Z. KRASIŃSKI
NIE-BOSKA KOMEDIA
* Utwór początkowo nosił tytuł Mąż, obecny tytuł nawiązuje do Dantego i można go interpretować jako określający świat bez interwencji Boga (ludzie sami tworzą historię)
* "Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833"
* Opublikowane w 1835
* dramat o kompozycji otwartej - zakończenie - Mickiewicz stwierdza "organiczność" finału, czyli że prawda nie była ani po stronie Henryka ani Pankracego
* forma otwarta - konstrukcja akcji - rozproszona, wielowątkowa, luźna, prezentująca "całość w odcinkach"
* można go podzielić na dwie części - dotyczącą prywatnego życia hrabiego Henryka oraz dotyczącą problemów, spraw społecznych, jego udział w życiu "świata historycznego"
* porusza problemy historiozoficzne; romantycznego rozumienia historii jako zmienności ludzi i społeczeństw, pojawia się idea prowidencjalizmu (Opatrzności historycznej)
* sam autor pisał o nim: "mam dramat dotyczący rzeczy wieku naszego; walka w nim dwóch pryncypiów: arystokracji i demokracji" - rewolucja Krasińskiego posiada rysy antyfeudalne i antykapitalistyczne
* pisana m.in. pod wrażeniem powstania robotników w Lyonie (listopad 1831) - Krasiński argumentował "nie będzie równości w niebie, tylko pod warunkiem nierówności na ziemi", a także pod wypływem saint-simonizmu (filozofia ta opierała się na prawie ewolucji i przekonaniu że ludzkość po rewolucji, pragnie jedności i spokoju)
* jest romantycznym dramatem metafizycznym (zespolenie świata metafizycznego i rzeczywistego, na ogół dramaty o klęsce)
Streszczenie treści:
Utwór rozpoczynają dwa motta: „Do błędów, nagromadzonych przez przodków,
dodali to, czego nie znali ich przodkowie -
wahanie się i bojaźń; i stało się zatem,
że zniknęli z powierzchni ziemi i wielkie milczenie jest po nich.” - autor nieznany
oraz najsłynniejsze zdanie z "Hamleta" Szekspira: „To be or not to be, that is the question.”
Część I
Rozważania dotyczące poety i roli poezji. Autor pokazuje tu poezję w dwojaki sposób: jako źródło cierpienia i jako błogosławieństwo. Wskazuje tym samym na dwa rodzaje poetów: poetę nieszczęśliwego (fałszywego - hrabia Henryk) i poetę błogosławionego (prawdziwego).
Anioł Stróż zsyła bohaterowi dobrą żonę, a Chór Złych Duchów widma: dziewicę, sławę, naturę.
Kolejna scena to ślub, mąż wypowiada wtedy słowa (o żonie): przeklęstwo mojej głowie, jeśli ją kiedy kochać przestanę.
W nocy do komnaty nowożeńców przylatuje widmo dziewicy by kusić męża - skutecznie.
Przygotowania do chrztu syna pary - Orcia; żona jest zmartwiona zachowaniem męża wobec niej - stał się obojętny i nawet nie chce na nią spojrzeć. Stwierdza: Czuję, że powinienem Cię kochać, co jeszcze bardziej przytłacza żonę i prosi aby niezależnie od tego co czuje wobec niej, zawsze kochał ich syna. Przybywa Dziewica. Henryk mimo sprzeciwu żony idzie za widmem.
Chrzest Orcia. Ojciec jego jest nieobecny. Matka błogosławi dziecko na poetę (by nie było przez ojca odrzucone).
Mąż kuszony przez Dziewicę, zaczyna dostrzegać jej upiorną stronę (wyżarte źrenice, wystające kości). Złe Duchy walczą o duszę Henryka. Anioł Stróż nakazuje mu wracać do domu, w którym właśnie chrzczony jest Orcio. W domu Henryk nie zastaje jednak Żony, którą zabrano, jak mówi sługa, do "domu wariatów" - Mąż udaje się tam; podczas jego wizyty Żona umiera.
Część II
Opis Orcia - nie bawi się tak jak inne dzieci w jego wieku. Każdy wróży mu inną przyszłość - lekarz, ojciec chrzestny, profesor.
10 lat po śmierci matki, Orcio wraz z ojcem odwiedzają jej grób. Dziecko nie może zmówić modlitwy "Zdrowaś Mario", wciąż mówi poezją. Orciowi często ukazuje się matka. Henryk prosi Boga, aby oszczędził syna.
