1. Komunikowanie się w pielęgniarstwie

Pielęgniarka z racji sprawowania swoich funkcji zawodowych wchodzi w bezpośredni kontakt z pacjentem, jego rodziną oraz z własną grupą zawodową. Wiąże się to z koniecznością posiadania i ciągłego doskonalenia odpowiednich umiejętności komunikacyjnych. Każdy kontakt z wyżej wymienionymi grupami osób musi być efektywny, celowy i terapeutyczny. Pielęgniarka powinna w tym celu wykorzystywać odpowiednio dobrane komunikaty. Musi zdawać sobie z tego sprawę, że jej prawidłowe porozumienie się z pacjentem bardzo często decyduje o skuteczności prowadzonych względem niego działań diagnostycznych i terapeutycznych. To ona bowiem towarzyszy człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnej sprawności, umiejętnie kształtując zachowania prozdrowotne swoich podopiecznych, dostosowując własne postępowanie do indywidualnych potrzeb pacjenta. Pielęgniarka musi wiedzieć, że chory może szukać informacji u źródeł nie zawsze kompetentnych, np. u swoich znajomych i itp. Pacjent może także pomniejszyć lub stracić wiarę w możliwości zespołu terapeutycznego. Brak odpowiedniej informacji, przekazanej we właściwy sposób, powoduje, że chory czuje się zagrożony, poniżony, odizolowany od otoczenia.

2. Komunikowanie się z pacjentem i jego rodziną

Celem komunikacji pielęgniarki z ludźmi objętymi jej troską jest wzajemne rozumienie, kształtowanie właściwych relacji, udzielenie skutecznej pomocy. Kontakt pielęgniarki z pacjentem - jednostką, rodziną, grupą - to specyficzny stosunek społeczny mający na celu zaspokojenie znaczących dla życia i zdrowia potrzeb. Strony kontaktu oddziałują na siebie wzajemnie i realizują własne, specyficzne dla każdej z osób wartości oraz wartości wspólne. Dla prawidłowego przebiegu komunikacji między pielęgniarką a pacjentem istotne jest, aby wartości obydwu stron nie były ze sobą w konflikcie. Zadaniem pielęgniarki w procesie komunikowania powinno być uzyskanie porozumienia i aktywności osoby objętej opieką w realizacji wspólnie określonych celów: postępowania, ochrony, czy też naprawy zdrowia oraz przyjęcia za nie odpowiedzialności. Tak przebiegające interakcje oparte są na współpracy, kooperacji i udzieleniu różnych form wsparcia. Sposoby komunikowania się mogą być modyfikowane przez uczestników interakcji w zależności od oczekiwanych rezultatów. Podopieczni oczekują serdeczności, prawdziwej opieki - nie tylko leczenia - nasycenia działalności leczniczo-opiekuńczej humanizmem, zachowania właściwych proporcji między technologią opieki a troską i samym sprawowaniem opieki nad człowiekiem i jego zdrowiem. Prawidłowe komunikowanie się jest bardzo ważne w rozbudzaniu nadziei i zainteresowania pacjentem możliwościami uczestniczenia w leczeniu, samoopiece i samopielęgnacji, pokonywaniu bezradności, pobudzaniu do aktywnego uczestniczenia w przejmowaniu odpowiedzialności za własne zdrowie. Taki rodzaj komunikacji interpersonalnej śmiało można określić jako terapeutyczną. Służą temu umiejętności odczytywania komunikatów, prowadzenia rozmowy, przekonywania, słuchania, budzenia zaufania i zapewnienia atmosfery poufności, udzielania wsparcia. Aby sprostać oczekiwaniom pacjentów i ich rodzin oraz realizować zadanie zawodowe, jakim jest kształtowanie terapeutycznych relacji z pacjentem, pielęgniarka powinna:

- charakteryzować się szczególnymi cechami osobowości, humanistyczną postawą, głębokim zainteresowaniem człowiekiem i troską o jego dobro, poszanowaniem godności i praw człowieka, opartą na empatii gotowością świadczenia opieki i pomocy

