Filozofia a teologia. Filozofia a światopogląd. Filozofia a ideologia
Na ostatnich zajęciach mówiliśmy o związkach filozofii z wiedzą potoczną, religią i wiarą. Doszliśmy do wniosku, że nie ma rywalizacji, ani tym bardziej żadnego konfliktu pomiędzy filozofią, a religią. Każda z nich: zarówno religia, jak i filozofia, mają do spełnienia zupełnie różne zadania. Pełnią w kulturze odmienne role: religia zaspakaja bardzo głębokie, a przy tym specyficzne potrzeby ludzi, natomiast filozofia zaspokaja żądzę wiedzy, potrzeby natury teoretycznej (poznawczej). Obie - filozofia i religia -funkcjonują więc w miarę niezależnie i równolegle do siebie.
Jeżeli istnieje jakaś rywalizacja teoretyczna, to zachodzi ona raczej pomiędzy filozofią a teologią. Teologia to w ujęciu dosłownym „nauka o bogu” (gr. theos - bóg, logos - nauka, słowo). Istnieje wiele różnych teologii. Każda funkcjonuje w obrębie danej religii, starając się rozwikłać zagadki i problemy w tej religii występujące. Istnieje więc teologia chrześcijańska, prawosławna, protestancka, judaistyczna, pastoralna i zapewne islamska. Teologia, to taki serwis teoretyczny lub system operacyjny służący do zrozumienia i „obsługi” konkretnej religii.
Teologia stanowi próbę racjonalnego wyjaśnienia, wyklarowania i oświetlenia problemów występujących w danej religii. Przy czym prawdy wiary, dogmaty, aksjomaty danej religii są nienaruszalne i niepodważalne; jako takie nie podlegają dyskusji. Zwykle nie poddaje się ich analizie ani krytyce. Uchodzą za fundamentalne i oczywiste. Natomiast wyjaśnia się konsekwencje tych oczywistych prawd (oczywistych dla wyznawców danej religii). Wyjaśnia się także konsekwencje pewnych faktów lub sekwencji zdarzeń, o których donosi tradycja religijna, albo pisma uznawane za święte. Niektóre fakty mogą być niejasne, bądź całkowicie niezrozumiałe dla wyznawców. Stąd konieczność ich wytłumaczenia, czym właśnie zajmuje się teologia.
Teologia dba także o czystość i poprawność interpretacji religii, (odrzucając wiele fałszywych przekonań i wniosków) oraz interpretuje w duchu danej religii nowe zjawiska (etyczne, społeczne, techniczne), które wcześniej nie występowały (np. doping farmakologiczny, klonowanie, dążenie homoseksualistów do zawierania małżeństw i adoptowania dzieci, użytkowanie specjalistycznej aparatury medycznej i okoliczności jej wyłączania itp.).
Przykłady:
1. Teolog katolicki będzie tłumaczył wyznawcom religijnym możliwość istnienia po śmierci i życia wiecznego w niebie (piekle lub czyśćcu) używając takich elementarnych i podstawowych założeń, jak: wszechmoc boża (Bóg potrafi zrobić wszystko - zarówno stworzyć człowieka z niczego, jak i powołać go do życia z martwych) oraz to, że bezwzględnie konieczną „przepustką” do przejścia granicy między życiem a śmiercią, światem doczesnym a światem wiecznym jest dusza. Każdy człowiek ma duszę i każdy dostąpi życia wiecznego (różne będzie tylko jego przeznaczenie - w zależności od tego, jak żył). Istoty nie posiadające duszy - jak zwierzęta, rośliny, przedmioty - nie dostaną się do „nieba” i nie były (dotychczas) ważne z teologicznego punktu widzenia. Niezależnie od tego, jak bardzo istoty te lubimy i jesteśmy do nich przywiązani.
