PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA
IM. STANISŁAWA STASZICA W PILE
INSTYTUT OCHRONY ZDROWIA
Przedmiot: POZ i PŚR
Temat pracy: Zasady komunikacji z pacjentem i jego rodziną w różnych stanach chorobowych i fazach życia.
Rok akademicki 2007/2008
Semestr III
Nazwisko i imię:
Definicja komunikowania interpersonalnego
Komunikowanie interpersonalne to wymiana informacji, rozumiana jako uzgadnianie znaczeń, sposobów rozumienia postrzeganych zjawisk, rozumienia siebie i ludzi. To wzajemne interpretowanie rzeczywistości, odbywające się na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Choroba traktowana jest również jako zbiór komunikatów. Objawy obiektywne, postrzegane przez zewnętrznego obserwatora, są zachowaniami komunikacyjnymi człowieka cierpiącego, skierowanymi do partnera relacji. Objawy subiektywne są komunikatami skierowanymi do samego siebie.
Cele procesu komunikowania się
Celem komunikacji interpersonalnej jest uzyskanie porozumienia między uczestniczącymi w niej osobami. Można powiedzieć, że ludzie porozumiewają się ze sobą po to, aby: wyrazić swoje myśli, przekonania, pragnienia, emocje, odczucia, wymienić posiadane informacje, uzgodnić poglądy, wydać polecenia, wykonać wspólnie zadania. Natomiast celem komunikowania w pielęgniarstwie może być w szczególności: doradztwo zdrowotne, edukacja prozdrowotna, porada pielęgniarska, towarzyszenie umierającemu, wykonywanie zabiegów pielęgniarskich i leczniczych, rozmowa pielęgnacyjna (terapeutyczna), zebranie zespołu terapeutycznego czy zespołu pielęgniarskiego.
Sygnały komunikacyjne
Cele komunikowania się mogą być realizowane dzięki systemowi sygnałów, czytelnych dla porozumiewających się osób. Komunikacja interpersonalna jest zjawiskiem całościowym i tak należ ją spostrzegać. Do celów dydaktycznych wyróżnia się dwa rodzaje sygnałów:
a)werbalne
b)niewerbalne
Komunikacja werbalna
W komunikacji interpersonalnej słowa wypowiadane przez nadawcę są tylko sygnałami dźwiękowymi, którym znaczenie nadaje osoba odbierająca komunikat. Pielęgniarka nadaje sens wypowiedziom pacjenta, słowom pielęgniarki nadaje znaczenie pacjent. Przeprowadzając wywiad z pacjentem lepiej jest stosować pytania otwarte: „W jaki sposób…?”, „Jak…?”, „Co…?”, „Kto…?”, ponieważ umożliwiają one swobodne opowiedzenie o swoich przeżyciach. Natomiast pytania zamknięte „Czy…?” sugerują odpowiedź i raczej wymagają do pacjenta potwierdzania lub zaprzeczania postawionych przez pielęgniarkę hipotez.
Komunikacja niewerbalna
Komunikacja niewerbalna to inaczej mowa ciała.
a)Gestykulacja
b)Mimika
c)Wygląd fizyczny
d)Dźwięki paralingwistyczne
e)Wokaliza
f)Spojrzenia
g)Doglądanie
h)Kontakt wzrokowy
i)Dystans fizyczny i przestrzeń
j)Dotyk i kontakt fizyczny
k)Organizacja środowiska
l)Pozycja ciała
Komunikowanie się w pielęgniarstwie
Pielęgniarka z racji sprawowania swoich funkcji zawodowych wchodzi w bezpośredni kontakt z pacjentem, jego rodziną, z własną grupą zawodową. Wiąże się to z koniecznością posiadania i ciągłego doskonalenia odpowiednich umiejętności komunikacyjnych. Każdy kontakt z wyżej wymienionymi grupami osób musi być efektywny, celowy i terapeutyczny. Pielęgniarka powinna w tym celu wykorzystywać odpowiednio dobrane komunikaty. Musi zdawać sobie z tego sprawę, że jej prawidłowe porozumienie się z pacjentem bardzo często decyduje o skuteczności prowadzonych względem niego działań diagnostycznych i terapeutycznych. To ona bowiem towarzyszy człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnej sprawności, umiejętnie kształtując zachowania prozdrowotne swoich podopiecznych, dostosowując własne postępowanie do indywidualnych potrzeb pacjenta. Pielęgniarka musi wiedzieć, że chory może szukać informacji u źródeł nie zawsze kompetentnych, np. u swoich znajomych i itp. Pacjent może także pomniejszyć lub stracić wiarę w możliwości zespołu terapeutycznego. Brak odpowiedniej informacji, przekazanej we właściwy sposób, powoduje, że chory czuje się zagrożony, poniżony, odizolowany od otoczenia.
