1. Sytuacja w Europie w przededniu I Wojny Światowej

Początek XX wieku zastał Europę podzieloną na dwa wrogie obozy. Jednym z nich było tak zwane „trójprzymierze” z Niemcami, Austro-Węgrami i Włochami - będące dziełem pierwszego kanclerza Rzeszy Niemieckiej, Otto Bismarcka, drugim - dwuprzymierze Francji i Rosji. Anglię, trwającą dotąd w odosobnieniu, niepokoiła jednak postępująca ekspansja gospodarcza, a zwłaszcza kolonialna Niemiec. Politycy brytyjscy zdecydowali się więc w końcu przyłączyć do wspólnego bloku z Francją i Rosją. W ten sposób przeciwko „trójprzymierzu” zawiązała się w 1904 roku koalicja francusko-rosyjsko-angielska, zwana odtąd „trójporozumieniem”, „serdecznym porozumieniem”, najczęściej „Ententą”. Z biegiem czasu jeden z partnerów „trójprzymierza” - Włochy - wykazywać zaczęły coraz bardziej idącą nielojalność wobec swych współpartnerów. Najpierw, bez wiedzy Niemiec i Austrii, zawarły tajny układ z Paryżem, a następnie - w 1911 roku - dążąc do opanowania Trypolisu, wystąpiły zbrojnie przeciwko Turcji, popieranej przez Rzeszę Niemiecką. „Trójprzymierze” przestało więc praktycznie istnieć, a dwaj pozostali jego członkowie Austro-Węgry i Niemcy zaczęły odtąd występować jako „państwa centralne”.

Trudną sytuację polityczną w Europie dodatkowo komplikowały wydarzenia na Bałkanach. Ośmielone sukcesami Włochów w walkach o Trypolis, cztery państwa bałkańskie: Serbia, Bułgaria, Grecja i maleńka Czarnogóra zawarły przymierze i w 1912 roku także uderzyły wspólnie na Turcję. Wbrew powszechnej opinii „liga bałkańska” odnosiła kolejne zwycięstwa, rozgramiając Turków w Macedonii, pod Rumanowem, Kirklisse i Luele-Burgas, dochodząc do linii Czataladży, oddalonej zaledwie o 30 km od Konstantynopola. Cesarstwo otomańskie straciło niemal wszystkie swoje posiadłości europejskie i po kilku tygodniach kampanii zwróciło się do wielkich mocarstw z prośbą o mediacje w sprawie zawieszenia broni. Ponieważ w tym czasie Serbia była w znacznym stopniu uzależniona od Rosji, Niemcy będące w przeciwnym bloku zaczęły obawiać się, że ważne strategiczne cieśniny dardanelskie mogą znaleźć się w rękach rosyjskich.

Tymczasem wśród zwycięskich państw bałkańskich powstał konflikt na tle podziału uzyskanych zdobyczy. Szczególną ekspansywność wykazywała popierana przez Austro-Węgry Bułgaria, uderzając w czerwcu 1913 roku na pozycje serbskie w Macedonii. Została jednak pobita. Wykorzystując jej klęskę, Turcja, a także Grecja i Rumunia, odebrały Bułgarii większość jej nabytków z poprzedniej wojny.

2. I Wojna Światowa i jej skutki

Przyczyny wojny

Ta nowa, przedstawiona wyżej sytuacja, umacniająca - dzięki powiązaniom z Serbią - rosyjskie wpływy na Bałkanach, stanowiła dotkliwy cios dla polityki Wiednia i Berlina. Zaniepokojone Austro-Węgry były zdecydowane wystąpić zbrojnie przeciwko Serbii. Powstrzymywało je tylko stanowisko Niemiec, nie w pełni jeszcze przygotowanych do wojny, a świadomych stanowczej reakcji Rosji w przypadku austriackiej interwencji na Bałkanach. Reakcji tym pewniejszej, że po stronie Rosji wyraźnie opowiadała się Francja.
Konflikt między mocarstwami stawał się jednak coraz bardziej nieunikniony. W każdym z tych państw gwałtownie wzmagano zbrojenia. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny światowej, stał się zamach przygotowany przez serbskich spiskowców na austriackiego następcę tronu, arcyksięcia Ferdynanda Zamachu dokonano w dniu 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie, stolicy Bośni, stanowiącej prowincję Austro-Węgier. To wydarzenie postanowiono w Wiedniu wykorzystać jako pretekst dla zbrojnego wystąpienia przeciwko Serbii. Przygotowano tak sformułowane ultimatum, by Serbia nie mogła go przyjąć, bez wyrzeczenia się swej niepodległości. Mimo nadzwyczajnej ustępliwości rządu serbskiego i przyjęcia, z pewnymi zastrzeżeniami, większości punktów ujętych w ultimatum, Austro-Węgry 28 lipca 1914 roku wypowiedziały Serbii wojnę.
Dalsze wypadki potoczyły się już błyskawicznie. W odpowiedzi na ogłoszoną w Moskwie, 31 lipca, mobilizację Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a 1 sierpnia sprzymierzonej z nią Francji. W kilka dni później niemiecki atak na Belgię, przez którą zamierzano przeprowadzić oskrzydlające uderzenie przeciwko siłom francuskim, spowodował włączenie się do konfliktu Anglii, która 4 sierpnia 1914 roku wypowiedziała Niemcom wojnę. Rozpoczęła się Pierwsza Wojna Światowa.