- posiadać wiedzę o człowieku, zdrowiu, chorobie, rozwoju, czynnikach na nie wpływających oraz umieć się nią posługiwać

- znać i rozumieć siebie

- znać swych podopiecznych i traktować ich indywidualnie, uwzględniając wszystkie rozpoznane czynniki mające wpływ na jego stan zdrowia i relację ze światem

- dobierać formy i metody przekazu tak, by stal się dla odbiorcy jasny i czytelny

- odczytywać i interpretować otrzymane od podopiecznych komunikaty

- przewidywać swoje zachowania w oparciu o odebrane komunikaty

- dawać wsparcie

Pielęgniarka w trakcie pełnienia swych zadań zawodowych powinna oceniać możliwości konstruktywnej komunikacji z osobami objętymi jej troską, rozpoznać czynniki sprzyjające prawidłowym relacjom. Rozpoznanie czynników sprzyjających lub utrudniających relacje pielęgniarki z pacjentem jest podstawą do:

- określenia problemów i potrzeb

- wczucia się w jego sytuację

- zmiany nastawienia do osoby, rodziny i sytuacji, w jakiej osoba ta się znalazła

- dopasowania sposobów komunikacji

Pielęgniarka, której naprawdę zależy na skutecznym porozumiewaniu się z pacjentem i jego rodziną, powinna swoim zachowaniem dawać do zrozumienia, że ich sprawy rzeczywiście ją interesują: powinna nauczyć się słuchać, rozmawiać z nimi, rozwiązywać konflikty, nawiązywać i prowadzić otwarty dialog, udzielać wsparcia.

3. Komunikowanie się ze starszym pacjentem, z uwzględnieniem zaburzeń wzroku i słuchu oraz zaburzeń funkcji poznawczych

3.1. Komunikowanie się z osobą starszą o upośledzonym wzroku

Bezpieczeństwo i jakość życia osób w wieku podeszłym zależą w dużej mierze od ostrości wzroku. Wzrok jest najintensywniej wykorzystywa­nym zmysłem człowieka - dzięki niemu odbieramy około 80% wszyst­kich informacji. Wraz z wiekiem wzrasta częstość występowania chorób, które prowadzą do utraty wzroku, na przykład: zaćmy, jaskry, retinopatii cukrzycowej. Dla osób starszych, u których występuje niedosłuch, zwy­rodnienie stawów, obniżenie funkcji poznawczych, osłabienie lub utrata wzroku może być czynnikiem ostatecznie przesądzającym o niepełno­sprawności. W procesie adaptacji należy zachęcać osoby starsze, aby ko­rzystały z wszelkich możliwych pomocy optycznych.

Podstawowym sposobem komunikowania się z osobą o upośledzonej zdolności widzenia jest słowo mówione. Dodatkowym zmysłem umożli­wiającym komunikowanie się jest dotyk - zmysł dotykowo-ruchowy od­grywa najważniejszą rolę w orientacji przestrzennej, stanowiącej warunek samodzielnego i bezpiecznego poruszania się osoby starszej z upośledze­niem wzroku. Poprzez odbiór wrażeń dotykowo-ruchowych osoby te mo­gą poznać i określić cechy dotykanych przedmiotów (długość, szerokość, strukturę powierzchni itp.).

Zmysł dotyku umożliwia dodatkowo komunikowanie się za pomocą słowa pisanego dzięki tabliczce Braille'a. Pismem Braille'a posługują się zazwyczaj osoby, które utraciły wzrok we wcześniejszym okresie życia. Niemniej możliwe jest nauczenie się tego systemu komunikacji przez osoby w wieku podeszłym.