Komunikowanie się z pacjentem i jego rodziną
Celem komunikacji pielęgniarki z ludźmi objętymi jej troską jest wzajemne rozumienie, kształtowanie właściwych relacji, udzielenie skutecznej pomocy. Kontakt pielęgniarki z pacjentem - jednostką, rodziną, grupą - to specyficzny stosunek społeczny mający na celu zaspokojenie znaczących dla życia i zdrowia potrzeb. Strony kontaktu oddziałują na siebie wzajemnie i realizują własne, specyficzne dla każdej z osób wartości oraz wartości wspólne. Dla prawidłowego przebiegu komunikacji między pielęgniarką a pacjentem istotne jest, aby wartości obydwu stron nie były ze sobą w konflikcie. Zadaniem pielęgniarki w procesie komunikowania powinno być uzyskanie porozumienia i aktywności osoby objętej opieką w realizacji wspólnie określonych celów: postępowania, ochrony, czy też naprawy zdrowia oraz przyjęcia za nie odpowiedzialności. Tak przebiegające interakcje oparte są na współpracy, kooperacji i udzieleniu różnych form wsparcia. Sposoby komunikowania się mogą być modyfikowane przez uczestników interakcji w zależności od oczekiwanych rezultatów. Podopieczni oczekują serdeczności, prawdziwej opieki - nie tylko leczenia - nasycenia działalności leczniczo-opiekuńczej humanizmem, zachowania właściwych proporcji między technologią opieki a troską i samym sprawowaniem opieki nad człowiekiem i jego zdrowiem. Prawidłowe komunikowanie się jest bardzo ważne w rozbudzaniu nadziei i zainteresowania pacjentem możliwościami uczestniczenia w leczeniu, samoopiece i samopielęgnacji, pokonywaniu bezradności, pobudzaniu do aktywnego uczestniczenia w przejmowaniu odpowiedzialności za własne zdrowie. Taki rodzaj komunikacji interpersonalnej śmiało można określić jako terapeutyczną. Służą temu umiejętności odczytywania komunikatów, prowadzenia rozmowy, przekonywania, słuchania, budzenia zaufania i zapewnienia atmosfery poufności, udzielania wsparcia. Aby sprostać oczekiwaniom pacjentów i ich rodzin oraz realizować zadanie zawodowe, jakim jest kształtowanie terapeutycznych relacji z pacjentem, pielęgniarka powinna:
- charakteryzować się szczególnymi cechami osobowości, humanistyczną postawą, głębokim zainteresowaniem człowiekiem i troską o jego dobro, poszanowaniem godności i praw człowieka, opartą na empatii gotowością świadczenia opieki i pomocy
- posiadać wiedzę o człowieku, zdrowiu, chorobie, rozwoju, czynnikach na nie wpływających oraz umieć się nią posługiwać
- znać i rozumieć siebie
- znać swych podopiecznych i traktować ich indywidualnie, uwzględniając wszystkie rozpoznane czynniki mające wpływ na jego stan zdrowia i relację ze światem
- dobierać formy i metody przekazu tak, by stal się dla odbiorcy jasny i czytelny
- odczytywać i interpretować otrzymane od podopiecznych komunikaty
- przewidywać swoje zachowania w oparciu o odebrane komunikaty
- dawać wsparcie
Pielęgniarka w trakcie pełnienia swych zadań zawodowych powinna oceniać możliwości konstruktywnej komunikacji z osobami objętymi jej troską, rozpoznać czynniki sprzyjające prawidłowym relacjom. Rozpoznanie czynników sprzyjających lub utrudniających relacje pielęgniarki z pacjentem jest podstawą do:
- określenia problemów i potrzeb
- wczucia się w jego sytuację
- zmiany nastawienia do osoby, rodziny i sytuacji, w jakiej osoba ta się znalazła
- dopasowania sposobów komunikacji
Pielęgniarka, której naprawdę zależy na skutecznym porozumiewaniu się z pacjentem i jego rodziną, powinna swoim zachowaniem dawać do zrozumienia, że ich sprawy rzeczywiście ja interesują: powinna nauczyć się słuchać, rozmawiać z nimi, rozwiązywać konflikty, nawiązywać i prowadzić otwarty dialog, udzielać wsparcia.
Specyficzne problemy komunikowania się z osobami w różnych stanach chorobowych
1)Komunikowanie z pacjentem z uszkodzonym słuchem
O uszkodzonym słuchu możemy mówić wówczas, gdy ubytek słuchu przekracza 20dB. Stan taki może być przyczyną bariery komunikacyjnej. Objawia się ona przede wszystkim w odbiorze informacji. Wczesne uszkodzenie narządu słuchu stanowi przeszkodę w rozwoju języka, a w konsekwencji utrudnia również nadawanie komunikatów czytelnych dla otoczenia. W zależności od okresu, w którym wystąpiło uszkodzenie, stopnia uszkodzenia, rodzaju, wykorzystywanych protez słuchowych oraz rehabilitacji, konsekwencje uszkodzenia słuchu odczuwalne w procesie porozumiewania się będą zróżnicowane. Osoby niedosłyszące w stopniu lekkim (powyżej 20 - 40dB) najczęściej nie wymagają korzystania z aparatów słuchowych. Mogą mieć trudności z rozpoznawaniem niektórych głosek oraz ze słuchaniem w hałasie bądź z większej odległości. Uszkodzenie umiarkowane (powyżej 40 - 70dB) umożliwia słyszenie i rozumienie mowy tylko w korzystnych warunkach akustycznych. Wskazane jest wówczas korzystanie z aparatów słuchowych. Mowa dzieci z takim ubytkiem słuchu będzie rozwijała się spontanicznie, ale mogą pojawić się błędy artykulacyjne. W przypadku osób ze znacznym uszkodzeniem słuchu (powyżej 70 - 90dB) stosowanie aparatów słuchowych jest niezbędne. Odbiór mowy wspierany jest najczęściej przez odczytywanie mowy z ust. Głębokie uszkodzenie słuchu (powyżej 90dB) wymaga zastosowanie aparatów słuchowych, które pomagają orientować się w dźwiękach otoczenia, umożliwiają odbiór niektórych dźwięków mowy. Rozumienie mowy wymaga wówczas wspierania się odczytywaniem z ust. Upośledzenie słuchu może towarzyszyć m.in. upośledzeniu umysłowemu, dziecięcemu porażeniu mózgowemu, co dodatkowo utrudnia zarówno opanowywanie umiejętności językowych, jak i proces komunikowania się z otoczeniem. Istotna rolą w budowie umiejętności językowych odgrywa moment zaistnienie uszkodzenia słuchu. U osób z głębokim lub znacznym uszkodzeniem słuchu możemy wyróżnić prelingwalne, perilingwalne, postlingwalne uszkodzenie słuchu. O prelingwalnym mówimy, jeżeli powstało w okresie płodowym, okołoporodowym albo przed ukończeniem 2 - 3 rokiem życia. Za perilingwalne przyjmuje się pomiędzy 3 a 5 rokiem życia, a postlingwalne to powstałe po opanowaniu mowy.
Sposoby komunikowania się osób z uszkodzonym słuchem. W zależności od stopnia opanowania systemu językowego przez osobę z uszkodzonym słuchem, jej możliwości odbierania mowy drogą słuchową, współwystępujących niepełnosprawności oraz kompetencji komunikacyjnej słyszącego rozmówcy, wybierany może być jeden bądź kilka sposobów komunikowania się. Nadawanie informacji przez niesłyszącego bądź niedosłyszącego człowieka może odbywać się za pomocą:
- mowy dźwiękowej
- mowy dźwiękowej wspartej fonogestem
- pisma
- daktylografii
- systemu językowo-migowego
- rysunku
- piktogramów
Podstawową sprawą w kontakcie z pacjentem z uszkodzonym słuchem jest uzyskanie od niego lub jego rodziny informacji dotyczących preferowanego sposobu komunikowania się.
W przypadku osoby korzystającej z aparatów słuchowych i odbierającej w nich mowę drogą słuchową należy upewnić się przed rozmową, czy teraz słyszą.
