akty prawne
Traktat amsterdamski (Amsterdam Treaty, Traite d'Amsterdarn)
1 maja 1999 roku(17 czerwca 1997 roku)
Dokument nowelizujący dotychczasowy dorobek traktatowy Unii Europejskiej opracowany na konferencji międzyrządowej trwającej od 29 marca 1996 roku do 17 czerwca 1997 roku. Główną regulacją Traktatu Amsterdamskiego jest dalsze zacieśnianie współpracy państw w ramach Unii Europejskiej. Konferencję międzyrządową zorganizowano zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej, przewidującym jej rozpoczęcie w 1996 roku dla zbadania postanowień traktatowych, w stosunku do których przewidziano rewizję zgodnie z celem tworzenia "coraz ściślejszego związku pomiędzy narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane na szczeblu jak najbliższym obywatelowi"; osiąganiem "trwałego i zrównoważonego postępu gospodarczo-społecznego, szczególnie przez stworzenie obszaru pozbawionego wewnętrznych granic"; potwierdzaniem "tożsamości w skali międzynarodowej, w szczególności przez realizację Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa".
Nowelizacja dyspozycji traktatowych wynikała również z konieczności zapewnienia efektywnego funkcjonowania mechanizmów decyzyjnych i instytucji wspólnotowych wobec perspektywy rozszerzania Unii. Konferencję przygotowała tak zwana grupa refleksyjna działająca od czerwca 1995 roku pod przewodnictwem Carlosa Westendorpa. Opracowała ona raport Westendorpa, który był podstawą ustaleń konferencji w formie projektu Traktatu amsterdamskiego. Przyjęto go na trwającym w dniach 16-17 czerwca 1997 roku szczycie amsterdamskim. Projekt Traktatu oficjalnie podpisany 2 października 1997 roku przez ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE wszedł w życie po zakończeniu procedury ratyfikacyjnej zgodnej z wymogami konstytucyjnymi tych państw. Traktat miał wejść w życie l stycznia 1999 roku, razem z realizacją tak zwanego III etapu Unii Gospodarczej i Walutowej. Z uwagi na przeciągającą się procedurę ratyfikacyjną wszedł w życie dopiero l maja 1999 roku.
Zasadnicze uzgodnienia przyjęte w Amsterdamie dotyczą: l) modyfikacji wspólnotowych i unijnych praw podstawowych; 2) zmian instytucjonalnych i modyfikacji procedur decyzyjnych; 3) zmian w Traktacie o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej (I filar); 4) zmian w zakresie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (II filar); 5) zmian odnoszących się do polityki w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (III filar).
Modyfikacje dokonane w obrębie wspólnotowych i unijnych praw podstawowych objęły: l) wprowadzenie możliwości nakładania sankcji na państwa członkowskie nie respektujące zasad demokracji, praw człowieka, podstawowych swobód i reguł prawa (miedzy innymi zawieszenia korzystania z niektórych praw łącznie z prawem do głosowania w Radzie Unii Europejskiej); 2) przyznanie Radzie możliwości zwalczania każdego przejawu dyskryminacji na tle różnic płci, rasy, pochodzenia etnicznego, religii lub wiary, kalectwa, wieku i orientacji seksualnej;3) zaliczenie zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn do fundamentalnych praw Wspólnoty; 4) włączenie zadania osiągnięcia "wysokiego poziomu zatrudnienia" do głównych celów realizowanych przez Unię i przez Wspólnotę; 5) nałożenie na państwa członkowskie obowiązku uwzględniania wymogu ochrony środowiska przy realizacji polityk wspólnotowych; potwierdzenie konieczności przestrzegania zasady trwałego rozwoju (sustainable development); 6) wprowadzenie nowych regulacji dotyczących obywatelstwa Unii Europejskiej, określających relacje pomiędzy obywatelstwem narodowym a obywatelstwem Unii. Zgodnie z nowymi dyspozycjami traktatowymi obywatelstwo Unii nie zastępuje obywatelstwa narodowego, lecz stanowi jedynie jego dopełnienie.
Zmiany w zakresie funkcjonowania systemu instytucjonalnego i procedur decyzyjnych można podzielić na kilka grup.
1. Dotyczące Rady Unii Europejskiej: a) zobligowanie Rady, w przypadku spełniania przez nią funkcji ustawodawczych, do podania do wiadomości publicznej wyników głosowania; b) uzależnienie sposobu głosowania w Radzie od rozszerzenia Unii. W wyniku debaty przyjęto ustalenia dotyczące głosowania większością kwalifikowaną, zgodnie z którymi zmiany miałyby przebiegać trójetapowo:
a) do momentu przyjęcia do Unii 17 państwa członkowskiego obowiązywałby istniejący system głosów ważonych i wymaganych większości;
b) w przedziale czasowym pomiędzy przyjęciem do Unii siedemnastego państwa członkowskiego a zwiększeniem liczby jej członków do dwudziestu, podejmowanie decyzji większością kwalifikowaną będzie następować zgodnie z Protokołem w sprawie instytucji w perspektywie poszerzania Unii Europejskiej;
c) przed akcesem do UE dwudziestego państwa członkowskiego zostanie zwołana nowa konferencja międzyrządowa.