2. W teologii islamskiej zakłada się sytuację dokładnie odwrotną - do życia wiecznego wierni będą mogli zabrać ze sobą zarówno zwierzęta, jak też i swój ziemski dobytek. W muzułmańskim „niebie” będzie też dozwolone to, co zabronione było na ziemi i czego trzeba się było wyrzekać. To będzie ich nagroda i rekompensata za wierne i pobożne życie. W odróżnieniu od ascetycznego chrześcijańskiego „nieba”, muzułmańskie ma obfitować w dobra materialne.
3. Teolog jakiejś wschodniej religii, np. buddyzmu (to silny prąd społeczno-religijny mający miliony wyznawców na całym świecie) mówiąc o wieczności nie odwołuje się do boga (w buddyzmie go nie ma), ale do pewnych praw kosmicznych rządzących całą rzeczywistością. Według koncepcji buddyjskich (i nie tylko) kondycja pośmiertna nie jest stała i dana raz na zawsze, gdyż (podobnie jak w chrześcijaństwie) zależy od tego, jak żyliśmy na ziemi (jakimi byliśmy ludźmi - dobrymi czy złymi). I w zależności od tego możemy po śmierci wcielać się w ciała innych ludzi (reinkarnacja), różne zwierzęta, rośliny a nawet przedmioty. I to jest dla nas adekwatna do czynów kara. Im gorsi byliśmy w aktualnym życiu, tym bardziej podłą i plugawą postać dostajemy w następnym. Tym samym oddalając się od wyzwolenia. Przez koło wcieleń można przechodzić tysiące lat (poprawiając swoją kondycję, lub pogarszając). Nagrodą za dobre życie jest wyzwolenie z koła wcieleń i bezpowrotne, całkowite i na zawsze roztopienie się we wszechświecie, połączenie się z nim. Zwierzę, to potencjalny krewny, dlatego też wymaga uwagi, szacunku. Dlatego w hinduizmie wiele zwierząt czci się jako święte, np. krowy, ale nie tylko.
Uwaga dodatkowa: podobnie jak świecki katecheta, może istnieć również świecki teolog wykładający teologię danej religii. Może to być np. filozof o neutralnych poglądach religijnych, który używając precyzyjnego instrumentarium filozoficznego stara się logicznie wyjaśnić niektóre zjawiska, wydawałoby się, że nadprzyrodzone lub zawiłości występujące w tej religii: analizę i interpretację wypowiedzi ważnych osób, tekstów świętych, ważnych wydarzeń i faktów.
Filozofia i teologia bardzo często podejmują się analizy tych samych problemów. Przykładem jest np. miejsce i rola kobiety w życiu społecznym, traktowanie ciała ludzkiego, kwestia bólu, cierpienia, choroby i niepełnosprawności, uprawianie sportu, aborcja, eutanazja, kara śmierci, samobójstwo, klonowanie badania prenatalne i wiele, wiele innych.
Różnica pomiędzy filozofią a teologią polega na tym, że rozwiązują one te same problemy w zupełnie inny sposób. Teologia wyciąga konsekwencje wypowiedzi, faktów czy zdarzeń na podstawie pewnych oczywistych danych źródłowych (oczywistych i niepodważalnych w tym systemie religijnym).
Przykłady:
1. W kwestii istnienia duszy, problemem filozoficznym jest to, czy ona w ogóle istnieje, jaką ma postać, czy jest materialna czy niematerialna, z ilu części się składa, jak funkcjonuje, gdzie się mieści, jakie posiada kompetencje, jak współdziała z ciałem, co się z nią dzieje po śmierci ciała oraz czy i jak może dalej funkcjonuje bez niego;
W teologii katolickiej zakłada się z góry i zawsze trzyma się tego konsekwentnie, że Bóg stworzył człowieka wraz z indywidualną („osobistą”) duszą, która jest jedna, niepodzielna, niematerialna i wieczna. Pojawiła się pewnym momencie i odtąd będzie istnieć już na zawsze, na wieki. Tyle jest dusz ludzkich ile ludzi.
2. W kwestii istnienia boga, problemem filozoficznym jest to, kim (lub czym) on jest (energią, siłą kosmiczną, osobą; jest jeden czy więcej; w jakiej postaci; jakie posiada atrybuty i możliwości; jakie są konsekwencje jego działania).
