ZYGMUNT KRASIŃSKI IRYDION
Oprac. Wacław Kubacki
Inspiracje Krasińskiego:
podróż do Włoch,
studia nad historią imperium rzymskiego,
ówczesne życie polityczne (krytyka powstania listopadowego),
związek z Joanną Bobrową (dedykacja utworu),
historiozofia: Herder (krytykował papieski Rzym, obwiniał Kościół o upadek historiografii), Fryderyk Schlegel (historia to objawienie Boga w świecie; dzieje imperium rzymskiego były dla filozofa pożyteczną nauką dla Europy; Opatrzności za bliską sobie formę ustroju uważał dziedziczną monarchię, zaś republikanizm to niestałość i wichrzenie), Hegel (epoka cezarów to epoka potęgi, despotyzmu i zepsucia, obwiniał Kościół za zepsucie chrześcijaństwa).
Źródła Krasińskiego:
Studia lub roztrząsania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego Chateaubrianda,
Historia rzymska oraz Wstęp do dziejów powszechnych Micheleta,
3 dzieła Sismondiego: Historia upadku imperium rzymskiego, Historia średniowiecznych republik włoskich, Historia odrodzenia wolności we Włoszech,
O systemie przemysłowym oraz Nowe chrześcijaństwo Henri Saint-Simon,
Życie Heliogabala oraz Życie Aleksandra Sewera Guevary,
Historia krucjat Michauda i Poujoulata.
Historyczność i historyzm:
rządy losu i przeznaczenia w starożytnej, pogańskiej partii Irydiona,
organiczna teoria rozwoju dziejów-przyrodnicza koncepcja życia i historii,
stoicka nauka rezygnacji, poddawania się.
Pierwiastki pseudoklasyczne:
swobodne traktowanie faktów historycznych,
dowolność w kształtowaniu głównych historycznych postaci,
podporządkowanie dzieła apriorycznej koncepcji,
aluzje: polityczne, krytykujące rolę Kościoła, pokazujące sprawę polską.
Historyzm romantyczny:
paralela polegająca na dwuczłonowości dramatu: człon historyczny (obraz Rzymu w czasach pierwotnego chrześcijaństwa) oraz człon współczesny (sytuacja polityczna, społeczna i kulturowa epoki),
w aspekcie historycznym działania Irydiona to Machiavellowska koncepcja dziejów, zaś w aspekcie dramatycznym będzie to szekspirowski typ dramatu,
akcja podporządkowana dwóm nadziemskim potęgom: szatanowi i Opatrzności,
wpływ opery romantycznej, w których występowały motywy demonologiczne (Wolny strzelec Webera oraz Robert Diabel Meyerbeera),
szatan i Opatrzność jako tradycyjna „machina” chrześcijańska,
Irydion, czyli grecki patriota-spiskowiec zostaje druhem polskich patriotów-męczenników, identyfikacja konkretnego bohatera dramatu z symbolicznym bohaterem dziejów, nieśmiertelnym bojownikiem o wolność ludów.
Problemy z określeniem formy dzieła:
sam Krasiński określił ją następująco:
„ Wstęp ma postać poematu, reszta jest dramatyczna. Koniec, obudzenie [bohatera], będzie balladą.”
wg Władysława Nehringa Irydion to dzieło stworzone w duchu estetyki romantycznej z elementami poematu fantastycznego,
krytyka budowy dzieła przez Józefa Kallenbacha, którzy pisał, że nie rozumie takiej budowy,
synkretyzm rodzajowy.
Gatunek literacki (również pojawiły się problemy z jednoznacznym określeniem):
treść wskazuje za gatunek historyczny, a opis formy na dramat napisany prozą ze wstępem i epilogiem,
dzieło o szeroko pojętej, oryginalnej epicko-dramatyczno-balladowej budowie,
prolog i epilog mają różny charakter, pełnią różne funkcje i przedstawiają odmienne typy prozy.