Podczas rozmową z osobą odbierającą mowę drogą słuchową należy stworzyć odpowiednie warunki do rozumienia mowy dźwiękowej. Trzeba mówić wyraźnie, w miarę wolno, nieco głośniej niż zazwyczaj. Zbyt głośna mowa, wzmocniona działaniem aparatu słuchowego, będzie niezrozumiała, a dodatkowo będzie odbierana jako dyskomfort. Zrozumienie mowy może być utrudnione przez działanie w pobliżu głośno pracujących sprzętów, prowadzone równolegle rozmowy lub inne hałasy, dobiegające np. ze szpitalnego korytarza. Należy więc ograniczyć dźwięki zakłócające. W jednej chwili mówi tylko jedna osoba. Rozmowa prowadzona jest z bliskiej odległości (1 - 1,5m).
Często odbiór słuchowy musi być wspierany odczytywaniem mowy z ust. Polega ono na rozpoznawaniu przez niedosłyszącego lub niesłyszącego całych wyrazów lub wyrażeń. Trzeba zwrócić szczególną uwagę na wyrazistość twarzy słyszącego rozmówcy. Broda, wąsy, tiki czy jąkanie nadawcy w znacznym stopniu ją ograniczają. Twarz mówiącego musi być dobrze oświetlona. Najlepiej, jeśli światło pada z boku na rozmawiających. Podczas rozmowy należy utrzymywać ciągły kontakt wzrokowy z pacjentem (ułatwia to orientację, czy treść rozmowy jest zrozumiała), mówić w miarę powoli, wyraźnie. Odległość między rozmówcami nie powinna przekraczać 1,5m.
Bardzo często wykorzystywanym sposobem komunikacji z niesłyszącymi jest pismo. Należy tu przestrzegać tych samych zasad konstruowania formacji, co podczas odczytywania mowy ust. Im prościej sformułowane pytanie lub zalecenie, tym lepiej będzie zrozumiane. Zrozumiana forma gramatyczna znanego wyrazu może również sprawić, że pojęcie zostanie błędnie zrozumiane albo wcale nie zostanie zidentyfikowane.
Odczytywanie mowy z ust może być wspierane daktylografią. Pojęciem tym określamy dział języka migowego obejmujący alfabet palcowy, znaki liczb, działania arytmetyczne, miana i znaki interpunkcyjne. Korzystają z niej również osoby, które nie potrafią lub słabo odczytują mowę z ust. Do zrozumienia potrzebna jest znajomość języka pisanego. Daktylograficznie przekazujemy ortograficzny zapis wyrazu. W sytuacjach codziennych strategię tę wykorzystuje się m. in. Przy przekazywaniu nazw własnych (np. imię, nazwisko, adres, nazwa leku), skrótów.
Osoby głuchonieme, które utraciły wzrok i słuch po opanowaniu mowy i znają pojęcie litery, wyrazu, znaku interpunkcyjnego, cyfry, liczby, działania arytmetycznego mogą bez problemu przekazywać informacje, a odbiór następuje przez wykorzystanie alfabetu punktowego do dłoni. Litery są zlokalizowane w poszczególnych miejscach wnętrza lewej dłoni, a cyfry i znaki arytmetyczne na jej grzbiecie.
Inną metodą stanowi kreślenie dużych, drukowanych liter do dłoni. Podczas pisania ręka głuchoniewidomego jest wysunięta przed siebie, wnętrzem do góry. Po napisaniu każdego wyrazu oraz po zakończeniu zdania następuje krótka pauza.
2)Komunikowanie z pacjentem niedowidzącym i niewidomym
Niewidomi nie stanowią jednej grupy, różnorodność ich polega na tym, że skutki ślepoty nie występują u wszystkich w tym samym nasileniu i stopniu. Na zróżnicowanie to wpływają głównie takie czynniki, stopień utraty wzroku, wiek w chwili utraty wzroku, a także sposób, w jaki ona nastąpiła. Biorąc pod uwagę stopień utraty wzroku, niewidomych można podzielić na dwie grupy: są to osoby całkowicie niewidome i szczątkowo widzące. Wśród niewidomych można spotkać wiele osób, które na skutek dodatkowego kalectwa i/lub schorzeń stanowią odrębne grupy.
W wymienionych grupach niewidomych można wyróżnić:
-niewidomych od urodzenia, czyli takich, którzy urodzili się jako osoby niewidzące lub utracili wzrok we wczesnym dzieciństwie
-osoby ociemniałe, które niegdyś widziały i w trakcie swojego życia utraciły wzrok w sposób nagły albo stopniowy
-osoby szczątkowo widzące, czyli takie, które zachowały tzw. wzrok szczątkowy
-głuchoniemych - są to ludzie, którzy jednocześnie nie widzą i nie słyszą
Ważną rolą pielęgniarki jest zapoznanie niewidomego z rozkładem oddziału i lokalizacja poszczególnych pomieszczeń, z których będzie korzystał. Osobę niewidomą należy oprowadzić po sali, umożliwić jej zlokalizowani okien, kaloryferów, umywalki, sygnalizacji dźwiękowej, drzwi, a także zaprowadzić do łazienki, toalety oraz poinformować, w jaki sposób może dojść do pokoju dla pielęgniarek.
Witając się z osobą niewidomą , trzeba dość głośno i wyraźnie powiedzieć swoje nazwisko, aby mógł je zapamiętać i rozpoznawać nas po głosie. Dobrze jest też, gdy osoba widząca w chwili przedstawiania się uścisnęła rękę osoby niewidomej w momencie wypowiadania swojego nazwiska. Energiczny uścisk dłoni wyraża serdeczność, życzliwość i sympatię, natomiast słaby uścisk jest wyrazem obojętności lub niechęci.
Bardzo ważną role odgrywa zmysł dotykowo - ruchowy w orientacji przestrzennej stanowiącej warunek samodzielnego i bezpiecznego poruszania się. O ile w poznawaniu przedmiotów najważniejszy jest dotyk zlokalizowany w kończynach górnych, o tyle w przypadku orientacji przestrzennej istotna rolę odgrywa dotyk zlokalizowany w kończynach dolnych. Informuje on niewidomego o tym, czy przestrzeń jest wolna, czy też znajdują się przed nim przeszkody, takie jak płot, duży kamień, krawężnik, schody, dom.