Rozmowa Henryka z Filozofem dot. rewolucji.
Chwile zwątpienia Henryka - Anioł Stróż próbuje wskazać mu właściwą drogę, jednak pojawia się Mefisto i czarny Orzeł.
Lekarz wezwany do 14-letniego Orcia, który stracił wzrok, nie potrafi mu pomóc.
Krewni wraz z lekarzem zbierają się w nocy aby obserwować nocne majaki Orcia.
Część III
Tłumy u bram miasta oczekują przywódcy - Pankracego.
Zebranie Przechrztów - Żydów, którzy przeszli na chrześcijaństwo. Planują jednak zemstę na chrześcijanach. Przybywa Leonard aby wezwać przywódcę Przechrztów na rozmowę z Pankracym - tu właśnie przejawia się antysemityzm Krasińskiego.
Pankracy pyta Przechrztę czy zna hrabiego - ma się on udać poinformować go, że ma spotkać się z Pankracym; Przechrzta boi się, ale decyduje się pójść. Pankracy jest zafascynowany poetą, chce przeciągnąć go na swoją stronę.
Bór - Henryk razem z Przechrztą idą przez obóz rewolucjonistów, tam różne grupy społeczne (lokaje, rzeźnicy) skarżą się na doznane krzywdy.
Leonard odprawia obrzędy i ogłasza nowy porządek, jednakże nakazuje mordować. W pewnym momencie dostrzega Henryka i kryjącego się w jego płaszczu Przechrztę. Henryk podaje się za rewolucjonistę - Leonard nakazuje mu się stawić następnego dnia. Udają się do wąwozu św. Ignacego.
Spotkanie Henryka i Pankracego - Pankracy próbuje odwieść go od walki z ludem; Henryk jest tym urażony. Po dyskusji Pankracy wychodzi mówiąc "I ciebie i syna twego poświęcam zniszczeniu."
Część IV
Baszty Świętej Trójcy spowija mgła. Nadciąga lud, jakby za chwile miał nastąpić Sąd Ostateczny i apokalipsa.
Arcybiskup mianuje Henryka wodzem (bierze miecz św. Floriana). Zgromadzona szlachta przysięga bronić wiary i dobrego imienia przodków. Jeśli ktoś wspomni o poddaniu się, grozi mu śmierć.
Mąż pyta Jakuba o syna - ten siedzi w wieży północnej i śpiewa proroctwa.
Po bitwie Henryk odwiedza syna. Orcio prowadzi go do lochów. Duchy tam obecne sądzą Oskarżonego, podobnego do Henryka (Orcio widzi Duchy - hrabia tylko je słyszy). Syn mdleje, ojciec wynosi go z lochów. Duchy go potępiają za to, że "nic nie kochał i nic nie czcił prócz siebie".
Sala w zamku - arystokracja wypowiada posłuszeństwo Henrykowi, przewodzi im Ojciec Chrzestny, postuluje przyłączenie się do Pankracego (kiedy Henryk stawia opór chcą go mu wydać). Po stronie Henryka stają żołnierze.
Zabrakło amunicji - hrabia kazał przyprowadzić Orcia, bo chce się z nim pożegnać. Syn mówi mu, iż ukazała mu się matka i przepowiedziała rychłą śmierć - Orcio ginie zastrzelony. Henryk rusza do ostatecznej bitwy.
Bitwa zmierza ku końcowi. Hrabia widząc zbliżającego się wroga rzuca się z baszty w przepaść ze słowami "Poezjo, bądź mi przeklęta, jako ja sam będę na wieki!"
Pankracy skazuje arystokratów na śmierć i szuka Henryka - po jego szabli poznaje, że hrabia nie żyje: „on jeden spośród was dotrzymał słowa. - Za to chwała jemu, gilotyna wam”. Ma jednak wizję - widzi Chrystusa-mściciela, nawet zasłanianie oczu nie pomaga - pomimo to widzi. Ginie krzycząc "Galilejczyku, zwyciężyłeś!"
[Pojawiają się dwie możliwości interpretacji tego okrzyku - 1. zwycięstwo Boga kładzie ostateczny kres światu ludzkiemu; 2. ingerencja Boga będzie początkiem budowy nowego, boskiego świata - trudno określić, o którą chodzi]