Polityczne skutki I WŚ

Niemcy zostały zmuszone do bezwarunkowego uznania suwerenności Belgii, Polski, Czechosłowacji oraz Austrii oraz do wycofania się z traktatu z Brześcia Litewskiego oraz traktatu bukareszteńskiego. Ponadto utraciły 71 tys. km² terytorium (około 13% ze stanu sprzed wojny). Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji, okręg Saary znalazł się pod kontrolą Ligi Narodów na okres 15 lat. Belgia otrzymała niewielki okręg Eupen-et-Malmédy oraz Moresnet. W 1920 r. odbył się plebiscyt w środkowym i północnym Szlezwiku, po którym ta ostatnia część połączyła się z Danią. Do Polski włączono jedną trzecią część Górnego Śląska oraz Wielkopolskę i niewielkie okręgi na Pojezierzu Mazurskim. Litwa otrzymała port w Kłajpedzie, a Gdańsk stał się Wolnym Miastem podlegającym polskiej jurysdykcji w zakresie polityki zagranicznej. Ponadto Rzesza została pozbawiona całego swojego imperium kolonialnego, które zostało podzielone głównie pomiędzy Anglię i Francję. Jednym z najważniejszych skutków politycznych I wojny światowej były rewolucje w Rosji 1917 roku. Szczególnie rewolta bolszewicka w październiku wstrząsnęła całym światem i stała się ogromnym wyzwaniem dla kapitalistycznych mocarstw zachodnich, które stanęły oko w oko z "czerwonym zagrożeniem", a próby wspomożenia pragnących utrzymać dotychczasowy system władzy "białych" spełzły na niczym. Nie minęło więcej niż trzydzieści lat, gdy ponad jedna trzecia świata znalazła się w okowach komunizmu. Rosja wyszła z wojny z dużymi stratami terytorialnymi oraz ludzkimi. Zamieszanie panujące wewnątrz kraju pozwoliło na odzyskanie niepodległości przez Finlandię, oraz republiki bałtyckie. Do Rumunii przyłączono Besarabię[26]. Na krótki okres powstały państwa na Kaukazie, takie jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Do niepokojów doszło w Środkowej Azji (m.in. ruch basmaczy). Oprócz Rosji komuniści i socjaliści chwycili za broń w wielu innych krajach, m.in. na Węgrzech (niepokoje zażegnano dzięki stanowczym działaniom podjętym przez Miklosa Horthyego, w Niemczech (zaburzenia stłumiły tzw. freikorpsy) czy w Finlandii. Największym przegranym wojny okazały się Austro-Węgry, które pod wpływem sił odśrodkowych rozpadły się kompletnie na samodzielne organizmy państwowe (Austrii, Węgier; w skład Królestwa SHS weszły Chorwacja, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Słowenia oraz Czarnogóra; Czechosłowacja; Polska odzyskała Galicję; południowy Tyrol oraz rejon Triestu przypadły Włochom; Rumunia uzyskała Siedmiogród). Złudne stały się nadzieje Wilsona, który myślał o utrzymaniu w całości tego państwa (chociaż uszczuplonego) jako przeciwwagi Niemiec w rejonie Europy Środkowej. Bardzo osłabiona wyszła z wojny Turcja, która utraciła Irak, Syrię, Palestynę, Arabię i Jordanię - większość z tych terytoriów stała się mandatami Francji i Anglii sprawowanymi z ramienia Ligi Narodów. W rezultacie postępujących przemian społecznych w latach 20. nastąpił upadek sułtanatu, w którego miejsce powstać miało nowoczesne, świeckie państwo tureckie, którego twórcą był Mustafa Kemal Atatürk.

Traktat wersalski

[PATRZ PUNKT 4.]