Alfabet Braille`a umożliwia notację matematyczną, fizyczną, chemiczną i muzyczną. W języku tym wydawana jest literatura piękna i fachowa, podręczniki, słowniki, nuty oraz czasopisma. W odróżnieniu od alfabetów liniowych, niewidomy może nie tylko samodzielnie czytać i drukować, ale także w prosty sposób pisać. System ten pozwala też stosować ortograficzne skróty brajlowskie, co jest cenne, ponieważ przyspiesza sporządzanie notatek, a także zmniejsza znacznie objętość napisanego tekstu.
3)Komunikowanie się z pacjentem chorym psychicznie
Komunikowanie się pielęgniarki z pacjentem chorym psychicznie polega na wzajemnym przekazywaniu wiedzy, poglądów, emocji, uczuć oraz ustosunkowaniu się do chorego, a także samej siebie. Ważne jest także szczere dzielenie się myślami i uczuciami związanymi z daną sytuacją. O właściwej komunikacji mówimy wówczas, gdy pielęgniarka pozwala choremu wyrażać jego potrzeby, pragnienia, obawy, lęki i wątpliwości. Ułatwia to poznanie jego oczekiwań i potrzeb, a także własny rozwój.
Efektywne komunikowanie się wymaga od pielęgniarki nie tylko wiedzy o tym procesie, ale musi być równie celowe, świadome i wykorzystywane adekwatne do sytuacji. Jest również uwarunkowane jej otwartością, niezbędną do efektywnego porozumienia i zbliżenia się, a tym bardziej zbudowania związku emocjonalnego. Tak rozumianą komunikację należy odróżnić od manipulowania i kontrolowania pacjenta. Istnieje zależność pomiędzy otwartością a takimi wartościami, jak zdrowa osobowość, zdrowie fizyczne, grupowa efektywność, efektywne uczucia czy skuteczne pielęgnowanie.
Pielęgniarka komunikująca się z pacjentem psychiatrycznym powinna posiadać umiejętność adekwatnego postrzegania siebie i innych. Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na ten proces są emocje oraz uczucia przeżywane przez nią i świadomy sposób ich kontrolowania. W komunikowaniu z pacjentem psychicznie chorym duże znaczenie ma również umiejętność pielęgniarki aktywnego słuchania poprzez:
-świadomość swoich nawyków w słuchaniu\
-zwrócenie uwagi na chorego
-dzielenie odpowiedzialności za komunikowanie
-obecność fizyczną
-utrzymanie kontaktu wzrokowego, a ponadto upewnienie się, czy własna pozycja ciała i gestykulacja pokazuje, że słucha pacjenta
-słuchanie, odbierające całość komunikowanego znaczenia - nie tylko wypowiadanej treści, ale również towarzyszącego im uczucia
-okazywanie im empatii i zrozumienia, poprzez wejście w sytuację chorego psychicznie i patrzenie na sprawy z jego punktu widzenia
-obserwowanie sygnałów niewerbalnych pacjenta, ponieważ wiele komunikatów jest przesyłanych za ich pomocą, a więc należy uważać nie tylko na słowa, ale również na język ciała
-przyjmowanie akceptującej postawy wobec osoby chorej psychicznie, gdyż nastawienie oceniające u pielęgniarki wywołuje reakcję ochronną u pacjenta, z tendencją do ucieczki od kontaktów
-słuchanie przez pielęgniarkę samej siebie i odczytywanie swojego stany oraz sprawdzanie, jak to wpływa na słuchanie pacjenta
-zakończenie słuchania przez pielęgniarkę przez podjecie stosownego działania, gdyż sprawdzianem efektywności jest adekwatność reakcji, wyrażona stosowną odpowiedzią na informację zawartą w odpowiedzi chorego.
Pielęgniarka, z uwagi na specyfikę problemów chorego psychicznie, powinna korzystać z zasobów i umiejętności umożliwiających rozwój relacji terapeutycznych z pacjentem poprzez:
-prawidłowo zaplanowany czas na rozmowę z pacjentem, tak aby relacja odbywała się we wcześniej zapowiedzianym terminie i w sposób nieprzerwany
-poprawienie samooceny pacjenta ze względu na problem niskiej samooceny, odrzucenie, brak poczucia sensu swego cierpienia i związanej z tym potrzeby uzyskiwania pomocy w relacjach terapeutycznych
-umiejętność doceniania i podkreślania wartości pacjenta
-zaufanie pacjenta do pielęgniarki, pozwalające na otwarcie się i przekazywanie nawet najbardziej intymnych informacji
-umiejętność zachęcania pacjenta do wspierania samego siebie i wykorzystywania w tym celu swoich zasobów
-odpowiednio dobrane tempo rozmowy z pacjentem w zależności od jego stanu psychicznego, alby muc efektywnie pomagać mu w rozwiązywaniu problemów
-logiczne i konsekwentne prowadzenie rozmowy, gdyż z uwagi na różne stany psychiczne pacjenta, mogą wystąpić u niego utrudnienia w koncentracji, jasności myślenia i wypowiedzi
-umiejętności empatyczne, pozwalające na rozumienie i udzielenie pomocy
-umiejętność dawania pacjentowi nadziei, ukierunkowanej na możliwości dokonywania się pozytywnych zmian w jego przyszłych zmian w jego przyszłym stanie psychicznym.
Prawidłowe komunikowanie terapeutyczne z pacjentem psychiatrycznym cechują następujące uwarunkowania:
-niepogłębienie i nieutrwalenie zaburzonych sposobów myślenia
-poszanowanie ludzkiej godności pacjenta i jego praw do odmiennego zachowania, będącego cechą tej choroby, z jedynym ograniczeniem: zapewnieniem bezpieczeństwa jemu oraz innym
-chęć zbliżenia się do chorego i pokonania dzielącego dystansu
-treść i charakter rozmowy musi być uzależniony od fazy choroby i jej konsekwencji, a także stanu klinicznego pacjenta
Najważniejszymi problemami w komunikowaniu terapeutycznym z pacjentem psychicznym, wynikającymi ze specyfiki jego choroby, są niepokój i lęki, nasilenie, ostre pobudzenie, duża agresywność, niechęć do kontaktu, potrzeba izolacji, niska samoocena, obniżony nastrój, myśli i tendencje samobójcze, zaburzenia spostrzegania i myślenia.
Przedstawione uwarunkowania, możliwości, techniki i problemu komunikowania się pielęgniarki z pacjentem chorym psychicznie, zarówno psychotycznym, jak i niepsychotycznym, bazują na koncepcji widzenia go jako człowieka godnego szacunku, jednak czującego i myślącego inaczej - ale wrażliwego, któremu należy pozostawić tyle swobody i odpowiedzialności, ile zdoła udźwignąć bez szkody dla siebie i innych.