Wstęp:
budzenie nastroju, literacka technika Wstępu jest porównywana do „muzycznej metody podejmowania motywów” (wg Kleinera),
nie przedstawia żadnego konkretnego typu gatunkowego i nie posiada jednolitego charakteru stylistycznego,
został napisany prozą, ale wygląd zewnętrzny nie przypomina utworu prozaicznego,
stylizacja na wzór sagi skandynawskiej,
składa się z 12 rozdziałków, z którego każdy rozpada się na krótkie ustępy,
podział na 3 części:
I cz.: liczy 5 rozdz.; zawiera pytania retoryczne, które pod względem funkcjonalnym i gatunkowym są pytaniami epickimi, gdyż mają wywołać dalszą opowieść; epickie apostrofy; przewaga pierwiastka lirycznego i osobistego;
II cz.: liczy 6 rozdz.; inna stylistyka; charakter epicki, przewaga opisów, przemów i monologów; pytania epickie; naśladowanie zabytków skandynawskiej epiki i określenie jej gatunkowo jako sagę rodową Irydiona;
III cz.: liczy zaledwie 1 rozdz.; bogactwo treści; myśl o „człowieku Północy”, który jest wojownikiem z natury i zamiłowania, „człowiek Południa” zaś jest zagubiony w rozkoszach zmysłowych;
Część dramatyczna:
Krasiński podzielił część dramatyczną na 4 części, odstępując od tradycyjnego podziału na sceny i akty,
brak zasady trzech jedności,
motyw zemsty: Irydion na Rzymie, Scipio na instytucji, młodzi chrześcijanie za męczenników.
10. Dokończenie:
jest „medytacją poetycką” - przypomina swym romantycznym tematem, melancholijnym krajobrazem i lirycznym stylem gatunek opisowo-refleksyjnej poezji,
brak struktur i stylizacji sagowej,
do balladowej tematyki Dokończenia można zaliczyć pakt z szatanem i magiczne uśpienie oraz obudzenie Irydiona po wiekach,
motywy baśniowe: wejście Irydiona i Masynissy do Rzymu na prawach duchów czy cieni, przez bramy, które same się przed nimi otwarły.
Trzy typy teatru:
klasycystyczna tragedia antyfeudalna (Rzym cezariański),
psychologiczno-polityczny dramat szekspirowski (część chrześcijańsko-katakumbowa),
romantyczne misterium (motyw eschatologiczny i demonologiczny, pakt Irydiona z szatanem).
TREŚĆ:
Najważniejsze osoby:
Irydion Sygurd- Grek, syn Amfilocha i kapłanki Odyna Grimhildy, brat Elsinoe, chce zagłady Rzymu i do tego dąży przez całość utworu,
Elsinoe - siostra Irydiona,
Masynissa - szatan w postaci sędziwego starca, doradca i opiekun
duchowy Irydiona, chce potępienia duszy Irydiona, jako przeciwnik chrześcijan chce skażenia religii od wewnątrz,
Heliogabal - cesarz Rzymu,
Aleksander Sewerus- syn Mammei, cesarz Rzymu po obaleniu Heliogabala,
Mammea - matka Aleksandra,
Ulpianus - prawnik, doradca Aleksandra,
bp Wiktor - biskup Rzymu,
Kornelia - chrześcijanka, ukochana Irydiona,
Eutychian - prefekt pretorianów Heliogabala.
Wstęp:
narratorem jest poeta, kreator świata,
poznajemy rodowód Irydiona, jego matką jest Grimhilda, westalka Odyna i prorokini, zaś ojcem Amfiloch,
Amfiloch podjął wyprawę do Chersonezu Cymbrów, poślubia Grimhildę, następnie wraca z nią do Grecji,
opisane dzieciństwo i wychowanie Irydiona i Elsinoe na wyspie Chiarze, Amfiloch zaszczepił w Irydionie nienawiść do Rzymu,
Grimhilda popełniła samobójstwo,
podróż Amfilocha z urną Grimhildy do Rzymu.