3. Polacy i sprawa Polska w przededniu I Wojny Światowej

Wybuch I wojny światowej sprawił, że na arenie międzynarodowej znów pojawiła się "sprawa polska". Była ona obecna w XIX w. za sprawą Wiosny Ludów, później powstania styczniowego, wojny krymskiej. Szczególną w przypominaniu o dążeniach Polaków do odzyskania niepodległości odegrała Wielka Emigracja. Jednak na przełomie XIX i XX w. kwestia polska jakby nieco zniknęła z międzynarodowej polityki. Niektórzy znani Polacy czynili wysiłki i działali aktywnie za granicą, aby przypomnieć Europie i światu o prawach Polski do niepodległości. Należy wspomnieć takie osoby jak Helenę Modrzejewską, Henryka Sienkiewicza czy Ignacego Paderewskiego.

Dopiero jednak I wojna światowa postawiła przed społeczeństwem polskim realną szansę na niepodległość. Była to sytuacja, jakiej dawno wyczekiwano i o jakiej marzono. W polskiej myśli politycznej wciąż żywa była nadzieja, że dojdzie w końcu do wielkiego konfliktu zbrojnego, w którym po przeciwnych stronach barykady staną polscy zaborcy. I wojna światowa była taką właśnie konfrontacją. W Europie powstały dwa wrogie sobie bloki - trójporozumienie i trójprzymierze. W trójporozumieniu (Ententa) znalazła się Rosja, zaś w trójprzymierzu (państwa centralne) Austro-Węgry i Niemcy.

Z jednej strony była to sytuacja niezwykle korzystna dla "sprawy polskiej", ale z drugiej wymagała zajęcia przez Polaków określonego stanowiska i opracowania strategii działania. Co do tej strategii nie było jednak zgody wśród polskich kół politycznych. Ukształtowały się różne orientacje dotyczące postępowania przed i w czasie zbliżającego się konfliktu.

W samym społeczeństwie polskim postawy wobec kwestii odzyskania niepodległości nie były jednoznaczne. Z jednej strony można było dostrzec rezygnację z walki o niepodległość. Rezygnacja ta była oparta na przekonaniu, iż Polacy nie mają szans na wybicie się na niepodległość, ponieważ w historii zwyciężają tylko silniejsi, a słabi powinni się im podporządkować. Obok tej postawy wciąż żywa była idea niepodległościowa. Jej zwolennicy nawiązywali do długiej polskiej tradycji walki wyzwoleńczej i bohaterstwa przeszłych pokoleń; wierzyli oni, że o ten wymarzony dzień wolności warto walczyć.

W obliczu zbliżającego się konfliktu wyłoniły się trzy główne orientacje wśród aktywnych politycznie Polaków. Każdą z orientacji reprezentował inny obóz polityczny.

Jednym z nich był obóz narodowo-demokratyczny, czyli endecja (Narodowa Demokracja), której przywódcą i głównym ideologiem był Roman Dmowski. Działacze i zwolennicy tego obozu wiązali swoje nadzieje z Rosją. Uważali bowiem, że jedynie zwycięstwo Rosji stworzy szansę na zjednoczenie wszystkich trzech zaborów. Dlatego prowadzili politykę współpracy z Rosją w zaborze rosyjskim, natomiast w zaborze pruskim i austriackim endecja wzywała do oporu wobec zaborcy. Po 1905 r. endecja dążyła do wykorzystania słabości Rosji i uzyskania dla ziem polskich autonomii, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. W obliczu wojny liczono, że w razie zwycięstwa Rosja zjednoczy pod swym panowaniem wszystkie ziemie polskie i wtedy możliwe stanie się uzyskanie szerokiej autonomii. Endecję, która wyrastała z tradycji pozytywistycznych oraz niepodległościowych cechował bowiem realizm polityczny. Zgodnie z tym realizmem interesy Polski winny być realizowane jedynie dostępnymi metodami. Tę orientację można nazwać orientacją na państwa Ententy.

