%; n=192) oraz broszur informacyjnych (77,55%; n=190). Rzadziej były to plansze (27,34%; n=67) i książki (25,72%; n=63). Niewielka liczba osób (10,21%; n=25) nie stosowała żadnych pomocy dydaktycznych.

Pomoce dydaktyczne	n	%
Ulotki	192	78,36
Broszury informacyjne	190	77,55
Plansze	67	27,43
Książki	63	25,72
Żadne	25	10,21

8. Metody stosowane w trakcie prowadzenia edukacji zdrowotnej

Najczęściej stosowaną metodą przez ankietowaną grupę pielęgniarek w trakcie prowadzenia edukacji pacjenta była rozmowa (95,51%; n=234). Często prowadzono edukację z wykorzystaniem metod, jakimi są: pogadanka (48,17%; n=118), dyskusja (37,55%; n=92), pokaz (36,32%; n=89) oraz instruktaż (33,06%; n=81). Rzadko wykorzystywano metodę problemową (2,04%; n=5).

Metody	n	%
Rozmowa	234	95,51
Pogadanka	118	48,17
Dyskusja	92	37,55
Pokaz	89	36,32
Instruktaż	81	33,06
Metoda problemowa	5	2,04

WNIOSKI:

Przeprowadzone badania i analiza ich wyników pozwalają stwierdzić, że:

1. Większość badanych pielęgniarek używając określenia „często” wskazuje na podejmowanie działań edukacyjnych wobec pacjentów, ich rodzin i osób zdrowych, a czas jej realizacji zazwyczaj trwa około 15-20 minut.

2. W zdecydowanej większości pielęgniarki wskazują własną grupę zawodową jako osoby prowadzące edukację, natomiast działania edukacyjne najczęściej podejmują wobec osób chorych.

3. W trakcie edukacji zdrowotnej respondenci stosują głównie rozmowę jako metodę prowadzenia edukacji pacjenta i wspomagają się dostępnymi ulotkami i broszurkami.

4. Narzędziem oceny wyników edukacji jest zachowanie pacjenta, natomiast deficyty wiedzy i umiejętności oceniają za pomocą kryteriów oceny zachowania pacjenta.

5. Pielęgniarki oceniają swoje przygotowanie do prowadzenia edukacji bardzo dobrze, a przygotowują się do jej prowadzenia poprzez samokształcenie w postaci czytania fachowej literatury.

6. Kompetencje edukacyjne pielęgniarek w większości generowane są poprzez takie zmienne jak: miejsce pracy, wykształcenie, zajmowane stanowisko oraz miejsce zamieszkania, w mniejszym stopniu zaś wpływ mają staż pracy i doskonalenie zawodowe.

Drugi artykuł: Rola pielęgniarki szkolnej w promowaniu zdrowego stylu życia w ocenie uczniów

CEL BADAŃ:

Celem badań było poznanie opinii uczniów na temat roli pielęgniarki szkolnej w promowaniu zdrowego stylu życia oraz jakości i skuteczności jej oddziaływań.

CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY:

Badania przeprowadzono w grudniu 2008 roku wśród 90 uczniów z trzech mławskich szkół (szkoła podstawowa, gimnazjum i zespół szkół ponadgimnazjalnych) wybranych w sposób losowy. Na przeprowadzenie tych badań uzyskano zgodę zarówno uczniów, jak i ich rodziców.

WYNIKI:

1. Zachowania zdrowotne uczniów

Wśród respondentów dominowały przeciętne zachowania zdrowotne (74%). Korzystne zachowania zaprezentowało tylko 1/5 uczniów (21%), niekorzystne zaś 5%.

2. Zachowania zdrowotne uczniów związane z odżywianiem (O), aktywnością fizyczną (A) i stosowaniem używek (U)

Najkorzystniejsze zachowania odnotowano w szkole podstawowej — 57% uczniów prezentowało zachowania korzystne (przy 43% zachowań przeciętnych). W gimnazjum dominowały zachowania przeciętne (97%). Natomiast największy udział zachowań niekorzystnych (10%) zaobserwowano wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych.

