Muzyk, pedagog specjalny, nauczyciel gry na fortepianie w Szkole Muzyczna w Ośrodku Specjalnym
Metody nauczania gry na fortepianie dzieci z uszkodzonym wzrokiem.
Różnice w metodzie nauczania gry na instrumencie dzieci zdrowych, a dzieci z uszkodzonym narządem wzroku dotyczą tej części pracy, która wiąże się ze sposobem zapoznania się z utworem oraz z jego manualnym i pamięciowym opanowaniem. W przypadku dzieci słabo widzących, które zachowały choćby w minimalnym stopniu możliwość posługiwania się wzrokiem, nie rezygnuje się z zapoznania ich z tradycyjnym zapisem nutowym. Jednak podczas pracy z dziećmi niewidomymi uwzględnienie tego aspektu procesu kształcenia muzycznego staje się niemożliwe. Istnieje wprawdzie brajlowski system zapisu nut, jednak z uwagi na duży stopień jego komplikacji nauczyciele często z niego rezygnują. Podstawowym problemem w pracy z dziećmi niewidomymi jest kwestia niemożności jednoczesnego odczytania i wykonania tekstu muzycznego na instrumencie. Dziecko niewidome musi najpierw zaznajomić się z tekstem, tj. zapamiętać go, następnie zaś - odtworzyć z pamięci. Jest to zasadnicza różnica w stosunku do równoczesnego czytania i grania (lub nawet czytania z pewnym wyprzedzeniem w trakcie grania fragmentu odczytanego chwilę wcześniej) przez dziecko widzące.
Pierwszym etapem nauki gry na instrumencie jest zapoznanie ucznia z samym instrumentem. To moment szczególnie ważny zarówno dla ucznia, jak i pedagoga, który winien uświadomić sobie, że głównym zmysłem poznania w tym przypadku jest dla dziecka dotyk, a natomiast nie wchodzi w grę nauka na drodze obserwacji i naśladownictwa, naturalna dla dzieci widzących normalnie lub z częściowo uszkodzonym wzrokiem. Uczeń niewidomy wszystkie problemy musi poznać przez dotyk. Nauczyciel z uczniem muszą, więc nawiązać specyficzny kontakt fizyczny: nauczyciel koryguje aparat wykonawczy ucznia posługując się często dotykiem. Podobnie uczeń, aby zrozumieć w pełni niektóre aspekty gry, musi mieć okazję dotknąć rąk nauczyciela. Ponieważ kontakt fizyczny - niezbędny w procesie nauczania dzieci niewidomych gry na instrumencie - związany jest ściśle ze sferą emocjonalną, szczególną uwagę zwrócić należy na nić sympatii i wzajemnego porozumienia w relacji uczeń - nauczyciel. Może to sprawić trudności na początkowym etapie współpracy, ponieważ dzieci niewidome mogą być zamknięte w sobie czy też mieć trudności w nawiązywaniu kontaktów. Nie wolno też zapominać, że istotną pomocą w procesie nauczania w omawianym przypadku jest kontakt werbalny. Wiąże się z nim konieczność sprawdzania na bieżąco, czy uczeń odpowiednio zinterpretował wskazówki słowne nauczyciela.
Po ogólnym poznaniu instrumentu dziecko zapoznaje się z układem klawiatury. Cykliczna budowa oktaw umożliwia orientację w poszczególnych oktawach klawiatury. Nauczyciel posługuje się pojęciami „białe klawisze” i „czarne klawisze”, podobnie jak w przypadku tradycyjnego kształcenia muzycznego. Termin „białe klawisze” oznacza szereg dźwięków diatonicznych, „czarne klawisze” to dźwięki osiągnięte poprzez zmiany chromatyczne. Natomiast pojęcia „grupa dwóch czarnych klawiszy” oraz „grupa trzech czarnych klawiszy” służą orientacji dziecka niewidomego na klawiaturze.
Kolejnym etapem pracy nauczyciela instrumentu z dzieckiem niewidomym jest nauka konkretnych utworów. Nauczanie odbywa się metodą powtarzania, przez co proces ów trwa dłużej, niż w przypadku dziecka widzącego. Dziecko niewidome powtarza za nauczycielem krótkie fragmenty utworu, ucząc się ich na pamięć. Sam proces odczytywania tekstu utworu muzycznego przebiega podobnie jak w przypadku dzieci widzących: początkowo dziecko opanowuje osobno partię prawej i lewej ręki, a następnie uczy się grać partie obu rąk równocześnie. Jak już wspomniano, proces opanowania pamięciowego utworu polega na przyswajaniu przez ucznia kolejnych fragmentów. Obowiązuje tu zasada gradacji: uczeń zapamiętuje początkowo krótkie fragmenty, po czym łączy je w coraz większe całości aż do opanowania pamięciowego całego utworu.
Podczas pracy nad utworem z dzieckiem niewidomym szczególnie ważny jest problem palcowania w utworze (tzw. aplikatury). Nauczyciel powinien konsekwentnie trzymać się stałego wzoru palcowania.
W procesie nauczania gry na instrumencie dzieci niewidomych oprócz pamięci istotną rolę odgrywa wyobraźnia ucznia. Nauka gry rozwija bowiem zdolność myślenia abstrakcyjnego. Dziecko ucząc się poszczególnych fragmentów zapamiętuje je uzmysławiając sobie podobieństwa i różnice pomiędzy nimi, porównując je, i dokonuje szeregu podobnych operacji myślowych. Ma to pozytywny wpływ w procesie ogólnego rozwoju dziecka.
Rola nauczyciela gry na instrumencie w procesie rozwoju osobowości dziecka niewidomego w żadnym wypadku nie może ograniczać się jedynie do czynności związanych z nauczaniem gry na fortepianie. Pedagog powinien pełnić także rolę wychowawcy i przyjaciela dziecka, mogącego pomóc mu w pokonywaniu różnego rodzaju trudności związanych z kalectwem oraz wskazującego drogę postępowania w niełatwym życiu niewidomego.
Bibliografia
M. Przychodzińska - „Dziecko i muzyka”, Nasza Księgarnia, 1981
T. Majewski - „Psychologia niewidomych i niedowidzących”, PWN, Warszawa 1983
Z. Sękowska - „Poznawanie rzeczywistości przez dzieci niewidome w procesie nauczania”, Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej, Lublin 1968
Hulek (red.) - „Pedagogika rewalidacyjna”, PWN, Warszawa 1980
2