Osoby głuchoniewidome to osoby z tak zwaną niepełnosprawnością sprzężoną. Należy pamiętać, że głuchoniewidomi, którzy utracili wzrok i słuch w późniejszym okresie życia, sprawnie posługują się mową. Dla osób, które wcześniej nie nabyty umiejętności mowy, podstawowym zmy­słem, umożliwiającym komunikowanie się z otoczeniem, pozostaje dotyk, co stwarza trudne do pokonania bariery.

Wskazówki z zakresu komunikowania się i przewodnictwa opiece nad osobą w wieku podeszłym o upośledzonym wzroku:

• uzyskanie informacji o stopniu upośledzenia wzroku podopiecznego, rozpoczęcie rozmowy z pacjentem od przedstawienia się - należy wy­raźnie wymówić swoje imię i nazwisko, aby pacjent mógł później rozpoznawać opiekunów po głosie.

• zapoznanie pacjenta z osobami, które będą się nim opiekowały; wska­zane jest, aby były to w miarę możliwości te same pielęgniarki, zna­jące przyzwyczajenia swojego podopiecznego, funkcjonującego w ob­rębie danej przestrzeni,

• zwracanie się bezpośrednio do pacjenta, normalnym tonem głosu, peł­nymi i jasno sformułowanymi zdaniami; trzeba pamiętać, że pewne elementy komunikacji pozawerbalnej są nieodbierane przez osoby o upośledzonym wzroku.

• rozmawianie z osobą niedowidzącą lub niewidoma nie wymaga wy­szukiwania specjalnych sformułowań, np. ..zobacz" lub „widzisz" roz­mówca odbiera jako „dotknij". ..zapoznaj się".

• każdorazowe informowanie podopiecznego o swoim wejściu i wyj­ściu z sali oraz o zamierzonej lub wykonywanej przy nim czynności; informowanie osób przebywających w otoczeniu seniora o jego nie­sprawności.

• opisywanie podczas rozmowy swoich wrażeń wzrokowych, np. pod­czas spaceru czy przed posiłkiem (skład posiłku, zawartość tacy i roz­mieszczenie jedzenia).

• zapoznanie starszego pacjenta z topografia pomieszczeń, z których będzie korzystał, i objaśnienie rozmieszczenia wyposażenia (szcze­gólnie ważne, jeśli przedmioty mają bardzo jasny kolor - słaby kon­trast); należy przejść z pacjentem te sama drogę kilkakrotnie, aby się upewnić, czy jest zorientowany w nowym otoczeniu, -» stosowanie znaków orientacyjnych, na przykład na odzieży, co umoż­liwia samodzielne ubranie się, czy na drzwiach, co ułatwia powrót do swojego pokoju.

• zapewnienie bezpiecznego poruszania się przez odpowiednie oświe­tlenie, usuwanie przedmiotów utrudniających przejście; meble, dywa­ny, framugi i ściany powinny mieć kolory kontrastowe, przydatne jest oznakowanie krawędzi schodów (np. kolorową taśmą),

• nieprzestawianie przedmiotów uprzednio ułożonych przez pacjenta oraz będących w jego najbliższym otoczeniu,

• przewodnik, poruszając się z osobą niewidomą, zobowiązany jest my­śleć o całej przestrzeni, którą razem zajmują (wąskie przejścia, scho­dy, niski strop); dla poczucia bezpieczeństwa i pewności niewidomy powinien trzymać przewodnika w okolicach przedramienia.

• aktywizowanie i wspieranie niezależności, na przykład nauka samo­dzielnego przyjmowania posiłków powinna być poprzedzona ćwicze­niami z pustą tacą,

• organizowanie czasu wolnego - zapewnienie dostępu do radia, czyta­nie na głos lub zachęcanie do samodzielnego czytania tekstu pisanego dużą czcionką lub pismem Braille'a; wielu seniorów chętnie słucha tzw. książek mówionych; wskazany jest udział w zajęciach grupo­wych.