W teologii katolickiej na tę kwestię odpowiada się następujący sposób: Bóg jest jeden (aczkolwiek w 3 postaciach), jest osobą, jest wieczny, dobry i miłosierny, wszechmocny i wszechwiedzący.
2. Filozofia, teologia, światopogląd
Zarówno teologia, jak i filozofia kreują pewien określony obraz świata, który starają się racjonalnie wyjaśniać i konsekwentnie tego wizerunku świata się trzymają. Tworzą w ten sposób swoisty teoretyczny system światopoglądowy. Wszelkie nowe zjawiska fizyczne (biologiczne, chemiczne, genetyczne itd.) oraz społeczne (np. sportowe) starają się zinterpretować logicznie w duchu tego właśnie systemu. Wywołuje to co jakiś czas pewne tąpnięcia i zawirowania w obrębie danego systemu. Np. wtedy, gdy nowe wynalazki naukowe podważają teorie występujące w danej religii (lub filozofii). Ewolucjonizm pochodzenia darwinowskiego oraz teoria wielkiego wybuchu (które znalazły potwierdzenie naukowe) zagroziły niektórym podstawowym tezom teologicznym w judaizmie i katolicyzmie (że człowieka stworzył Bóg, że świat jest także jego tworem - poglądy te nazywa się kreacjonizmem). Należało te tezy przeinterpretować (bo faktom naukowym nie można było zaprzeczyć), aby w mocy utrzymać system główny: dany obraz świata.
Uwaga dodatkowa: ludzie mają określone światopoglądy (poglądy na świat), dające pewien całościowy, teoretyczny obraz rzeczywistości. Każdy z nas zapytany o najprzeróżniejsze kwestie natury ogólnej (np. jakie jest miejsce i rola człowieka w świecie, czy sport jest ważną działalnością, jaki jest sens życia człowieka, co się dzieje po śmierci, jak należy traktować ciało ludzkie) potrafi znaleźć na to odpowiedzi według światopoglądu, który uważa za swój. Nie zawsze jednak potrafi wskazać skąd wie to, co wie; skąd pochodzi ta jego wiedza. Nie zawsze ta wiedza jest też spójna, wolna od sprzeczności, ani możliwa do utrzymania).
W całościowym obrazie świata, jaki zawiera w sobie światopogląd, miejsce znajdują ważne, a często najważniejsze, wręcz newralgiczne dla wielu ludzi kwestie, nadające sens całemu ich życiu i celowości działania. Pamiętajmy jednak o tym, że światopoglądy - kreowane zarówno przez teologię, jak i filozofię - są teoretycznymi obrazami świata, opartymi na tym zasobie wiedzy, który aktualnie posiadamy. Tak jak wiedza jest zmienna, tak też i obrazy świata ciągle się zmieniają i ewoluują. To, co wydawało się kiedyś jedynie prawdziwe i ważne (często wykładane jako oficjalne i naukowe) dziś jest już nieaktualne i nieprawdziwe.
[Jest to naturalna sytuacja zarówno w nauce, jak i w trenowaniu sportowców. Metody treningowe są oparte na wiedzy dostępnej nam dziś, teraz. Na podstawie takiej wiedzy trenujemy najlepiej, jak tylko potrafimy, dobierając cykle treningowe, sposób odżywiania i suplementacji oraz odnowy biologicznej. Z perspektywy czasu i nowych odkryć metody te wydają się przestarzałe i nieefektywne, czasem nawet szkodliwe dla zdrowia. W niektórych przypadkach wydają się śmieszne jak i to, że ludzie wierzyli kiedyś w płaskość ziemi - przez setki, może nawet tysiące lat].