Inną koncepcję prezentował obóz, który określa się jako lewicę niepodległościową. Reprezentanci tego obozu swoje nadzieje wiązali z Austro-Węgrami, a w konsekwencji także z Niemcami (była to orientacja na państwa centralne). Orientację tę tworzyły bardzo różne ugrupowania polityczne - konserwatyści, socjaliści, ludowcy. Z ważniejszych należy wymienić PPS - Frakcję Rewolucyjną skupioną wokół J. Piłsudskiego, Polską Partię Socjalno-Demokratyczną (PPSD) z Ignacym Daszyńskim na czele, PSL z W. Witosem, J. Bojko, J. Stapińskim. W Galicji działał Związek Walki Czynnej kierowany przez Józefa Piłsudskiego oraz Kazimierza Sosnkowskiego. Powstawały też drużyny polowe Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", którym kierował J. Haller. Uważano, że to właśnie autonomiczna Galicja ma szansę stać się polskim Piemontem. Liczono, że zwycięskie Austro-Węgry przyłączą odebrane Rosji Królestwo Polskie do Galicji i dualistyczna monarchia habsburska stanie się państwem trójczłonowym (Austro-Węgry-Polska). Miałby to być pierwszy krok do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Już w 1912 r. powstała Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronic Niepodległościowych (TKSSN), która miała stanowić polityczne zaplecze dla powstających wciąż w Galicji organizacji paramilitarnych. (w jej skład weszły między innymi PPS, PPS, PSL, Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski). Miał to być wspólny front organizacji patriotycznych. Jednocześnie utworzono Polski Skarb Narodowy, którego zadaniem było wspieranie przygotowań do walki zbrojnej. Na tę koordynację działań w Galicji wpłynęły wydarzenia z 1912 r., kiedy to doszło do konfliktu bałkańskiego.

Obok tych dwóch orientacji - na państwa Ententy i na państwa centralne - zupełnie odrębne stanowisko reprezentowała lewica rewolucyjna, czyli Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Główni jej działacze - Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg, Julian Machlewski - nie widzieli potrzeby odbudowy Polski niepodległej. Ich zdaniem należało dążyć do rewolucji światowej, a wojna winna służyć realizacji postulatów klasowych ruchu robotniczego. Kiedy bowiem zwycięży rewolucja i zapanuje nowy porządek narody przestaną istnieć.

Na wybuch I wojny światowej najszybciej zareagowali zwolennicy orientacji proaustriackiej. J. Piłsudski nie chcąc czekać na dalszy rozwój sytuacji zadecydował o podjęciu samodzielnej polskiej akcji zbrojnej wymierzonej w Rosję. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 r. oddziały strzeleckie wyruszyły w kierunku granicy austriacko-rosyjskiej. Ich celem było wywołanie w Królestwie Polskim powstania przeciw Rosji. Społeczeństwo Królestwa było jednak do takiego wystąpienia zupełnie nieprzygotowane i krytycznie oceniało jego szanse. Dlatego cała akcja zakończyła się niepowodzeniem.

Tymczasem obie główne orientacje polityczne rozpoczęły tworzenie własnych struktur politycznych i opracowywanie strategii działań.

Działacze orientacji na państwa centralne powołali w 1914 r. Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo na czele. Komitet miał dysponować najwyższą władzą wojskową, skarbową i polityczną w Galicji. Postanowił on również stworzyć polską siłę zbrojną w Galicji - Legiony Polskie u boku armii austriackiej. Jednak władze austriackie zajmowały wobec tego pomysłu dwuznaczne stanowisko, starając się przede wszystkim ograniczyć samodzielność Legionów przez narzucenie im austriackiego dowództwa. Dla Austrii ważne było poza tym zachowanie poprawnych stosunków z Niemcami. Cesarz Franciszek Józef obawiał się, że koncepcja trialistyczna może podrażnić Niemcy, które były przeciwne jednoczeniu ziem polskich.

Jeszcze bardziej niejednoznaczne było stanowisko, jakie wobec sprawy polskiej zajęła Rosja. Na początku wojny rosyjski minister spraw zagranicznych S. Sazonow wystąpił z projektem przesunięcia w razie zwycięstwa Ententy granicy Rosji aż na Odrę. O jakiejkolwiek autonomii ziem polskich w obrębie imperium rosyjskiego nie było jednak mowy.

Lata 1914-1915 nie przyniosły żadnych rozstrzygnięć ani deklaracji w sprawie polskiej. Wszystkie uwikłane w konflikt państwa zaborcze liczyły, iż uda im się zakończyć wojnę bez żadnych ustępstw na rzecz Polaków. U boku armii austriackiej walczyły jedynie Legiony Polskie, na które w 1915 r. składały się trzy brygady (razem 20 tys. żołnierzy). W Legionach dowodzili Józef Piłsudski, Józef Haller, Stanisław Szeptycki. Kiedy jednak okazało się, że państwa centralne po zajęciu ziem Królestwa Polskiego nadal milczą w sprawie polskiej J. Piłsudski zdecydował się wstrzymać dalszy rozwój Legionów. Zaczęto natomiast rozbudowywać tajną Polską Organizację Wojskową (jej komendantem był T. Kasprzycki).

Jednocześnie w latach 1914-1915 znacznie się ożywiła się działalność organizacji polskich na Zachodzie. W Szwajcarii w miejscowości Vevey powołano za sprawą I. Paderewskiego i H. Sienkiewicza Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce. I. Paderewski działał na rzecz sprawy polskiej także w Stanach Zjednoczonych. W Lozannie rozwinęła swą działalność Agencja Polska.