3.2. Komunikowanie się z osobą starszą z zaburzeniami słuchu

Niedosłuch u osób starszych przejawia się przede wszystkim ogranicze­niem słyszalności tonów o wysokiej częstotliwości. Upośledzenie słuchu ujawnia się w trakcie komunikowania się z innymi ludźmi, kiedy to pa­cjent sprawia wrażenie nieuważnego, nie odpowiada na prośby czy pole­cenia.

Poważniejsze problemy słuchowe zaczynają się już przy umiarkowa­nym uszkodzeniu słuchu, powyżej 40 dB, kiedy to słyszenie i rozumienie mowy możliwe jest tylko w sprzyjających warunkach akustycznych. Wskazane jest wtedy korzystanie z aparatów słuchowych. Przy znacznym uszkodzeniu słuchu stosowanie aparatów słuchowych jest niezbędne, na­tomiast przy głębokim uszkodzeniu aparat słuchowy pomaga orientować się w dźwiękach otoczenia, ale rozumienie mowy jest możliwe jedynie przez odczytywanie z ruchu ust.

Konsekwencją niedosłuchu, zwłaszcza znacznego lub głębokiego, może być ograniczenie słownictwa używanego i rozumianego, co oznacza utrudnienie w prowadzeniu rozmowy. Kontakt słowny z osobą z uszko­dzonym słuchem wymaga od rozmówcy zrozumienia trudności języko­wych, dużej koncentracji uwagi oraz cierpliwości.

Metoda komunikacji, wykorzystująca odpowiednie słuchowe, migo­we i ustne sposoby porozumiewania się z osobami niedosłyszącymi i niesłyszącymi (tzw. komunikacja totalna), oparta jest na założeniu, że w ko­munikowaniu się należy zastosować wszystkie dostępne środki i metody. Osoba, która utraciła słuch po opanowaniu kompetencji językowej, jest w stanie przekazywać informacje w formie ustnej, ale trudno jest jej zro­zumieć wypowiedzi innych osób. Wówczas należy komunikować się za pomocą głośnej, wyraźnej mowy lub pisma - jeśli wzrok pacjenta nie jest znacznie osłabiony.

Wskazówki dotyczące komunikowania się z pacjentem w pode­szłym wieku z upośledzonym słuchem:

• uzyskanie w wywiadzie pielęgniarskim informacji dotyczących stop­nia uszkodzenia słuchu oraz preferowanego sposobu komunikowania się, rozpoczęcie rozmowy z osobą o upośledzonym słuchu wymaga zwró­cenia na siebie uwagi i nawiązania kontaktu wzrokowego; należy zo­rientować się, czy pacjent korzysta z aparatu słuchowego, i upewnić się, czy nas słyszy,

• ważne jest stworzenie odpowiednich warunków do rozumienia mowy dźwiękowej, czyli zadbanie o odpowiednie oświetlenie, aby pacjent dobrze widział twarz i ruchy ust rozmówcy; należy zachować odle­głość około ł m od pacjenta oraz ograniczyć inne dźwięki zakłócające,

• należy mówić nieco wolniej i głośniej, z wyraźną (ale nieprzesadną) artykulacją, kierując swój głos zawsze w stronę ucha lepiej słyszące go, oraz utrzymywać stały kontakt wzrokowy (ułatwia to orientacje, czy treść rozmowy jest zrozumiała),

• przekazywane słowa, wyrażenia i konstrukcje zdaniowe powinny być krótkie i precyzyjne, a pytania muszą zawierać zaimki pytające; komunikaty powinny być powtarzane: należy powtórzyć zdanie i upew­nić się, czy przekazywana informacja została prawidłowo zrozumiana przez seniora, prosząc go o powtórzenie najważniejszych faktów; gdy to konieczne, sprawy najważniejsze trzeba zapisać; pamiętając o tym, że wzrok osoby starszej może być osłabiony, należy pisać dużymi, wyraźnymi, drukowanymi literami,

• dobrze jest, aby rozmowie towarzyszyły naturalne gesty i odpowiednia mimika, co pozwala pacjentowi łatwiej zrozumieć lub domyślić się sensu wypowiedzi,