4)Komunikowanie z pacjentem onkologicznym
Choroba nowotworowa zastaje człowieka na określonym etapie życia. Ma on lata doświadczeń, rodzinę, swoje cele i pragnienia, a przede wszystkim plany na przyszłość. To wszystko ulega zachwianiu, gdy pojawiają się niepokojące objawy, hospitalizacja, niepewność. Z upływem czasu nasilają się dolegliwości, które nie pozwalają na realizację wcześniejszych pragnień, celów. Następuje konieczność podjęcia długotrwałego leczenia i próby zmagania się z chorobą.
Umiejętność oceny stanu emocjonalnego chorego może pomóc pielęgniarce w rozwiązywaniu wielu problemów pielęgnacyjno - opiekuńczych. Do tego niezbędna jest umiejętność porozumiewania się. Sprawdza się ona do:
-bezpośredniego świadczenia usług poprzez rozpoznawanie potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych pacjenta
-dostarczania informacji na temat stanu zdrowia - objawów, leczenia, prognozy
-nawiązywania i podtrzymywania kontaktu emocjonalnego
-okazywania troski, życzliwości i cierpliwości, aby zmniejszyć u pacjenta niepewność i lęk
-nakreślania choremu kierunku postępowania w ustaleniu celów możliwych do realizacji
-udzielania wsparcia rodzinie chorego
Zgodnie z oczekiwaniami społecznym, pielęgniarka powinna umieć nawiązać kontakt interpersonalny z podopiecznym, nacechowany empatią i życzliwością, mający walory terapeutyczne. Aby jednak pielęgniarka mogła właściwie wypełniać swoje obowiązki, powinien ją cechować dojrzały stosunek i właściwa reakcja na chorobę nowotworową, oparte na posiadanej wiedzy medycznej. Od pielęgniarki wymaga się, by dodawała otuchy, rozbudzała nadzieję i podtrzymywała pacjenta na duchu. Należy bowiem unikać przekonania, że jeśli jest to choroba nowotworowa, to nic nie można już zrobić. Z drugiej jednak strony, gdy choroba jest w zaawansowanym stadium i nie rokuje dobrze, pielęgniarka nie powinna rozbudzać fałszywych nadziei. W żadnej jednak sytuacji nie wolno mówić „na pewno”, zamiast tego można powiedzieć „postaramy się”. Nie należy też dawać obietnic bez pokrycia.
Komunikowanie się pielęgniarki z pacjentem powinno być oparte na:
-otwartości - ważne jest, by pacjent miał możliwość szczerego wyrażania swoich obaw, potrzeb, stanów emocjonalnych
-autentyczności - pielęgniarka nie może „zakładać maski” w kontaktach z pacjentem; w przeciwnym razie pacjent nie będzie darzył jej zaufaniem i zacznie się „wycofywać”
-akceptacji - stosunku do pacjenta; pielęgniarka powinna akceptować chorego niezależnie od tego, kim on jest oraz w jakiej sytuacji się znajduje
-empatii - pielęgniarka reaguje empatycznie dostrzega i wydobywa z treści przekazu werbalne i niewerbalne komunikaty emocjonalne pacjenta oraz potrafi je zinterpretować w jaki sposób, jakby to ona sama była pacjentem
-umiejętności adekwatnego postrzegania siebie i pacjenta - charakteryzuje się świadomym procesem kontroli własnych emocji i zachować.
Osoby chore odczuwają potrzebę zrozumienia przez rodzinę i personel medyczny. W swoich kontaktach z pacjentami i ich rodzinami pielęgniarki mają wiele okazji do tego, by pomagać im radzić sobie z codziennymi stresami związanymi z chorobą. W celu wytworzenia i podtrzymania lepszych relacji interpersonalnych pielęgniarki powinny rozwijać u siebie umiejętność aktywnego słuchania.
Aktywne słuchanie wymaga od osoby opiekującej się pacjentem „bycia razem z nim” pod względem fizycznym i emocjonalnym. Pielęgniarka, która słucha z pozytywnym nastawieniem i rozmawia z pacjentem na temat jego samopoczucia, ułatwia mu ujawnianie sprawy o dużym dla niego znaczeniu.
5)Komunikowanie z pacjentem umierającym
Największą tajemnicą życia jest to, że śmierć jest nieuchronna, a nic o niej się nie wie. Wiadomo, że nastąpi, a jednocześnie trudno nam w to uwierzyć. I pomimo że każdy człowiek wie, iż jest istotą śmiertelną, to konfrontacja z jej realnością w odniesieniu do siebie samego lub osoby bliskiej wywołuje emocje, z którymi nie zawsze potrafimy sobie poradzić. Zależność ta uwidacznia się wraz z rozwojem emocjonalnym i dojrzałością społeczną.
Wielu pacjentów ma potrzebę rozmawiania o śmierci, umieraniu. Najczęstszym błędem jest ignorowanie tego faktu, gdyż to, co jest ważne dla pacjenta, dla ludzi otaczających chorego jest bardzo trudne. Wszyscy się nim interesują, lecz z nikim nie może podzielić się swoimi myślami. Nie zawsze jest to podyktowane brakiem czasu na wysłuchanie chorego, ale bardzo często przyczyną takiego stanu jest lęk pielęgniarek przed kontaktem z umierającym. Aby pielęgniarka mogła sprawować efektywną opiekę, musi najpierw skonfrontować własną osobowość, osobiste wartości i stosunek do życia. Specyfika pielęgnowania osób umierających polega na tym, że swój świat pielęgniarka wielokrotnie „zanurza” w świecie umierania. I dlatego tylko prawidłowe, profesjonalne przygotowanie, dedukowanie i całościowe pojmowanie zjawiska śmierci może pozwolić na efektywne i adekwatne opiekowanie się osobą w stanie terminalnym.
