ZSRR w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Stalinizm w latach trzydziestych (od ok. 1929 r.). podr., s. 98 - 108, oprac. RM, „Jeżeli faszyzm był spotworniałym bękartem romantyzmu,
to komunizm był zdegenerowaną odroślą oświecenia”, Leszek Kołakowski
1.Powstanie ZSRR (30 XII 1922) - państwo federacyjne (ZSRR jako związek republik, np.
Rosyjskiej SRR, Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR, itd.)
2. ZSRR w okresie stalinowskim jako państwo totalitarne.
3. Lenin wobec Stalina w świetle „Listu do Zjazdu” z 1922 r. (swoisty testament polityczny Lenina)
Lenin w Liście do Zjazdu z 1922 r. o Stalinie: „Towarzysz Stalin po objęciu stanowiska sekretarza
generalnego skupił w swoich rękach nadmierną władzę i nie mam pewności, czy zawsze potrafi z tej
władzy korzystać z należytą ostrożnością (...) Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do
zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami komunistami, staje się nie do zniesienia na
stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem
przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który pod wszystkimi
względami różniłby się od tow. Stalina jedną tylko zaletą, a mianowicie - większą tolerancyjnością, większą
lojalnością, większą uprzejmością, bardziej uważnym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym
usposobieniem, itp.”.
4. Śmierć Lenina (I 1924). (zmiana nazwy Piotrogrodu na Leningrad po śmierci Lenina)
5. Przekształcenie RKP(b) w WKP(b) w 1925 r. (system nomenklatury - obsadzanie
najważniejszych stanowisk w państwie przez rządzącą partię)
6. Walka o władzę w ZSRR po śmierci Lenina oraz stopniowe umacnianie wpływów przez
Stalina w latach dwudziestych (sylwetki Stalina i Trockiego, podr., s. 99, 100)
• konkurenci Stalina w latach 20 - tych na drodze do pełni władzy: Lew Trocki, G. Zinowiew,
Lew Kamieniew, Mikołaj Bucharin
▪ rządy triumwiratu Stalin - Zinowiew - Kamieniew (po śmierci Lenina w 1924 r., do 1926 r.)
• konflikt Stalina z Lwem Trockim
usunięty z partii w 1926 r., wydalony z ZSRR w 1929 r., najpierw zwolennik NEP-u, potem jego
przeciwnik, był zwolennikiem rozszerzenia rewolucji bolszewickiej na cały świat (idea permanentnej
rewolucji), na emigracji w latach 30-tych rządy Stalina i ówczesne przemiany z ZSRR nazywał
„zdegenerowaną biurokracją”, przejęcie przez Stalina władzy porównywał do przewrotu
termidoriańskiego, samego Stalina nazwał „najbardziej wybitną miernotą w partii”, na emigracji
Trocki utworzył w 1938 r. tzw. IV Międzynarodówkę (tzw.Międzynarodówkę trockistowską), był w
latach 30- tych najbardziej znienawidzoną postacią w propagandzie sowieckiej (stalinowskiej), został
zamordowany przez agenta NKWD w Meksyku w 1940 r.
• konflikt Stalina z przeciwnikami NEP-u w 1926 r. (Trockim, Zinowiewem, Kamieniewem)
▪ śmierć w „dziwnych okolicznościach Michaiła Frunze i Feliksa Dzieżyńskiego (w 1925 r. - „z
przepracowania”)
• konflikt Stalina w 1929 r. z M. Bucharinem (zwolennikiem kontynuowania NEP-u, oskarżonym
przez Stalina o „odchylenie prawicowe”)
• przejęcie przez Stalina pełni władzy w 1929 r. (początek stalinizmu, „kultu jednostki” Stalina - od
obchodów 50 - tych urodzin, odejście przez Stalina od NEP-u, powrót do kolektywizacji rolnictwa -
zaniechanej w okresie NEP-u)
7. Przyczyny odchodzenia przez Stalina od NEP-u w latach 1928 - 1929
obawa przed odrodzeniem kapitalizmu
rywalizacja o władzę miedzy Stalinem a Bucharinem (zwolennikiem NEP-u)
dążenie Stalina do całkowitego podporządkowania gospodarki państwu oraz szybkiej industrializacji kraju
wybuch wielkiego światowego kryzysu gospodarczego w 1929 r. (był dla Stalina argumentem, że gospodarka socjalistyczna - całkowicie upaństwowiona - jest lepsza od kapitalistycznej)
8. Kolektywizacja rolnictwa w ZSRR w latach trzydziestych (od 1928 r.)
Kolektywizacja rolnictwa - zmiany własnościowe na wsi polegające na zastąpieniu prywatnej własności ziemi (odbieraniu chłopom prywatnej własności ziemi) własnością spółdzielczą lub państwową; dwie formy kolektywizacji rolnictwa w Rosji Radzieckiej i ZSRR:
- tworzenie spółdzielczych gospodarstw rolnych (kołchozy)
- tworzenie państwowych gospodarstw rolnych (sowchozy)
Przyczyny przymusowej kolektywizacji rolnictwa realizowanej od 1928 r.