2. Dotyczące Komisji Europejskiej: tak jak w przypadku Rady, zgodnie z Protokołem w sprawie instytucji w perspektywie poszerzania Unii Europejskiej, kwestia liczby komisarzy została odroczona. Protokół stwierdza, iż w dniu wejścia w życie rozszerzenia Unii na Wschód, w skład Komisji będzie wchodzić po jednym przedstawicielu z każdego z państw członkowskich, pod warunkiem, że do tego momentu ważenie głosów w Radzie zostanie zmodyfikowane z uwzględnieniem rekompensaty dla tych państw członkowskich, które zrezygnują z możliwości mianowania drugiego komisarza.
3. Dotyczące Parlamentu Europejskiego: a) przyjęcie ustalenia co do ograniczenia w perspektywie rozszerzenia UE liczby parlamentarzystów do 700 osób; b) potwierdzenie trybu pracy PE - comiesięczne posiedzenia plenarne będą odbywać się w Strasburgu; posiedzenia komisji oraz sesje nadzwyczajne w Brukseli; siedziba Sekretariatu Generalnego nadal będzie w Luksemburgu; c) wzmocnienie kontroli politycznej PE nad Komisją przez wprowadzenie zasady podwójnej inwestytury - zgodnie z nowymi regulacjami PE w pierwszej fazie zatwierdza kandydaturę przewodniczącego Komisji, a następnie zatwierdza kolegium komisarzy; d) wzmocnienie prerogatyw PE przez zmodyfikowanie i rozszerzenie zakresu stosowania procedury współdecydowania - Parlament uzyska w niej uprawnienia równe uprawnieniom Rady.
4. Wzmocnienie prerogatyw Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich między innymi przez: a) objęcie jurysdykcją Trybunału dziedzin przeniesionych z III do I filaru - polityki wizowej, azylowej, imigracyjnej i zagadnień związanych ze swobodnym przepływem osób; b) przyznanie Trybunałowi prawa do rozstrzygania sporów pomiędzy państwami członkowskimi dotyczących wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych oraz sporów pomiędzy jednym lub kilkoma państwami członkowskimi a Komisją dotyczących interpretacji konwencji podpisywanych w ramach III filaru.
5. Zmiany dotyczące procedur decyzyjnych: a) rozszerzenie zakresu stosowania procedury współdecydowania i procedury głosowania kwalifikowaną większością głosów. Procedury te zostały włączone do wcześniejszych dyspozycji traktatowych oraz do nowych regulacji wprowadzonych przez Traktat amsterdamski. b) wprowadzenie procedury wzmocnionej współpracy umożliwiającej pogłębienie procesu integracji bez konieczności uczestniczenia w nim wszystkich państw członkowskich Unii. Możliwość zastosowania procedury wzmocnionej współpracy została obwarowana szeregiem warunków: brakiem możliwości realizacji celów wyznaczonych w traktatach na podstawie innych przewidzianych traktatowo procedur; uzyskaniem poparcia co najmniej większości państw członkowskich; nienaruszaniem acquis communautaire oraz praw, obowiązków i interesów państw członkowskich nie zainteresowanych uczestnictwem we wzmocnionej współpracy; umożliwieniem wszystkim państwom członkowskim dołączenia w dowolnym momencie do grupy państw pogłębiających współpracę. Przy zastosowaniu tej procedury prawo do głosowania w Radzie przysługuje jedynie państwom partycypującym we współpracy; również tylko te państwa są zobligowane do finansowania realizowanych przedsięwzięć.
W I i III filarze wzmocniona współpraca jest możliwa tylko w warunkach uzyskania zgody Rady podejmującej decyzję w głosowaniu większościowym na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, ale w przypadku gdy któreś z państw przeciwstawia się jej wprowadzeniu z racji ważnych interesów narodowych. Rada traci prawo do podjęcia decyzji w tej sprawie. Równocześnie może zadecydować w głosowaniu większościowym o poddaniu kwestii debacie w Radzie Europejskiej.
Wzmocniona współpraca jest możliwa między innymi pod następującymi warunkami: Jest ukierunkowana na realizację celów Unii oraz na ochronę jej interesów i służenie im; respektuje zasady wspomnianych traktatów i jednolite ramy instytucjonalne Unii; jest wykorzystywana jako środek ostateczny, jeśli cele wspomnianych traktatów nie mogą być osiągnięte przez zastosowanie odnośnych procedur w nich ustanowionych; dotyczy przynajmniej większości państw członkowskich; nie narusza acquis communautaire ani działań podjętych w wykonaniu innych przepisów wspomnianych traktatów; nie narusza kompetencji, praw, obowiązków i interesów tych państw członkowskich, które w niej uczestniczą; jest otwarta dla wszystkich państw członkowskich." Wydatki wynikające z mechanizmu współpracy, poza kosztami administracyjnymi, ponoszą uczestniczące w niej państwa członkowskie, chyba że Rada podejmie inną decyzję.
