Patologia społeczna, zwana również społeczną dezorganizacją lub zachowaniami dewiacyjnymi, oznacza stan zakłócenia równowagi społecznej, czego przejawem jest osłabienie więzi społecznych, zachwianie systemu wartości oraz nieskuteczność kontroli społecznej. Ze stanem zakłóconej równowagi społecznej mamy do czynienia w zbiorowościach, w których postawy aspołeczne są akceptowane co najmniej przez niektóre grupy społeczne. Takie zjawisko ma miejsce na przykład w subkulturach (neonaziści, dresiarze, skini) gdzie agresja, alkoholizm, narkomania są akceptowane. Pojęcie patologii społecznej naukowcy wiążą także z rozchwianiem systemu wartości i norm postępowania. W wielu bowiem społeczeństwach, zwłaszcza wysoko rozwiniętych, członkowie mają odmienne systemy wartości. Przykładowo uczciwość jest pojęciem różnie rozumianym w różnych środowiskach społecznych. Na przykład unikanie podatków niektórzy traktują jako przejaw przedsiębiorczości. Rozchwianie systemu wartości i norm postępowania wiąże się z niewłaściwym funkcjonowaniem systemu kontroli społecznej. Ponadto patologią jest niewątpliwie nieskuteczność działania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a także bierność społeczna wobec takich zjawisk.
Do najważniejszych patologii społecznych w Polsce zalicza się pijaństwo i alkoholizm. Są to zjawiska powszechne i związane z wieloletnią tradycją. Znaczna część społeczeństwa akceptuje to zjawisko, natomiast abstynencja jest uważana coś nienaturalnego. Alkoholicy pochodzą z różnych środowisk i stanowią około 10 - 15 % społeczeństwa. Nadużywanie alkoholu jest bez wątpienia przyczyną dezorganizacji i rozbicia wielu rodzin. Pijaństwo powoduje kolosalne straty w gospodarce - drastyczne obniżenie jakości i wydajności pracy, absencja i wypadki przy pracy to właśnie skutki tego zjawiska. Jest ono także przyczyną innych nie mniej groźnych zachowań patologicznych, takich jak przestępczość, bandytyzm, wandalizm, prostytucja, samobójstwa.
Zjawisko przestępczości nasila się stale od 1989r. Proces transformacji ustrojowej, wbrew oczekiwaniom, spowodował wzrost przestępczości. O ile w roku 1990 popełniono w kraju 883 346 przestępstw o tyle w roku 1999 popełniono ich aż 1 121 545. Szczególnie niepokojący jest niemal dwukrotny wzrost przestępstw skierowanych przeciwko rodzinie, opiece i dzieciom. Zapoczątkowana w 1989 roku reforma ekonomiczna niestety sprzyja rozwojowi przestępczości gospodarczej, matactwom, korupcji. W latach 1990 - 1999 liczba takich czynów wzrosła ponad czterokrotnie. Samobójstwa są coraz poważniejszym problemem społecznym w Polsce. W latach 1951 - 1996 odnotowano trzykrotny wzrost ich liczby, przy czym największy przyrost nastąpił w latach dziewięćdziesiątych. Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest wzrost liczby samobójstw u ludzi młodych (15 - 20 lat). Podłożem samobójstw jest głównie fatalna sytuacja materialna społeczeństwa.
Za zjawiska patologiczne uznaje się także narkomanię, sekty, homoseksualizm, pornografię, prostytucję i pedofilię, które są w moim przekonaniu przejawem najgorszej degeneracji.
Jeśli chodzi o przyczyny zjawisk patologicznych, to występuje wśród nich zróżnicowanie. Jedną z przyczyn są zachowań patologicznych są uwarunkowania genetyczne. Nie ma na razie na to jednoznacznych dowodów, ale udowodniono, że u dzieci przestępców występują skłonności do łamania prawa. Niewątpliwie jedną z najważniejszych przyczyn patologii są uwarunkowania środowiskowe. Brak więzi społecznych, brak kontroli społecznej i wyraźnych norm postępowania powodują powstawanie warunków sprzyjających rozwojowi patologii. Toteż patologie przeważają w środowiskach wielkomiejskich, aniżeli na wsiach i w małych miastach. W tradycyjnych społecznościach lokalnych, w przeciwieństwie do wielkich aglomeracji, człowiek nie jest jednostką anonimową i w większym stopniu podlega kontroli społecznej. A więc z jednej strony mamy do czynienia z dziedziczeniem dewiacyjnych po rodzicach, a z drugiej z deprawacją dzieci, będącą wynikiem rozluźnienia więzi rodzinnych i braku kontroli z ich strony.
Nie mniej istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi patologii, jest nierówny dostęp do dóbr materialnych. Pogłębiające się w okresie transformacji ustrojowej rozwarstwienie społeczne powoduje powstawanie zachowań patologicznych wśród ludzi najuboższych, żyjących poniżej minimum socjalnego.
Oczywiście zjawiska patologiczne należy zwalczać, i jest to czynione, nie mniej jednak z różną skutecznością. Należy jednak zwalczać przyczyny, a nie łagodzić skutki. Kary dla przestępców powinny być wysokie, ale nie rozwiąże to problemu, podobnie jak odtruwanie narkomanów szpitalach, oczywiście z pieniędzy podatników. Są to działania doraźne, nie przynoszące długotrwałych rezultatów. Problem patologii można przezwyciężyć jedynie stosując metody profilaktyczne, a więc takie, które wycelowane są w przyczyny patologii. Istnieją w Polsce podstawy prawne do tego typu działań (np. ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, o wychowaniu w trzeźwości, przepisy ograniczające reklamę tytoniu i alkoholu, zakazy emitowania treści brutalnych demoralizujących) ale z przestrzeganiem tych zapisów jest nie najlepiej, co jest kolejną patologią. Istnieją także organizacje pozarządowe, które wspomagają walkę z patologiami i pomagają ich ofiarom takie jak MONAR, AA, KARAN.
Reasumując zjawiska patologiczne w Polsce są powszechne a walka z nimi niełatwa. Mam nadzieję, że wraz z akcesją Polski w struktury Unii Europejskiej sytuacja się poprawi.