przyjęcie założenia, że rolnictwo skolektywizowane (spółdzielcze lub państwowe) jest bardziej wydajne od rolnictwa indywidualnego (indywidualnych , prywatnych gospodarstw rolnych)
dążenie do zlikwidowania warstwy społecznej bogatych chłopów („kułaków”)
kolektywizacja rolnictwa była przejawem odchodzenia od NEP-u (czyli likwidacji elementów gospodarki rynkowej oraz własności prywatnej)
dążenie do zwiększenia gospodarczej eksploatacji wsi w celu uzyskania większych środków na rozbudowę przemysłu ciężkiego (industrializacji państwa)
Skutki przymusowej kolektywizacji rolnictwa:
Przymusowa kolektywizacja rolnictwa, przeprowadzana w latach 1929 - 1935 pochłonęła ok. 5 - 8 mln ofiar (zwł. na Ukrainie), formy jej realizacji, m.in. odbieranie chłopom żywności w zimie co powodowało klęskę głodu, przesiedlanie w nieludzkich warunkach, itp., niska wydajność skolektywizowanego rolnictwa (w 1937 r. produkcja żywności w przydomowych działkach stanowiących 3 % wszystkich gruntów uprawnych przynosiła 20% całej produkcji rolnej w ZSRR, podr.,s. 101)
9. Rozwój przemysłu i industrializacja ZSRR w latach trzydziestych
gospodarcze plany pięcioletnie (od 1928 r.): 1928 - 1932, 1933 - 1937, 1938 - 1942
tzw. socjalistyczne współzawodnictwo pracy (ruch stachanowski - ruch przodowników pracy oparty na współzawodnictwie) i jego funkcje propagandowe („pięciolatka w cztery latka”)
Aleksy Stachanow - górnik z Donbasu, wykreowany w latach trzydziestych przez propagandę
stalinowską na bohatera socjalistycznego współzawodnictwa pracy (podr. s. 101)
najważniejsze inwestycje: rozbudowa Donbasu (doniecki okręg przemysłowy), budowa uralsko -
kuźnieckiego okręgu przemysłowego (zob. wiersz W. Broniewskiego -„płoną piece
Magnitogorska...”), kanał Moskwa - Don, kanał białomorski (Jezioro Onega - Morze Białe)
10. Instytucje terroru w ZSRR w latach trzydziestych
NKWD (szefowie NKWD w okresie „wielkiej czystki”: Henryk Jagoda (1934 - 1936), Mikołaj Jeżow (1936 - 1938), po zakończeniu „wielkiej czystki” - od XII 1938 r. Ławrientij Beria)
łagry (sowieckie obozy pracy przymusowej, np. Workuta, łagry na Wyspach Sołowieckich) i Gułag (Gławnoje Uprawlenije Łagieriej - Główny Zarząd Obozów, utworzony w 1930 r.), w 1940 r. w łagrach mogło przebywać ok. 13 mln. osób
sądownictwo (np. tzw. procesy moskiewskie w okresie „wielkiej czystki”, rola prokuratora Andrieja Wyszyńskiego)
11. Wielka czystka - masowe represje Stalina w latach 1934 - 1938, wobec członków partii bolszewickiej i
oficerów Armii Czerwonej, wielka czystka rozpoczęła się w 1934 r. od zabójstwa Sergiusza Kirowa (w
wyniku tajnego rozkazu Stalina) Przyczyny „wielkiej czystki”:
- mania prześladowcza Stalina, obawa przed spiskiem, w wyniku którego zostałby pozbawiony władzy i życia
- obawa przed kontrrewolucją
- zwalczanie domniemanych zwolenników Trockiego w szeregach partii bolszewickiej (walka z trockizmem)
- ideowe uzasadnienie wielkiej czystki - w miarę postępów w budowie socjalizmu pojawiają się ciągle nowi
wrogowie (zaostrza się walka klasowa)
- terror wynikał z istoty państwa totalitarnego (państwo totalitarne zawsze ma wrogów - rzeczywistych lub