Część dramatyczna:
Część pierwsza (ekspozycja głównego tematu dzieła, wprowadzenie najważniejszych postaci, poznanie pałacowego środowiska, zawiązanie podstawowych intryg, miejscem akcji jest głównie pałac):
Irydion namawia siostrę, Elsinoe, aby zasiadła przy boku Heliogabala, cesarza Rzymu,
Masynissa ostrzega Irydiona, mówiąc o Aleksandrze jako kandydacie na tron cesarski,
Elsinoe namawia Heliogabala, aby ten zaufał Irydionowi, wykorzystuje strach Heliogabala przed zamachem na jego życie, mówiąc, iż jej brat go ocali,
rozmowa Aleksandra, Mammei i Ulpianusa na temat znaczącej roli Aleksandra w przyszłości, Aleksander jako ostatnia nadzieja dla Rzymu,
Grek spotyka się z Heliogabalem, rozmawiają o zburzeniu Rzymu i odbudowaniu go na nowo, roztacza przed cesarzem zachęcające wizje przyszłości, obiecuje, że ocali go przed wrogami,
Elsinoe, załamana sytuacją, zwierza się bratu, wstydzi się porównań do kochanek cesarzy rzymskich, wywołuje w nim wyrzuty sumienia, Irydion pociesza ją i porównuje ich losy do losu Jezusa Chrystusa, który umarł zhańbiony,
do Irydiona przybywa gladiator, Scipio, mający na celu uśmiercenie Greka, w czasie rozmowy wychodzi jednak, że jest potomkiem starego rzymskiego rodu, przyłącza się do Irydiona, co jest dla bohatera dobrym znakiem i ironią losu, że Rzymianin chce pomóc w obalaniu imperium,
Masynissa zachęca Irydiona, aby ten rozkochał w sobie chrześcijankę, Kornelię, dowiadujemy się, że Irydion przyjął chrzest, na którym dano mu nowe imię: Hieronim,
Część druga (kontrast do cz. I, najbardziej romantyczna partia utworu, miejscem akcji są katakumby, 3 podstawowe wątki tej części to wątek polityczny, psychologiczno-miłosny oraz metafizyczny, pod względem dramatycznym i teatralnym robi największe wrażenie):
Irydion próbuje pozyskać bp Wiktora, ten jednak napomina go i poucza, że zemsta i przelew krwi nie są dobrym rozwiązaniem,
spotkanie Greka z Kornelią, która wyznaje mu miłość, poznajemy Kornelię jako świętą dziewicę, kobietę, za którą poszliby inni chrześcijanie, Irydion doprowadza do opętania Kornelii, przez co zmienia ona swoje stanowisko i nawołuje chrześcijan do podjęcia walki,
w katakumbach Irydion namawia chrześcijan do pójścia za nim, młodzi (Chór Młodzieńców) przystępują, starsi (Chór Starców) pełni obaw mówią o skrusze i modlitwie jako najlepszym orężu,
Część trzecia :
rozmowa Aleksandra i Irydiona, Aleksander próbuje odwlec Greka od krwawego podbicia imperium, próbuje wzniecić w nim wyrzuty sumienia związane z krzywdą Elsinoe,
Irydion obala Heliogabala, zabiera mu pierścień, ogłasza się cezarem, Heliogabal odchodzi z Elsinoe,
Wiktor wypędza z Kornelii złego ducha, po czym młoda chrześcijanka umiera, biskup wyklina Irydiona, chrześcijanie zawodzą, odwracają się od Irydiona,
w tym czasie Grek dowiaduje się od niewolnika o samobójstwie siostry i zwycięstwie Aleksandra na Palatynie, któremu poprzysięga zemstę,
Część czwarta ( rozwinięcie wątku politycznego, zapowiedź Dokończenia):
Aleksander próbuje pogodzić się z Irydionem, ten jednak odrzuca propozycję jakiejkolwiek ugody,
Masynissa wyjawia swą prawdziwą tożsamość, okazuje się być szatanem, Irydion odkrywa swoje okrutne przeznaczenie,
Masynissa obiecuje sen Irydionowi oraz wskrzeszenie go po wiekach, aby ten był świadkiem upadku Rzymu,
Dokończenie:
Irydion budzi się w 1835r., widzi Rzym jaki jest w ówczesnym czasie, widzi bogactwo i przepych dostojników kościelnych, nieczułych na biedę (jeden z celów Masynissy został osiągnięty: chrześcijaństwo zostało skażone od wewnątrz, a dokładniej Kościół),
walka o duszę Irydiona; Kornelia, jako anioł, wstawia się za jego duszą, uzasadnia jego postępowanie miłością do Grecji, dzięki czemu dusza Irydiona zostaje zbawiona.
5