• należy unikać zbyt głośnego mówienia (zwłaszcza jeśli pacjent korzysta z aparatu słuchowego, gdyż głośne dźwięki wywołują dyskom­fort), przesadnej mimiki, bardzo wolnego mówienia, używania nazw niezrozumiałych dla podopiecznego, odzywania się czy wołania, gdy stoi się za pacjentem,

• podczas rozmowy trzeba mówić krótko i unikać dygresji; odczytywanie z ust jest czynnością wymagającą dużej koncentracji uwagi, dlatego rozmowa nie powinna trwać zbyt długo,

• niedosłyszący/niesłyszący senior powinien brać czynny udział w życiu grupy; pamiętać jednak należy, że osoby ze znacznie upośledzo­nym słuchem zazwyczaj nie są w stanie rozmawiać z więcej niż jedną osobą naraz - zmiana partnera rozmowy powinna być wyraźnie zasy­gnalizowana.

Dzięki coraz lepszym zdobyczom techniki, jakimi są cyfrowe aparaty słuchowe oraz implanty ślimakowe, zwiększyły się możliwości pomocy osobom z upośledzonym słuchem. Pielęgniarka powinna znać podstawo­we zasady obsługi aparatów słuchowych.

3.3. Komunikowanie się z osobą starszą z zaburzeniami poznawczymi

Do dysfunkcji poznawczych należą zaburzenia: mowy (afazja), poznania (agnozja), działania (apraksja), myślenia, przyswajania nowych informacji, pamięci i orientacji. Najczęstsza przyczyną zaburzeń wyższych czynności nerwowych w wieku podeszłym są choroby zwyrodnieniowe mó­zgu (np. choroba Alzheimera), udary mózgu oraz urazy

i procesy zapalne. Cechą charakterystyczną zaburzeń poznawczych jest brak kontroli nad powiększającymi się deficytami, wzrastająca dezorientacja w czasie i przestrzeni, postępująca izolacja socjalna oraz pogłębiająca się zależ­ność od opiekunów.

Podstawową trudnością w pielęgnowaniu osoby z demencją jest znacznie utrudniona komunikacja. Oprócz wypowiadanych słów dla pa­cjenta z demencją, który nie zawsze je rozumie, liczy się przede wszyst­kim brzmienie głosu, szybkość mówienia, głośność, intonacja, przerwy między zdaniami. Pacjentowi w podeszłym wieku utrudnia komunikację wieloznaczność werbalnych i niewerbalnych komunikatów, napięty stosu­nek z opiekunem oraz obce otoczenie, w którym się znalazł. Demencja zniekształca sygnały komunikacyjne, dlatego taki pacjent jest trudnym podopiecznym, zwłaszcza jeśli wiąże się to z zachowaniami agresyw­nymi.

Pielęgnowanie osoby z demencja zawsze jest połączone z koniecznością komunikowania się, zwłaszcza jeśli występują elementy agresji; pod­stawowym celem tej komunikacji jest przemyślane uspokajanie pod­opiecznego.

W komunikowaniu się z osobą z zaburzeniami poznawczymi wyróż­niamy dwa podstawowe podejścia: metodę zwaną zorientowaniem na rze­czywistość oraz walidację.

Zorientowanie na rzeczywistość, czyli orientacja realistyczna, opiera się na założeniu, że możliwe jest ustabilizowanie procesu demencji przez odniesienie się do istniejących jeszcze funkcji poznawczych. Polega ono na trenowaniu pamięci, logicznego myślenia, dostarczaniu różnego rodza­ju stymulacji, dzięki którym senior czuje się bardziej osadzony w realnej rzeczywistości. Podstawą tej metody jest przekonanie, że częste przeka­zywanie prawdziwej, realistycznej informacji oraz systematyczne popra­wianie błędów wraz ze stymulowaniem pamięci pomaga opóźnić postęp demencji.