Niekorzystne zachowania dotyczące odżywiania dominowały wśród uczniów gimnazjum (80%) i szkoły ponadgimnazjalnej (80%), natomiast korzystniejsze zachowania wśród uczniów szkół podstawowych (53% zachowań przeciętnych). W odniesieniu do aktywności fizycznej korzystne zachowania prezentowało 12% gimnazjalistów, 18% uczniów zespołu szkół oraz 37% uczniów szkół podstawowych. Odnotowano jednak, że poziom aktywności fizycznej wśród większości uczniów był przeciętny. Najistotniejsze różnice w zachowaniach prozdrowotnych zaobserwowano między uczniami szkoły podstawowej a gimnazjum i zespołem szkół ponadgimnazjalnych w odniesieniu do stosowania używek. Wśród młodszych uczniów najczęstsze były zachowania korzystne (57%), zaś wśród starszych — zachowania niekorzystne (57-66%).

W kwestii radzenia sobie ze stresem wśród uczniów szkoły podstawowej dominowały zachowania przeciętne (93%), wśród pozostałych — niekorzystne (77-80%).

3. Znaczenie pielęgniarki jako źródła wiedzy na temat zachowań prozdrowotnych w opinii uczniów

Według uczniów w hierarchii osób (źródeł/instytucji), do których uczniowie zwracali się o pomoc lub o radę na temat zdrowego stylu życia, średnia ranga pielęgniarki szkolnej była niekorzystna. Zajmowała ona ostatnie miejsce — za internetem, lekarzem, rodzicami, nauczycielami i wychowawcami, własnymi zasobami („sam sobie dam radę”), czasopismami i literaturą fachową, rówieśnikami. Pielęgniarkę najczęściej wskazywano jako ostatnią osobę, do której uczniowie zwróciliby się o radę lub pomoc.

4. Częstość przeprowadzania zajęć edukacyjnych

W szkołach objętych badaniem zajęcia edukacyjne według respondentów były rzadko prowadzone przez pielęgniarki szkolne. Około 41% uczniów stwierdziło, że uczestniczyło w takich zajęciach sporadycznie (rzadziej niż raz w semestrze), 17% — raz na semestr i tylko 1% — częściej. Aż 41% badanych przyznało, że nigdy nie uczestniczyło w takich zajęciach.

Częstość przeprowadzania zajęć	%
Sporadycznie	41
Raz na semestr	17
Częściej niż raz na semestr	1
Nigdy	41

5. Metody stosowane w edukacji

Według badanych najczęściej zajęcia były prowadzone w formie pogadanek (54%), rzadziej były to rozmowy indywidualne (26%), warsztaty i ćwiczenia (18%), a sporadycznie wykłady (2%).

Tylko 4% uczniów stwierdziło, że zajęcia prowadzone przez pielęgniarkę szkolną były bardzo ciekawe, dla 23% respondentów były dość interesujące, dla 33% badanych przeciętne, a aż dla 40% — nieciekawe.

Metody	%	Ocena	%
Pogadanka	54	Bardzo ciekawe	4
Rozmowy indywidualne	26	Dość interesujące	23
Warsztaty i ćwiczenia	18	Przeciętne	33
Wykłady	2	Nieciekawe	40

6. Tematy edukacji zdrowotnej

Wśród badanych aż 42% przyznało, że nigdy nie uczestniczyło w zajęciach dotyczących zdrowego odżywiania się. Spośród uczniów, którzy w nich uczestniczyli, 19% stwierdziło, że dotyczyły one negatywnych skutków złego odżywiania, a 18% dowiedziało się na nich o zasadach zdrowego odżywiania. Rzadko tematyka zajęć obejmowała informację o produktach spożywczych, które należy spożywać (11%), czy o chorobach związanych z nieprawidłowym odżywianiem się (10%). W czasie zajęć na temat zdrowego odżywiania 34% uczniów zapoznało się z piramidą zdrowia, 8% z zasadami dobrze zbalansowanej diety, a 7% z zagrożeniami związanymi z otyłością. Aż 51% uczniów stwierdziło, że żadne z tych zagadnień nie było poruszane podczas owych zajęć.