Modyfikacje dotyczące polityk wspólnotowych w Traktacie o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej (I filar) obejmują miedzy innymi:
1. Wprowadzenie do Traktatu rozdziału dotyczącego zatrudnienia (Tytuł VIII). Zgodnie z nowymi uregulowaniami państwa członkowskie Wspólnot Europejskich są zobowiązane do koordynowania między sobą polityki zatrudnienia oraz do uwzględniania, przy realizacji polityk wspólnotowych, konieczności osiągania wysokiego poziomu zatrudnienia. Na podstawie wniosków Rady Europejskiej oraz na podstawie raportu opracowywanego łącznie z Komisją i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, Komitetem Regionów i Komitetem do spraw Zatrudnienia Rada Unii Europejskiej w głosowaniu większościowym określi co roku wytyczne dla państw członkowskich, które są zobligowane do ich uwzględniania. Państwa członkowskie są zobowiązane do przedkładania Radzie i Komisji corocznego raportu na temat swej polityki zatrudnienia i uwzględniania wytycznych Rady. Radzie przysługuje możliwość (na podstawie procedury głosowania większościowego) adresowania do państw członkowskich rekomendacji oraz zadecydowania wspólnie z PE o podjęciu "działań zachęcających" do wymiany informacji i promowania działań pilotażowych. Przy Radzie powołana zostanie instytucja o charakterze opiniodawczym - Komitet do spraw Zatrudnienia, monitorujący sytuację na rynku pracy.
2. Włączenie do Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej przyjętego w Maastricht Protokołu socjalnego.
Kwestia zatrudnienia stanowiła jeden z kluczowych problemów stanowiących przedmiot konferencji międzyrządowej, cele te zostały rozszerzone między innymi o popieranie zatrudnienia, poprawę warunków życia i pracy, zapewnienie odpowiedniej ochrony socjalnej, rozwijanie zasobów ludzkich umożliwiające utrzymywanie wysokiego poziomu zatrudnienia, zwalczanie marginalizacji społecznej.
Założenia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa poddano następującym korektom: l. Wyposażenie Unii w nowy instrument wspólnego działania - wspólne strategie (common strategies) określające cele Unii w zakresie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa i środki do ich osiągnięcia oraz zredefiniowanie istniejących instrumentów, to jest wspólnych akcji i wspólnych stanowisk. Wspólne strategie uchwala Rada Europejska po uzyskaniu rekomendacji Rady Unii Europejskiej. Po ich uchwaleniu Rada może większością głosów zadecydować o podjęciu wspólnych działań i przyjęciu wspólnych stanowisk niezbędnych do ich realizacji. W przypadku nieprzyjęcia wspólnych strategii wspólne działania oraz wspólne stanowiska mogą zostać przyjęte tylko jednogłośnie, chociaż przy podejmowaniu decyzji koniecznych do ich realizacji stosuje się procedurę głosowania większościowego.
2. Wprowadzenie możliwości - w przypadku podejmowania decyzji przez Radę w głosowaniu jednomyślnym - konstruktywnego wstrzymania się od głosu przez państwa nie zainteresowane uczestnictwem w określonych działaniach podejmowanych przez Unię. Wstrzymanie się od głosu danego państwa nie blokuje podjęcia decyzji przez pozostałych członków Rady Unii Europejskiej. Państwo powstrzymujące się od głosowania nie jest zobowiązane do stosowania się do podjętej przez Radę decyzji, ale musi uznać, iż jest ona wiążąca dla Unii. Konstruktywne wstrzymanie się od głosu nie może przekroczyć jednej trzeciej głosów ważonych.
3. Utrzymanie procedury głosowania jednomyślnego z uwagi na szczególny interes narodowy - możliwość tę wprowadzono w przypadku zastosowania procedury głosowania większościowego: w wyniku wyrażenia sprzeciwu przez któreś z państw powołujące się na interes narodowy kwestia nie jest poddawana głosowaniu większościowemu w Radzie i może zostać skierowana do Rady Europejskiej podejmującej decyzję jednogłośnie.
4. Zmiana formuły reprezentacji Unii w obszarze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. System trójki zastąpiono nową formą działania -Unia w stosunkach zewnętrznych będzie reprezentowana przez przewodniczącego Rady wspieranego przez sekretarza generalnego Rady sprawującego funkcję wysokiego przedstawiciela Unii Europejskiej do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Sekretarz generalny będzie wspomagał Radę przy "formułowaniu, opracowywaniu i realizowaniu decyzji politycznych". Na prośbę przewodniczącego Rady i w jej imieniu może również prowadzić dialog polityczny z państwami trzecimi.
5. Włączenie do Traktatu tak zwanych zadań petersberskich misji humanitarnych i ewakuacyjnych, misji pokojowych UZE (Unia Zachodnioeuropejska) oraz zadań wykonywanych przez siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, w tym akcji mających na celu przywrócenie pokoju.