urojonych, terror jest konieczny do utrzymania totalitarnego charakteru państwa
- terror wynikał z istoty mechanizmu rewolucji (rewolucja „pożera swoje własne dzieci”)
Zakres „wielkiej czystki” - w l. 1937 - 1938 aresztowano ok. 7 mln. osób, 1 mln. rozstrzelano, 2 mln. zmarły w łagrach,
rola tajnych procesów sądowych oraz jawnych - pokazowych, trzy procesy moskiewskie w l. 1936 -
1938 (w I procesie moskiewskim skazano m.in. Kamieniewa i Zinowiewa, w III procesie
moskiewskim np. Bucharina), zgładzenie np. przywódców KPP
Wielka czystka w armii - skazano ok. 35 tys. oficerów, ok. 40% korpusu oficerskiego Armii
Czerwonej, ok. 80 % pułkowników i generałów oraz 3 marszałków, w tym marszałka Michaiła
Tuchaczewskiego w 1937 r. (pod pretekstem rzekomego szpiegostwa na rzecz Niemiec)
Propaganda sowiecka w okresie wielkiej czystki - np. zwalczanie domniemanych trockistów i
szpiegów państw kapitalistycznych, propagowanie wśród dzieci i młodzieży (pionierów) kultu
Pawlika Morozowa (donos na rodziców, s. 104), propagowanie kultu Stalina, publikowanie kolejnych zmienionych wersji
„Historii WKP (b) - krótkiego kursu”, usuwanie z fotografii skazanych osób (np. Jeżow obok
Stalina, podr., s. 105)
Zob. głośny film współczesnego reżysera Nikity Michałkowa nawiązujący do okresu „wielkiej czystki” w ZSRR - Spaleni słońcem
12. Wala z religią w okresie stalinowskim (podr., s. 106)
13. Kult jednostki osoby Stalina (podr., s. 106)
14. Konstytucja ZSRR z (5 XII) 1936 r., (jej głównym autorem był M. Bucharin)
- wiele jej zapisów (nawiązujących do idei humanitaryzmu, praw człowieka i sprawiedliwości
społecznej) w praktyce nie było przestrzeganych,
- ZSRR określa się w konstytucji jako państwo związkowe - federację republik radzieckich
(konstytucja przyznaje republikom prawo wystąpienia z ZSRR),
- najważniejsze zasady ustroju państwa : „ZSRR jest państwem socjalistyczny robotników i
chłopów”, „Cała władza w ZSRR należy do ludu pracującego miast i wsi”, „Podstawą
ekonomiczną ZSRR jest socjalistyczny system gospodarki - socjalistyczna własność narzędzi i
środków produkcji, ustanowiony w rezultacie likwidacji gospodarki kapitalistycznej, zniesienia
prywatnej własności narzędzi i środków produkcji oraz zniesienia wyzysku człowieka przez
człowieka”, „Praca w ZSRR jest obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela i zgodnie z tą
zasadą: kto nie pracuje - ten nie je”.
15. Kultura, literatura, sztuka - socrealizm (realizm socjalistyczny) w kulturze, nauka
- filmy Sergiusza Eisensteina (np. Pancernik Potiomkin, Iwan Groźny)
- literatura: Maksym Gorki, Włodzimierz Majakowski jako poeta socrealizmu, specyfika
twórczości M. Bułchakowa (Mistrz i Małgorzata), S. Jesienin, A. Tołstoj, Piotr Wielki
- wprowadzanie metodologii marksistowskiej (tzw. dialmat, materializm dialektyczny) w badaniach
naukowych, radziecka genetyka (fałszerstwa naukowe Trofima Łysenki)
16. Polityka zagraniczna ZSRR w dwudziestoleciu międzywojennym
oficjalne uznanie ZSRR jako państwa przez mocarstwa zachodnie (1924)
- Protokół Litwinowa z 1929 r. ((ZSRR zadeklarował swoim europejskim sąsiadom
nienaruszalność granic)
pakt o nieagresji z Polską z 1932 r. (przedłużony w 1934 r.)