Zajęcia dotyczące wpływu aktywności fizycznej na zdrowie odbywały się w szkołach bardzo rzadko. Prawie 61% uczniów nigdy nie uczestniczyło w takich zajęciach. Natomiast 39% ankietowanych, którzy brali w nich udział, stwierdziło, że pielęgniarka przekazywała na nich wiadomości na temat pozytywnego wpływu ruchu na zdrowie (24%), sposobów uprawiania aktywności fizycznej (9%) i minimalnego czasu, jaki należy poświęcić dziennie na aktywność fizyczną (6%).

Zdrowe odżywianie		Aktywność fizyczna
Uczestnictwo	%	Uczestnictwo	%
Nie	42	Nie	61
Tak	58	Tak	39
Tematy	%	Tematy	%
Negatywne skutki złego odżywiania	19	Pozytywny wpływ ruchu na zdrowie	24
Zasady dobrego odżywiania	18	Sposoby uprawiania aktywności fizycznej	9
Produkty, które należy spożywać	11	Minimalny czas aktywności fizycznej	6
Choroby związane z nieprawidłowym odżywianiem	10
Piramida zdrowia	34
Zasady zbilansowanej diety	8
Zagrożenia z wiązane z otyłością	7

WNIOSKI:

Uzyskane wyniki badań pozwalają wysunąć następujące wnioski:

1. Stwierdzono, że wśród respondentów dominowały przeciętne zachowania zdrowotne, co wskazuje na potrzebę wpajania dziecku od najmłodszych lat prawidłowych zasad stylu życia zarówno przez rodziców, jak i przez pielęgniarki szkolne.

2. Niekorzystnie oceniono pielęgniarkę jako źródło wiedzy na temat zdrowego stylu życia, dlatego niezbędna jest aktywizacja działań pielęgniarki szkolnej zgodnie z 8. standardem postępowania w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami na wszystkich poziomach nauczania.

3. Stwierdzono istotny związek (p < 0,05) między oceną roli pielęgniarki a oceną jakości jej oddziaływań.

4. W opinii uczniów jakość oddziaływań pielęgniarki szkolnej nie zadowala, dlatego konieczne jest podjęcie dialogu między pielęgniarką szkolną a pracownikami szkoły oraz rodzicami dla podniesienia efektywności tych działań w promowaniu zdrowego stylu życia uczniów.

Trzeci artykuł:

Udział pielęgniarki w działaniach edukacyjnych podnoszących poziom świadomości pacjentów na temat profilaktyki raka jelita grubego

CEL BADAŃ:

Celem pracy była analiza udziału pielęgniarki w działaniach edukacyjnych podnoszących poziom świadomości pacjentów na temat profilaktyki raka jelita grubego.

CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY:

Badanie ankietowe zostało przeprowadzone wśród 107 aktywnych zawodowo pielęgniarek z województwa lubelskiego na przełomie marca i kwietnia 2012 roku. Wśród nich było 55,1% pielęgniarek pracujących w szpitalu, 34,6% w przychodni, zaś 10,3% pracowało w pracowni endoskopowej.

WYNIKI:

1. Osoba odpowiedzialna za edukację zdrowotną w zakresie profilaktyki raka jelita grubego

W opinii respondentek osobą w największym stopniu odpowiedzialną za edukację pacjenta w zakresie profilaktyki raka jelita grubego jest lekarz rodzinny (n=84; 78,5%), pielęgniarki w 50,5% (n=54) wskazywały również siebie.

2. Preferowana forma edukacji

Najskuteczniejsze formy realizacji edukacji pacjentów to według respondentek indywidualne wręczanie zaproszeń na badania (n= 57; 53,3%) oraz pogadanki (n=56; 52,3%).

3. Zakres informacji przekazywanej pacjentowi z podejrzeniem raka jelita grubego przez respondentów

Respondentki najczęściej przekazywały pacjentowi z podejrzeniem raka jelita grubego informacje w zakresie miejsca diagnozującego schorzenie (n= 89; 83,1%), wskazania ulotek informacyjnych (n=80; 74,7%) oraz stosowania diety (n=71; 67%).

4. Okoliczności prowadzenia edukacji zdrowotnej i jej ograniczenia

Zdecydowana większość ankietowanych (n=84; 78,5%) nie prowadzi edukacji wśród pacjentów. Badane, które takie działanie podejmują robią to przy okazji odwiedzin w środowisku (n=16; 14,9%) i spotkań środowiskowych (n= 12; 11,2%).