3. Filozofia a ideologia
Zdarza się dosyć często, że niektóre rodzaje światopoglądów, filozofie lub teologie stają się monopolistami w danym miejscu bądź czasie. Nie jest to właściwa sytuacja. Zdecydowanie lepsze wydaje się współwystępowanie ze sobą (a nawet zdrowa rywalizacja) różnych rodzajów światopoglądów. Tam, gdzie monopol zdobywa i utrzymuje tylko jeden obraz świata, zwykle dochodzi do negatywnych zjawisk i patologii: teoretyczno-poznawczej stagnacji, blokowania badań naukowych przeczących bądź zagrażających oficjalnemu światopoglądowi, widzeniu świata w „krzywym zwierciadle”. Czasem taka sytuacja trwa setki lat.
Przykłady:
1. Starożytna Grecja - ogromne zainteresowanie ciałem ludzkim, dbałość o nie, przekonanie o jego pięknie i harmonii. Sport ma charakter religijny i służy oddawaniu czci bogom. Naturalne zainteresowanie światem i intensywny, niczym nie hamowany rozwój naukowy. Traktowanie jako barbarzyńców, jako gorszych tych, którzy nie uprawiają sportu i nie są Hellenami;
2. Średniowiecze europejskie - asceza, niemal całkowity zanik zainteresowania ciałem ludzkim i sportem na korzyść pielęgnacji duszy. Ćwiczenia nie fizyczne, ale duchowe. Sport nie ma nic wspólnego z Bogiem i najważniejszymi sprawami duchowymi. Rozwój nauk służących poznaniu Boga, nie doczesnego, materialnego świata. Blokada niewygodnych danych naukowych, eliminacja niepokornych naukowców.
3. XVII wiek - wiek ogromnego, niepowstrzymanego rozwoju filozofii i nauk szczegółowych. Zaufanie do ludzkiego rozumu i naturalnych możliwości poznawczych. Zainteresowanie ciałem ludzkim i nieśmiałe jeszcze - zainteresowanie sportem. Człowiek traktowany jako bezduszna biomaszyna - podlegająca identycznym prawom przyrodniczym, jak wszystkie inne istoty żywe.
4. XX/XXI wiek - wypaczony kult ciała ludzkiego preferujący nadmiernie szczupłe, anorektyczne sylwetki kobiet, a „napompowaną” budowę ciała mężczyzn. A jednocześnie wywieranie presję, aby taką figurą posiadać jako swoisty kanon piękna. Reżimy dietetyczne i treningowe powodują, że anoreksja staje się poważnym problemem w wielu dyscyplinach i konkurencjach sportowych.
Ideologia
Niekiedy pewien obraz świata zostaje podchwycony i wykorzystywany do praktycznych celów przez mniejszość w danym społeczeństwie i siłą narzucony większości. Służy wtedy do władania ludźmi i utrzymywania ich pod stałą kontrolą - nawet wbrew ich woli. Wówczas obraz świata (filozoficzny bądź teologiczny) zmienia się w dominującą ideologię. Jest to jedna z najbardziej tragicznych sytuacji, jaka może wystąpić. W historii mamy wiele przykładów tego typu zdarzeń. Ideologizacji społeczeństwa sprzyja system władzy absolutnej; np. dyktatura jednego człowieka. Ideologia prędzej czy później staje się jedynym obowiązującym obrazem świata i pełni instrumentalne funkcje władania masami ludzkimi. Wysiłki ideologów skupiają się na samoutrzymywaniu i samowyjaśnianiu ich światopoglądu i ich wizji świata.