Od pielęgniarki wymaga się, by miały zawsze czas wysłuchać chorego, porozmawiać. Natomiast pacjent ma decydować o tym, czego rozmowa będzie dotyczyć. Pielęgniarka w rozmowie z umierającym powinna ukazywać, że pacjent istnieje nadal w pełnym wymiarze, że liczy się nie jego choroba, , ale on umierający i że najważniejszą rzeczą jest podtrzymywanie w nim uciekającego życia. W kontakcie z pacjentem pielęgniarka zawsze powinna zwracać uwagę na jego nietypowe zachowanie, które mogą wskazywać na zbliżający się moment śmierci. Może to być roztargnienie, niepokój, wskazywanie kogoś, kogo nikt nie widzi, powtarzanie słów o szczególnym znaczeniu. Wiadomo, że o wiele łatwiej komunikować się z pacjentem akceptującym, życzliwym, otwartym na nasze działanie. Spotykane są jednak trudne do opanowania reakcje chorego i rodziny - krzyk, złość, płacz, agresja. W takich sytuacjach zawsze spostrzegać trzeba nie samą postawę naszego podopiecznego „teraz”, ale wyobrazić sobie przyczynę takiej agresji. Należy pozwolić pacjentowi na mówienie, na krzyk, na „wyrzucenie” wszystkiego, co boli. W opiece nad chorymi terminalnie podstawową umiejętnością jest obserwacja. Dzięki niej pielęgniarki dostrzegają wszystkie potrzeby osób ciężko chorych, umierających, zbyt słabych, by się z nimi porozumieć. Umiejętność ta polega na wnikliwej obserwacji sygnałów niewerbalnych - mimiki twarzy, a nieraz znikomych gestów ciała.
Chorzy terminalnie najczęściej objawiają się bólu. W takiej sytuacji należy zawsze zapewnić o możliwościach niwelowania przykrych doznań różnymi sposobami. Innym problemem jest niemożność kontrolowania swoich potrzeb fizjologicznych. Zadaniem pielęgniarki będzie wyjaśnienie pacjentowi takiego stanu oraz poinformowanie, że osoby opiekujące się będą zawsze gotowe przyjść z pomocą, by choremu pomóc. W przypadku pojawienia się u podopiecznego niepokoju związanego z tym, „co będzie się działo po śmierci”, „co jest po drugiej stronie”, należy być może umożliwić spotkanie z osobą duchowną. U osób umierających pojawia się niepokój dotyczący nie tylko strachu przed śmiercią i obawy przed zbawieniem (u osób wierzących), lecz także niepokój o los najbliższych. Dlatego osoby te bardzo często zadręczają się pytaniami - „jak oni sobie poradzą?”. Umożliwienie kontaktu z najbliższymi oraz świadome uczestniczenie rodziny w procesie umierania może złagodzić niepokój.
Aktywne słuchanie jest podstawowym warunkiem osiągnięcia porozumienia między pielęgniarkom a pacjentem. Wynika ono zarówno z zachowania werbalnego, jak i niewerbalnego. Polega na zdolności słuchania i rozumienia tego, co inni mają do przekazania oraz wyrażania się w sposób zrozumiały dla innych. Aby temu sprostać, należy przestrzegać zasad, które ułatwiają realizowanie tej umiejętności:
-utrzymuj kontakt wzrokowy ze swoim rozmówcą przez 1/3-2/3 czasu rozmowy
-pochyl się lekko w stronę chorego pamiętając, by nie przekroczyć prywatnego terytorium psychologicznego
-potakuj głową, by wyrazić zainteresowanie rozmową
-akceptuj pacjenta bez względu na to, jaką jest osobą, gdyż trudno skupić się na rozmowie, gdy kogoś nie akceptujemy
-uszanuj emocje pacjenta, uznając jego cierpienie i uzewnętrznienie go za zrozumiałe i uzasadnione
-skoncentruj się na tym, co on mówi do ciebie, a nie na własnych przemyśleniach, uważając nie tylko na słowa, ale i na brzmienie głosu, mimikę
-nie przerywaj wypowiedzi chorego
-nie zajmuj się inną czynnością mówiąc, że masz podzielną uwagę
-nie oceniaj
Każda pielęgniarka opiekująca się pacjentem umierającym musi nauczyć się cierpliwie słuchać zarówno swojego podopiecznego, jak i jego rodziny, i to nie tylko w kwestii dolegliwości, ale głównie w zakresie emocji, bólu duchowego.
9. Komunikowanie się pielęgniarki z dzieckiem
W swojej pracy pielęgniarka najczęściej ma okazję do spotkania z dzieckiem w szpitalu. Kontakt ten jest o tyle trudny że dziecko występuje tu w roli pacjenta, często cierpiącego z powodu nagłego pogorszenia stanu zdrowia, choroby przewlekłej, umierającego.
Już od pierwszych dni życia noworodek dysponuje zorganizowanymi zachowaniami, takimi jak patrzenie, ssanie i płacz, potem gaworzenie, gestykulacja, dzięki którym próbuje realizować swoje potrzeby biologiczne oraz porozumiewa się z otoczeniem. Jednak bezustannie szuka lepszych sposobów komunikowania swoich myśli, żądań, niezadowolenia. Dopiero opanowanie języka daje mu możliwość pełnego porozumiewania się z otoczeniem.
Wrażliwość na dotyk, niezwykle istotna dla stosunków z dorosłymi, pojawia się już w życiu płodowym i wzrasta w ciągu pierwszych dni życia. Ręka położona na klatce piersiowej może uciszyć płaczącego noworodka. Badania wykazały, że już na kilka miesięcy przed urodzeniem płód słyszy, a noworodki poniżej czwartego dnia odróżniają głos swojej matki od obcego. Wszystkie codzienne czynności przy zdrowym czy chorym dziecku, które wykonuje pielęgniarka wraz z matką, takie jak przewijanie, ubieranie, kąpiel, nacieranie, masowanie, oklepywanie, głaskanie, trzymanie na rękach, karmienie itp., mają na celu nie tylko pielęgnację dziecka i realizowanie jego potrzeb, ale również wzajemne komunikowanie się, zależnie od wieku dziecka - za pomocą komunikatów niewerbalnych i/lub werbalnych. Między dzieckiem a pielęgniarką wytwarza się terapeutyczna więź emocjonalna i dzięki temu, że utrzymuje z nim kontakt wzrokowy, dotyka je, uśmiecha się, mówi do niego itp.
Porozumiewanie się z dzieckiem chorym jest niezwykle istotną umiejętnością w pracy pielęgniarki. Jest to najczęściej pierwsza osoba, którą spotyka dziecko, wraz z rodzicami zgłaszając się do placówki służby zdrowia. Niektórzy posiadają naturalny dar nawiązywania dobrego kontaktu z dziećmi, inni dzięki szkoleniom i cierpliwości mogą wykształcić w sobie tę umiejętność. Od podejścia pielęgniarki do dziecka, szczególnie w szpitalu, zależy w dużej mierze nie tylko sprawne, nietraumatyczne wykonanie danego zabiegu, ale również zdobycie zaufania dziecka oraz jego opiekunów, co na pewno zaprocentuje dalszą w współpracą.