WNIOSKI:

Jedną z funkcji zawodowych pielęgniarki jest udzielanie świadczeń z dziedziny promocji zdrowia. Z badań wynika jednak, że udział pielęgniarki w profilaktyce raka jelita grubego jest ograniczony. Edukacja zdrowotna w tym zakresie jest nieplanowana i sporadyczna. Ankietowane pielęgniarki mimo, iż większą odpowiedzialność za edukację przypisywały pracownikom służby zdrowia, aniżeli samemu pacjentowi, to jako osobę, która powinna ją realizować w zdecydowanej większości wskazały lekarza. Znacząca część respondentów rzadko informowała pacjenta o istnieniu programu walki z rakiem oraz badaniach przesiewowych. Respondenci preferowali bezpośredni kontakt z pacjentem podczas prowadzenia edukacji, ale w małym stopniu stosowali atrakcyjne formy przekazu wiedzy.

Wobec postępującego wzrostu zachorowań na raka jelita grubego, niską wiedzę i nikłą chęć wykonywania badań skriningowych (nawet w grupie zagrożonej) w społeczeństwie polskim należy usprawnić i rozszerzyć działania programów profilaktycznych oraz podjąć działania podnoszące rolę i wartość pielęgniarki jako edukatora zdrowia nie tylko w oczach społeczeństwa, ale także w oczach ich samych.

Czwarty artykuł: Skuteczność edukacji zdrowotnej dotyczącej profilaktyki nadwagi i otyłości wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych

CEL BADAŃ:

Profilaktyka żywieniowa to jeden z istotnych elementów prewencji chorób cywilizacyjnych, mogących przyczynić się do poprawy stanu zdrowia ludności. Nieprawidłowe odżywianie stanowi główne podłoże problemów związanych ze zdrowiem zarówno w rozwiniętych, jak i nierozwiniętych cywilizacyjnie populacjach.

Celem kształcenia na poziomie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym jest kształtowanie odpowiedzialności za zdrowie swoje i innych, przygotowanie młodzieży do prowadzenia zdrowego trybu życia, analizowanie zakłóceń stanu zdrowia człowieka.

Uzasadnione jest zatem założenie, iż uczniowie drugich klas ponadgimnazjalnego kształcenia powinni wykazać się pewnym poziomem wiedzy na temat profilaktyki otyłości i jej skutków.

CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY

Badania przeprowadzono w szkołach ponadgimnazjalnych (liceum profilowane i technikum) w Nowym Targu i Krościenku nad Dunajcem w okresie od listopada 2007 roku do czerwca 2008 roku. Badaniami o charakterze ankietowym objęto 659 uczniów klas drugich, w tym 266 chłopców (40,3% ogółu badanych) i 393 dziewcząt (59,7% ogółu badanych). Badani uczniowie byli w wieku 16-19 lat (średnia wieku wyniosła 17,4 roku).

WYNIKI

1. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia w opinii badanych uczniów

Za główny czynnik ryzyka chorób układu krążenia 18% ankietowanych uczniów uznało nieprawidłową masę ciała i niewłaściwe żywienie, 25,1% uczniów podało obciążenie dziedziczne, 18,5% palenie tytoniu, 11,6% małą aktywność fizyczną, 9,5% stres. Mniejszy odsetek uczniów (1,2% łącznie) wskazał czynniki chorobowe, takie jak nadciśnienie tętnicze i cukrzyca (tabela 1).

* odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100%, ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