przystąpienie ZSRR do Ligi Narodów w 1934 r. (oraz do Rady Ligi Narodów)
uchwały VII Kongresu Kominternu w Moskwie (1935 r.) i poparcie ZSRR dla koncepcji tworzenia antyfaszystowskich „frontów ludowych” (współdziałania komunistów z socjalistami) w poszczególnych państwach Europy, zagrożonych przejęciem władzy przez faszystów i skrajną prawicę
wsparcie ZSRR dla tzw. „brygad międzynarodowych” w wojnie domowej w Hiszpanii (1936 - 1939), walczących przeciw przejęciu władzy przez gen. F. Franco
Pakt Ribbentrop - Mołotow (23 VIII 1939)
agresja ZSRR na Polskę 17 IX 1939 i zajęcie wschodnich kresów II RP
układ o granicach i przyjaźni między ZSRR a Niemcami hitlerowskimi (28 IX 1939)
przemówienie W. Mołotowa na forum Rady Najwyższej ZSRR 31 X 1939 r. (deklaracja sojuszu ZSRR z III Rzeszą, nazwanie Polski „pokracznym bękartem traktatu wersalskiego”)
agresja ZSRR na Finlandię w XII 1939 r. oraz wykluczenie ZSRR z Ligi Narodów
aneksja przez ZSRR Litwy, Łotwy, Estonii, Besarabii w 1940 r.
agresja Niemiec hitlerowskich na ZSRR 22 VI 1941 r.
Słownik pojęć: * Dyktatura proletariatu - ustrój polityczny Rosji Radzieckiej (od przejęcia władzy przez bolszewików w
1917 r.) a następnie ZSRR w okresie stalinowskim.
Ustrój polityczny Rosji Radzieckiej został określony jako „dyktatura proletariatu” w konstytucji z VII 1918 r. Cechy dyktatury proletariatu:
- system monopartyjny (rządy jednej partii)
- rządząca partia odwołuje się do programu marksistowskiego i deklaruje sprawowanie władzy w imieniu klasy
robotniczej
- masowy terror wobec przeciwników politycznych, nie tylko wobec jednostek ale także wobec całych grup
społecznych - burżuazji, ziemiaństwa, duchowieństwa, bogatych chłopów („kułaków)
- totalitaryzm (dążenie państwa do objęcia kontrolą wszystkich sfer życia obywateli)
- upaństwowienie wszystkich sektorów gospodarki
- powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
* Komunizm wojenny - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1918 - 1920 (a zarazem sposób
gospodarczo - polityczno - militarnej organizacji społeczeństwa). Cechy komunizmu wojennego:
- redukowanie w gospodarce stosunków towarowo - pieniężnych
- upaństwowienie przemysłu
- upaństwowienie handlu (zarówno hurtowego jak i detalicznego), czyli wprowadzenie państwowego monopolu
w handlu
- reglamentacja żywności
- powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
- terror wobec „spekulantów” żywnością
- narzucenie chłopom obowiązkowych kontyngentów (dostaw) żywności na rzecz państwa
- początki kolektywizacji rolnictwa
* NEP („Nowa Ekonomiczna Polityka”) - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1921 - 1928,
zainicjowana przez Lenina w 1921 r. w celu zniwelowania klęski głodu, przezwyciężenia negatywnych
skutków komunizmu wojennego oraz ożywienia gospodarczego kraju. Cechy NEP - u:
- odejście od zasad komunizmu wojennego
- wprowadzenie pewnych elementów gospodarki rynkowej
- dopuszczenie prywatnych przedsiębiorców w życiu gospodarczym państwa (pojawia się zatem nowa grupa
społeczna - tzw. „nepmani”)
- przywrócenie wolnego, prywatnego handlu, zwł. detalicznego
- dopuszczenie prywatnego kapitału zagranicznego do gospodarki radzieckiej
- rezygnacja przez państwo z przymusowych dostaw (kontyngentów) żywności przez chłopów
- zaprzestanie na pewien czas kolektywizacji rolnictwa (do 1929 r.)
kolektywizacja rolnictwa - zmiany własnościowe na wsi polegające na zastąpieniu prywatnej własności ziemi (odbieraniu chłopom prywatnej własności ziemi) własnością spółdzielczą lub państwową; dwie formy kolektywizacji rolnictwa w Rosji Radzieckiej i ZSRR:
- tworzenie spółdzielczych gospodarstw rolnych (kołchozy)
- tworzenie państwowych gospodarstw rolnych (sowchozy)
„kułacy” - tak propaganda sowiecka określała bogatych chłopów, niechętnych kolektywizacji
rolnictwa „nepmani” - prywatni przedsiębiorcy w okresie NEP-u; ludzie, którzy w okresie NEP-u zdobyli
majątek, nowa burżuazja
1