Czynny udział rodziców w procesie leczenia jest niezbędny; stanowią oni źródło wiedzy o małym pacjencie, jego przyzwyczajeniach, sposobach sygnalizowania potrzeb, nielubianych potrawach itp. A co najważniejsze, ich częsty pobyt na oddziale, zaangażowanie w opiekę nad własnym dzieckiem w znacznym stopniu łagodzą negatywne przeżycia, zapobiegają chorobie szpitalnej.
Jedną z podstawowych zasad jest traktowanie dziecka poważnie. Szczególnie w sytuacji choroby zarówno rodzice, jak i personel mają skłonności do protekcjonalnego podejścia do dziecka. Uważają, że jest za małe i nie zrozumie nowej sytuacji. To powoduje ostatecznie, że nikt mu nie wyjaśnia, na czym polega jego choroba i co je czeka, lub robi to pobieżnie, chcąc je w ten sposób chronić. Takie świadome czy nieświadome postępowanie generuje w dziecku lęk, jest sygnałem nieliczenia się z nim oraz ignorowania jego zdania. To pozbawienie go prawa do decydowania o sprawach jego dotyczących oraz pierwszy krok do wywołania w dziecku poczucia ubezwłasnowolnienia.
I.Obuchowska wymienia kilka podstawowych zasad, jakimi należy się kierować, przekazując dziecku informacje o chorobie:
1. Wiedza powinna być przekazana dziecku w sposób nieemocjonalny. Chodzi o spokojne, rzeczowe informacje, wyjaśnianie dziecku jego dolegliwości, bez jednoczesnego ujawniania własnego emocjonalnego podejścia.
2. Kolejna zasada opiera się na tym, aby sposób był odpowiedni do poziomu rozumienia dziecka. Szczególnie chodzi tu o treść, język - jego prostotę bądź złożoność. Należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, który nie zawsze świadczy o jego możliwościach umysłowych, oraz stopień zainteresowania. Dlatego pielęgniarka przygotowując się do rozmowy z dzieckiem powinna wcześniej dokonać wstępnego rozpoznania umiejętności poznawczych danego dziecka. Dziecku w wieku przedszkolnym podajemy podstawowe informacje, wyjaśniające przyczynę choroby, jej przebieg, postępowanie. Dziecku w wieku szkolnym przekazujemy dokładniejsze informacje, np. o ograniczeniach związanych z chorobą, przestrzeganiu diety, konieczności powtarzania badań krwi i innych badań diagnostycznych. Natomiast zakres informacji przekazywanych osobie dorastającej jest zbliżony do tego, co mówimy dorosłym, oczywiście zależnie od jej zainteresowania i ciężkości choroby.
3. Zakres informacji przekazywanych dziecku będzie również uzależniony od przewidywalnych konsekwencji choroby. Najpełniejsze informacje przekazujemy wtedy, gdy rokowanie jest pomyślne, a dziecko powróci do pełnego zdrowia. Natomiast gdy przewidywane są trwałe skutki choroby w postaci kalectwa, dysfunkcji, dziecko może mieć trudności z przyjęciem tego do wiadomości.
4. Bez względu na sposób, w jaki wiedza przekazywana jest małemu pacjentowi, zawsze należy kierować się podstawową zasadą, jaką jest zasada nadziei. Niektórzy uważają, że jest to forma oszukiwania, ale przecież nie musi być to dawanie nadziei na wyleczenie. Nadzieja może dotyczyć małych rzeczy. Natomiast nie wolno dawać dziecku fałszywej nadziei, bo ta może wyrządzić wiele szkód, podważyć zaufanie do personelu.
Czynniki wpływające na powodzenie rozmowy i utrzymanie kontaktu z dzieckiem w szpitalu:
- na oddziale dziecięcym powinna panować miła, przyjazna atmosfera; osoby pracujące tu powinny być radosne, łatwo nawiązujące kontakt, wzbudzające zaufanie
- zawsze należy przedstawić się przy pierwszym spotkaniu z dzieckiem i jego opiekunem
- należy zwracać się do dziecka z uśmiechem na twarzy, miękkim, przyjaznym głosem
- należy unikać języka fachowego, niezrozumiałego dla dziecka
- powinno się aktywnie słuchać tego, co mówi dziecko, przytakiwać, starać się nie przerywać, nie zmieniać tematu, reagować z humorem
- trzeba być cierpliwym i wrażliwym na przekazywane przez dziecko komunikaty niewerbalne, próbować je odczytać
- ważna jest szczera rozmowa, pozbawiona udawania, kłamstw, tłumienia emocji
- należy szanować godność dziecka jako człowieka, przestrzegać jego praw
- jeśli nie wiesz, co masz powiedzieć, to po prostu bądź z dzieckiem
10. Komunikowanie z ludźmi starszymi
Starzenie się jest naturalnym procesem w życiu człowieka i nie można mylić go z chorobą. Wydłużające się życie starszej populacji powoduje, że coraz więcej ludzi w podeszłym wieku wymaga wieloletniej opieki i profesjonalnej pielęgnacji. Opieka na wysokim poziomie może im zapewnić optymalne warunki życia w tym okresie, a prawidłowa pielęgnacja, opierająca się na prawidłowym porozumiewaniu się, może pomóc w znoszeniu trudów wynikających ze starości oraz cierpienia spowodowanego chorobą.
Zaburzenia mowy utrudniają kontakt z innymi ludźmi i wpływają na obniżenie poczucia własnej wartości pacjenta dotkniętego tego rodzaju niesprawnością. Nieartykułowane dźwięki, a nawet pojedyncze słowa mogą wyrażać uczucia chorego. Pielęgniarka dokonuje oceny zdolności chorego do mówienia, rozumienia, czytania i pisania. Ocenia możliwości stosowania alternatywnych metod komunikowania się z chorym przy użyciu papieru rysunkowego, ołówka, szablonów liter, piktogramów, oraz wykorzystania sygnałów niewerbalnych, takich jak ruchy rąk, potakiwanie głową, mruganie powiekami. Wpływa na obniżenie frustracji chorego poprzez dotyk, uśmiech, okazywanie zadowolenia z jego osiągnięć w mówieniu. Pielęgniarka wywiera wpływ na kreowanie atmosfery terapeutycznej poprzez okazywanie wrażliwości, akceptacji i zrozumienia trudnej sytuacji pacjenta, unikanie pośpiechu oraz wystrzeganie się negatywnych emocji, takich jak dominacja, obojętność, brak wiary w celowość stosowania ćwiczeń reedukacyjnych. Ważne jest wykorzystywanie przez pielęgniarkę technik komunikowania zwiększających rozumienie mowy, poprzez mówienie do chorego „twarzą w twarz” i utrzymywanie kontaktu wzrokowego, używanie krótkich zdań, mówienie powoli i stosowanie przerw między słowami, używanie gestów, mimiki, ruchów ciała, stosowanie wzmocnień poprzez pokazywanie określonych przedmiotów.