2. Choroby powodujące wczesny rozwój miażdżycy według opinii badanych uczniów

Statystycznie znamiennie więcej chłopców, w porównaniu z dziewczętami, wskazywało na palenie tytoniu jako czynnik ryzyka chorób układu krążenia. Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy pomiędzy odpowiedziami dziewcząt a chłopców w ocenie pozostałych czynników ryzyka chorób układu krążenia. 19,5% badanych uczniów uznało nadwagę i otyłość za chorobę, która może zwiększać ryzyko wczesnego ujawnienia się miażdżycy, 13,3% uczniów za taką chorobę uznało cukrzycę, a 8,1% wymieniło nadciśnienie tętnicze. Odpowiedzi „nie wiem” udzieliło 8,1% uczniów. Spory odsetek uczniów (29,2%) udzielił bardzo zróżnicowanych odpowiedzi, obejmujących schorzenia wielu układów i narządów. 48,4% nastolatków (podobna grupa dziewcząt i chłopców) nie udzieliło na to pytanie odpowiedzi. Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy pomiędzy dziewczętami a chłopcami w ocenie chorób mogących zwiększać ryzyko wczesnego ujawnienia się miażdżycy. Obie grupy badanych wymieniały: cukrzycę, nadwagę/otyłość, nadciśnienie tętnicze (Tabela 2).

* odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100%, ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

3. Zachowania zmniejszające możliwość wczesnego rozwoju miażdżycy

Za najważniejsze w profilaktyce miażdżycy 56,1% ogółu badanej młodzieży uznało prawidłowe odżywianie, 42,3% - dużą aktywność fizyczną, 7,2% - unikanie palenia tytoniu, a 5,7% uczniów przyznało się do braku wiedzy na ten temat. Odpowiedzi dziewcząt i chłopców na ten temat nie różniły się istotnie statystycznie (tabela 3).

* odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100%, ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

4. Znajomość pojęcia body mass index wśród badanych uczniów

Na pytanie o to, czym jest body mass index i jakie jest jego zastosowanie, żaden z uczniów nie udzielił prawidłowej odpowiedzi, 33,1% badanej młodzieży udzieliło odpowiedzi niepełnej, natomiast 66,9% badanych udzieliło błędnej odpowiedzi (tabela 4). Stwierdzono istotną statystycznie różnicę pomiędzy chłopcami i dziewczętami w jakości udzielonych odpowiedzi. Więcej chłopców podało nieprawidłową odpowiedź. Odpowiedzi świadczące o przynajmniej częściowej wiedzy na ten temat były częściej formułowane przez dziewczęta (43,5% vs 17,6%).

4. Przyczyny nadwagi/otyłości według badanych uczniów

Za główną przyczynę nadwagi i otyłości badani uczniowie uznali nieprawidłowe odżywianie (nadmierne spożycie) - 87,5% oraz małą aktywność fizyczną - 86,7%. W dalszej kolejności podawano: tłuste pokarmy - 26,8%, uwarunkowania genetyczne - 22%, zbyt dużą ilość słodyczy - 18,6% odpowiedzi (tabela 5).

* odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100% ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

6. Opinia respondentów odnośnie do wpływu nadwagi i otyłości na rozwój chorób

Statystycznie znamiennie więcej dziewcząt niż chłopców wymieniało jedzenie słodyczy, małą aktywność fizyczną i uwarunkowania genetyczne jako przyczynę nadwagi/otyłości. Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy pomiędzy dziewczętami i chłopcami w ocenie ważności takich przyczyn nadwagi (otyłości), jak nieodpowiednie odżywianie i tłuste pokarmy, na które wskazywała najliczniejsza grupa dziewcząt (89%; 29,2%) i chłopców (85,3%; 23,3%) 92,9% uczniów (94,6% dziewcząt i 90,2% chłopców) uznało, że nadwaga/otyłość mają wpływ na powstawanie chorób układu krążenia, a pojedyncze osoby nie dostrzegały takiego związku (0,9%). Brak wiedzy na zadane pytanie wykazało 6,2% respondentów, 5,2% dziewcząt i 7,9% chłopców (tabela 6). Nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy pomiędzy dziewczętami a chłopcami pod względem ich znajomości związku nadwagi i otyłości z rozwojem chorób układu krążenia (tabela 6).

7. Znajomość pojęcia „cholesterol” wśród badanych osób

57,7% badanej młodzieży nie umiało wyjaśnić, czym jest cholesterol, 34% udzieliło częściowej odpowiedzi, a tylko 8,3% uczniów wykazało się dobrą wiedzą na ten temat (tabela 7). Dziewczęta częściej wykazywały lepszą wiedzę na temat cholesterolu, ale nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy pomiędzy nimi a chłopcami w częstości udzielania dobrych i złych odpowiedzi (tabela 7).