Walidacja jest metodą polegającą na wyrozumiałym i empatycznym przyjmowaniu subiektywnej rzeczywistości seniora, kształtowanej pod wpływem choroby i przeżyć z przeszłości. Jako metoda komunikowania się ze starszymi dementywnymi osobami zakłada „wejście" w ich świat wewnętrzny, zgodnie z założeniem, że ludzie wracają do przeszłości po to, aby czuć się bardziej szczęśliwi. Sens walidacji polega na tym, że opiekun, na podstawie komunikatów wysyłanych przez podopiecznego, musi rozpoznać, na jakim etapie życia wewnętrznego on się znajduje, jak kojarzy własne uczucia, fakty, i być razem z nim w jego świecie we­wnętrznym, nie próbując zorientować go na aktualną rzeczywistość. Efek­tywna komunikacja jest możliwa, jeśli udaje się dostosować sposób poro­zumiewania do możliwości seniora.

Wskazówki dotyczące komunikowania się z pacjentem w pode­szłym wieku z zaburzeniami funkcji poznawczych:

• należy mówić powoli i wyraźnie, krótkimi i jednoznacznymi zdania­mi; koncentracje pacjenta wspomaga utrzymywanie kontaktu wzroko­wego, dotkniecie ręki czy pogłaskanie.

• rozmawiając z podopiecznym, należy często używać jego imienia, gdyż to upewnia go, że rzeczywiście komunikat jest kierowany wła­śnie do niego,

• należy pamiętać, że osoby z demencją są bardzo podatne na impulsy płynące z otoczenia, niezależnie od zabarwienia emocjonalnego; em­patia, pozytywny nastrój, uśmiech i przyjazne spojrzenie uspokajają seniora: cieple wyrażanie uczuć oraz podkreślanie treści gestem lub mimiką ułatwia zrozumienie.

• proces komunikacji wymaga uzyskania od pacjenta informacji zwrot­nej w celu upewnienia się, czy przekazane informacje zostały prawi­dłowo zrozumiane.

Istotnym elementem w opiece i komunikowaniu się jest trening pa­mięci i orientacji. Obejmuje on:

• wielokrotne przedstawianie się choremu w celu przypomnienia, kim jest osoba opiekująca się nim,

• przypominanie pory dnia, tygodnia, miesiąca, miejsca pobytu,

• dostarczanie pomocy pamięciowych umieszczanych w widocznych miejscach, tak zwana strukturyzacja otoczenia, oraz wytworzenie pewnych stałych elementów będących „drogowskazami" w każdym dniu; zalicza się do nich: zachowanie tych samych pór przyjmowania posiłków i spacerów, lista najważniejszych i rutynowych czynności dnia, plansze obrazujące niektóre, bardziej złożone czynności z zakre­su samoobsługi, z prostymi instrukcjami do ich realizacji; umieszcze­nie dużych, dobrze widocznych zegarów, kalendarzy, tablic z komuni­katami lub informacjami (np. o zbliżających się świętach), dodatkowe graficzne oznaczenia pomieszczeń, unikanie radykalnych zmian w otoczeniu,

• trening umysłowy przez rozwiązywanie krzyżówek, werbalizację ak­tualnych zdarzeń społecznych, zachęcanie do komentarza.

• aktywizacja, zwłaszcza w ramach terapii zajęciowej, stwarza okazję do kontaktów z innymi osobami; aktywizować należy w sposób umiarkowany, dostosowany do możliwości osoby starszej.

K. Flont, Komunikacja w pracy, Astrum, 2010, s. 58

D.G. Leathers, Komunikacja werbalna i niewerbalna. Zasady i zastosowanie., Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 276

Tomasz Maślanka, Racjonalność i komunikacja, WOW, 2011, s. 107

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 276

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 277-278

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 278

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 278-279

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 280

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 281

K. Wieczorowska, D. Talarska, Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, PZWL, 2008, s. 281

7

---