Przykłady:
1. Faszyzm (Niemcy, Włochy);
2. Komunizm (Rosja, Kuba, Korea, Chiny);
3. Socjalizm (Polska, Czechosłowacja, NRD);
4. Antysemityzm (Palestyna, Iran);
5. Fundamentalizm islamski (kraje arabskie, Kaukaz);
Każda z tych ideologii opiera się na filozoficznym, bądź teologicznym obrazie świata, którego wyznawcy starają się narzucić (często przymusem, siłą) innym, słabszym, „niewiernym”. Opornych zwalcza się i eliminuje. Jest to bardzo groźna sytuacja, kiedy specyficznie zinterpretowane koncepcje filozoficzne lub teologiczne - często wbrew intencjom i woli ich twórców - są wykorzystywane do niecnych celów. Taka zdeformowana, zniekształcona filozofia czy też teologia przestaje być tym, czym w założeniu była. Zamieniona w ideologię, sprawnych rękach tych, którzy ją zawłaszczyli i wykorzystują do swoich celów, zmienia się w swoją karykaturę. Taka sytuacja ma miejsce między innymi we współczesnym fundamentalizmie islamskim (dokonującym skrajnych interpretacji Koranu usprawiedliwiających zabijanie „niewiernych”), fundamentalizmie żydowskim, fundamentalizmie katolickim (detonowanie bomb pod klinikami aborcyjnymi w „obronie życia poczętego”).
Wpływ ideologii na sport
Na ogół ideologia wywiera przemożny wpływ na każdą dziedzinę życia. Ingeruje również w dziedzinę sportu, który pełni w niej funkcje instrumentalne, np. jako rodzaj „propagandy sukcesu”. Znamienne pod tym względem były igrzyska olimpijskie, w czasie trwania których palestyńscy terroryści uprowadzili izraelskich sportowców. Próba odbicia nie udała się. Zginęło wówczas wielu sportowców. Z tamtego czasu pochodzą słynne do dziś słowa: „Show must go on” - „gra musi iść dalej”, „zawody muszą dalej trwać”. Tym samym organizatorzy sportu przywrócili eksterytorialność, neutralność, ponadpaństwowość czy ponadreligijność sportu, który reprezentuje wartości uniwersalne.
Przykładami uprawiania sportu dla celów ideologicznych był konflikt z czasów „zimnej wojny”, kiedy sportowcy z ZSRR, NRD i innych państw byłego bloku wschodniego rywalizowali z państwami imperialistycznymi (kapitalistycznymi) by zwycięstwami wykazać wyższość ustroju socjalistycznego i komunistycznego. Podobna sytuacja panuje dziś na Kubie i w obu Koreach, a także w Chinach, które dołożą wszelkich starań, by zdobyć jak najwięcej złotych medali na najbliższych igrzyskach olimpijskich, których będą gospodarzem.
W danej ideologii - teologicznej czy filozoficznej - sport i zawodnicy pełnią instrumentalną rolę. Ich zdrowie, szczęście czy osobista satysfakcja jest kwestią drugoplanową bądź zupełnie nieistotną. NRD-owskie i rosyjskie sportsmenki zachodziły w ciążę na 2-3 miesiące przed prestiżowymi zawodami tylko po to, by po osiągnięciu kluczowego miejsca ciążę natychmiast usunąć. Wykorzystywały to (lub może raczej powinno się powiedzieć: wykorzystywano je), że organizm kobiety w ciąży podczas pierwszych kilku miesięcy ciąży jest najbardziej efektywny. Podobna sytuacja ma miejsce w Chinach (gdzie nota bene prawa człowieka są nieustannie łamane). Tam do niektórych dyscyplin i konkurencji sportowych zabiera się rodzicom kilkuletnie dzieci umieszcza w specjalnych szkołach sportowych. Bezwzględny reżym i przystosowywanie organizmów zawodników od najmłodszych lat do niebywałych wyczynów, zwłaszcza w gimnastyce artystycznej.
Fundamentaliści islamscy skazali na śmierć Algierską lekkoatletkę za to, że wystąpiła... publicznie roznegliżowana; tzn. w stroju sportowym. „Jaskrawym przykładem religijnej nietolerancji było wydanie wyroku śmierci przez radykalnych islamistów algierskich na reprezentantkę swojego kraju H. Bulmerke, mistrzynię olimpijską z Barcelony w biegu na 1500 m, za to, że występowała publicznie w stroju sportowym”.
Niech to będzie dla Was materiałem do przemyśleń.
T. Socha, Sport kobiet. Historia, teoria, praktyka, Centralny Ośrodek Sportu, Biblioteka Trenera, Warszawa 2002. s. 6.
6