8. Znaczenie stylu życia dla rozwoju miażdżycy w opinii badanych

Ponad połowa uczniów (63,6%) wyraziło przekonanie, że styl życia ma duży wpływ na zapobieganie miażdżycy i jej następstwom. 11,4% młodzieży jest zdania, że profilaktyczny wpływ trybu życia człowieka na rozwój miażdżycy naczyń jest niewielki. Prawie co czwarty uczeń (częściej chłopcy niż dziewczynki) nie umiało udzielić odpowiedzi dotyczącej tego zagadnienia (tabela 8). Statystycznie znamiennie mniej chłopców, w porównaniu do dziewcząt, uważa, że ich własny styl życia ma niewielki wpływ na uniknięcie rozwoju miażdżycy.

9. Zasady prawidłowego żywienia sformułowane przez ankietowanych

Na pytanie o to, jakie są podstawowe zasady prawidłowego żywienia, uzyskano różnorodne odpowiedzi, które przedstawia poniższa tabela. 59,1% uczniów wskazywało na codzienne spożywanie warzyw i owoców jako najważniejszą zasadę prawidłowego żywienia. 41,1% wskazywało na różnorodność przyjmowanych pokarmów, a 30,6% uczniów uznało, że najważniejsze jest ograniczanie spożycia tłuszczów - szczególnie zwierzęcych, 14,1% uczniów wymieniło wykluczenie cukru i słodyczy lub umiar w ich spożywaniu, a 14,2,% uznało za najistotniejsze spożywanie pieczywa z pełnego przemiału. Znikomy odsetek (1%) badanych wskazał na konieczność ograniczania spożycia soli kuchennej. 11,2% nastolatków uznało za ważne codzienne spożywanie mleka i jego przetworów, a 10,1% ograniczenie spożycia mięsa na korzyść ryb i roślin strączkowych. Niewielki odsetek młodzieży (3%) przypomniał zasadę dotyczącą unikania alkoholu (tabela 9). Biorąc pod uwagę różnice odpowiedzi zależnie od płci, wykazano, że dziewczęta częściej za zasadę prawidłowego żywienia uznały codzienne spożywanie warzyw i owoców, różnorodność przyjmowanych pokarmów, spożywanie pieczywa z pełnego przemiału oraz codzienne spożycie mleka i jego przetworów. Na uwagę zasługuje to, że dziewczynki wymieniły więcej zasad racjonalnego żywienia niż chłopcy. Badane dziewczęta wskazywały wszystkie możliwości statystycznie znamiennie częściej, z wyjątkiem tych zasad prawidłowego żywienia, które wskazywano najrzadziej, czyli: umiaru w spożyciu mięsa, zastępowanie go rybami i roślinami strączkowymi oraz ograniczenie spożycia soli.

*odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100% ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

10. Skutki niezdrowego odżywiania wg opinii respondentów

W otwartym pytaniu dotyczącym skutków niezdrowego odżywiania większość młodzieży (74,6%) wymieniła nadmiar lub niedobór masy ciała. Uczniowie wymieniali także choroby układu krążenia i miażdżycę (34,7%), a w mniejszym procencie wskazali na wzrost stężenia cholesterolu (1%) oraz choroby przewodu pokarmowego (4%) (tabela 10). Za patologię spowodowaną niezdrowym odżywianiem statystycznie znamiennie częściej dziewczęta uważały nieprawidłową masę ciała, choroby układu krążenia oraz choroby układu pokarmowego. Wzrost poziomu cholesterolu, jako skutek niezdrowego odżywiania, wskazywał porównywalny, niski odsetek badanych dziewcząt i chłopców.

* odsetek odpowiedzi nie sumuje się do 100%, ponieważ badani mogli udzielić wielu odpowiedzi

WNIOSKI

1. Skuteczność edukacji zdrowotnej uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych na temat zagadnień dotyczących profilaktyki nadwagi i otyłości oraz jej skutków jest niezadowalająca.

2. Wyższy poziom wiedzy na temat wybranych zagadnień zdrowotnych wykazały dziewczęta.

3. W celu podniesienia skuteczności edukacja zdrowotna powinna być powiązana z programem profilaktyki i promocji zdrowia w szkole oraz powinna być realizowana w ścisłej współpracy z pracownikami szkoły i rodzicami uczniów.

24

---