Zmiany w postaci obniżenia ostrości słuchu zaczynają być wyczuwalne ok. 50 roku życia. Rozpoczynający się ubytek słuchu przez długi czas pozostaje niezauważony, gdyż - co jest cechą charakterystyczną tego ubytku, zwanego głuchotą starczą - dźwięki pozostają nadal nieźle słyszalne. Niedosłuch starczy pojawia się przede wszystkim ograniczeniem słyszalności tonów o wysokiej częstotliwości. Wskazówki dotyczące komunikowania się pielęgniarki z osobą starszą z upośledzonym słuchem:
Do osoby z upośledzonym słuchem należy odzywać się tak, żeby widziała ona twarz i usta rozmówcy. Trzeba stanąć w dobrze oświetlonym miejscu, w odległości około 1 metra od rozmówcy, dotknąć go lekko, jeśli nas nie zauważa. Należy unikać wzywania chorego z większej odległości, zagadywania od tyłu lub zakrywania ust w czasie mówienia.
Należy mówić nieco wolniej, średnio głośno, zachowując dobrą artykulację. Pielęgniarka powinna unikać mówienia zbyt cicho albo zbyt głośno, używania dialektu, gwary, której pacjent nie rozumie, mówienia z pełnymi ustami, przesadnej mimiki lub bardzo wolnego mówienia.
Pielęgniarka powinna powtórzyć zdanie, jeśli nie zostało ono zrozumiane przez pacjenta, w razie konieczności powtórzyć je innymi słowami lub napisać. Powinna starać się być miła i unikać zbyt głośnego zachowywania się oraz powtarzania tylko pojedynczych słów.
Jeżeli osoba starsza z upośledzonym słuchem używa tylko jednego aparatu słuchowego, należy odzywać się do niej stojąc po stronie założonego aparatu. W miarę możliwości powinno unikać się hałasu i głośnych rozmów w pobliżu pacjenta.
Pielęgniarka powinna znać podstawowe zasady obsługi aparatów słuchowych używanych przez osoby starsze.
U osób w starszym wieku często dochodzi do utraty wzroku lub jego poważnego upośledzenia, na skutek naturalnych zmian starczych w narządzie wzroku albo schorzeń tego narządu czy innych. Wraz z wiekiem soczewka oka „starzeje się”. Zmiany patologiczne w siatkówce mogą prowadzić do zaniku komórek nerwowych; przyczynia się to do gorszego odbioru obrazu otoczenia, prowadząc do zmniejszenia ostrości obrazu, nieprawidłowego różnicowania barw i kontrastów, gorszej adaptacji do ciemności. Zmiany te mogą pogłębiać się przy równoczesnym występowaniu innych schorzeń. Do najczęściej występujących chorób narządu wzroku zaliczamy m.in. starczą zaćmę, jaskrę, starcze zwyrodnienie plamki żółtej i starcze odwarstwienie siatkówki.
Pomaganie, szczególnie profesjonalne, wymaga rozwinięcia u pielęgniarki określonych umiejętności. Można wyróżnić dwa zasadnicze rodzaje umiejętności: interpersonalne i merytoryczne. Umiejętności interpersonalne dotyczą kontaktów z innymi ludźmi, umiejętności merytoryczne związane są z charakterem udzielanej pomocy, w tym przypadku pielęgnowaniem pacjenta w starszym wieku. Umiejętność nawiązywania kontaktu umożliwia poznanie, zrozumienie i ewentualnie udzielenie pomocy osobie starszej. Na umiejętność tę składa się wiele zachowań niewerbalnych zainteresowanie i pozytywne nastawienie do pacjenta. Istotną rolę odgrywa miejsce, czas i warunki spotkania. Na umiejętność nawiązywania kontaktu składają się m. in. Następujące zachowania:
- okazywanie zainteresowania pacjentowi
- nawiązanie i rozpoczęcie rozmowy
- zwracanie uwagi na stan psychiczny, nastrój pacjenta oraz uwzględnienie tego nastroju w swoich zachowaniach
- reagowanie na zmiany zachodzące u pacjenta
- stwarzanie odpowiedniego klimatu, ułatwiającego swobodną wymianę poglądów
- okazywanie zaufania starszemu pacjentowi oraz bycie godnym zaufania, wiarygodnym, autentycznym i szczerym w stosunku do chorego
- wybranie odpowiedniego czasu i miejsca do rozmowy z pacjentem
Umiejętności komunikowania się stanowią efektywną wymianę informacji pomiędzy pielęgniarką a pacjentem w starszym wieku. Do umiejętności tych możemy zaliczyć:
- jasne i konkretne formułowanie komunikatów
- otwarte wyrażanie własnego stanowiska, osobistych poglądów
- dobieranie języka i stylu wypowiedzi zrozumiałych dla starszej osoby
- dostosowanie tempa mówienia do możliwości odbioru starszej osoby
- dbanie o dwustronność komunikowania się
- uważne słuchanie oraz udzielanie sensownych odpowiedzi
- zwracanie uwagi na komunikaty werbalne i niewerbalne osoby starszej
- udzielanie odpowiedzi odnośnie konkretnych zachowań, unikanie formułowania ocen i rad
- przekazywanie aktualnych informacji bezpośrednio pacjentowi, bez pośrednictwa osób trzecich.Bibliografia
Kwiatkowska A., Krajewska - Kułak E., Panka W., „Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie”, Lublin, 2003
Ossowski R., „Trudności w komunikowaniu się osób z uszkodzonym słuchem”, Bydgoszcz, 1996
Kawczyńska - Butrym Z., „Wsparcie społeczne w zdrowiu i chorobie”, Warszawa, 1994
Wirsching M., „Wokół raka”, Gdańsk, 1994
Taranowicz I., Majchrowska A., Kawczyńska - Butrym Z., „Elementy socjologii dla pielęgniarek”, Lublin, 2000