4. . Tworzenie nowego ładu społecznego (system wersalski)

Traktat wersalski (Pokój Paryski) - główny układ pokojowy kończący pierwszą wojnę światową, podpisany 28 czerwca 1919 roku przez Niemcy, mocarstwa Ententy i państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie. Traktat ustalił wiele granic międzypaństwowych w Europie oraz wprowadził nowy ład polityczny. Traktat wersalski został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego[1]. Państwa pokonane w I wojnie światowej (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria) nie zostały dopuszczone do konferencji. Przedstawiono im tylko traktaty do podpisania. Rosja Sowiecka również nie została zaproszona, gdyż mocarstwa Ententy nie uznawały rządu bolszewickiego, który w marcu 1918 podpisał w imieniu Rosji separatystyczny pokój z Niemcami (Traktat brzeski), co było złamaniem porozumień sojuszniczych w ramach Ententy. W konsekwencji Rosja nie była uznawana za państwo sojusznicze i zwycięskie. Do oficjalnego uczestnictwa w konferencji pokojowej nie zostało dopuszczone również[2] żadne przedstawicielstwo białej Rosji. W konsekwencji Rosja nie była oficjalnie reprezentowana na konferencji pokojowej i nie była stroną traktatów pokojowych.

Po zawarciu traktatu z Niemcami nastąpiło zawarcie dalszych porozumień pokojowych z państwami pokonanymi:

• 10 września 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye (traktat pokojowy z Austrią)

• 27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine (traktat pokojowy z Bułgarią)

• 4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon (traktat w Trianon)

• 10 sierpnia 1920 z Turcją w Sèvres (Traktat pokojowy w Sèvres 1920)

W pierwszej części traktatu (artykuły 1-26), liczącego łącznie 440 artykułów zapisano powołanie Ligi Narodów.

5. . Sytuacja w Europie w latach 20 XX w.

Wielka Brytania wobec Niemiec: WB dążyła do utrzymania potencjału ekonomicznego Niemiec jako przeciwwagi do mocarstwowości Francji. WB dążyła do rozwoju wymiany handlowej z Niemcami.

Wielka Brytania i Rosja: Pierwszym etapem było dążenie WB do zabezpieczenia swoich udziałów kapitałowych w Rosji, po odrzuceniu przez rząd bolszewicki dążeń brytyjskich, WB nie pozostało nic innego jak uznać rząd bolszewicki co już w marcu doprowadziło do podpisania przez WB umowy handlowej z RFSRR

Francja - Niemcy: Francja dążyła do maksymalnego osłabienia potencjału Niemiec

Francja - Rosja : Francja żądała uznania przez rząd bolszewicki spłaty ich należności wobec Francji w wysokości 12,6 mld rubli w złocie oraz odzyskania dóbr francuskich w Rosji

Francja- Włochy : stosunki nie układały się po dojściu Mussoliniego do władzy

USA-Europa: USA po udziale w wojnie powróciły do polityki izolacjonizmu. USA popierały politykę WB wobec Niemiec, USA udzielały Niemcom wsparcia finansowego.

Stosunki Polsko-Niemieckie: Niemcy od zakończenia IWŚ były przeciwne postanowieniom traktatu wersalskiego wobec Polski. Niemcy uważały, że Polska jest bękartem traktatu wersalskiego. Niemcy podjęły działania sprzeczne z Polskim interesem. W 1920 podjęli blokadę ekonomiczną Polski. Innym przejawem były plebiscyty na Warmii, mazurach i dolnym śląsku.

Stosunki Polsko-Rosyjskie: Rosja nie uznawała ani zapisów traktatu wersalskiego, ani Ligi Narodów. Celem Rosji Sowieckiej był podbój Europy, który zamierzano osiągnąć poprzez wykorzystywanie dążeń rewolucyjnych w Niemczech. Polska miała być buforem między Niemcami, a Rosją. Związek sowiecki rozszerzył swoją działalność antypolską, WB popierała to. Domagano się wschodnich ziem polskich. Rosjanie nie wywiązywali się z traktatu ryskiego, mieli zwolnić Polaków - wymiana jeńców, ale nas wydymali i chuj relikwii św. Andrzeja nie oddali.

Stosunki Polsko-Francuskie były rezultatem dążenia Francji do stworzenia na wschodzie sojusznika zdolnego przeciwstawić się ewentualnej agresji niemieckiej. W 1921 roku podpisano deklarację, układ polityczny i konwencję wojskową. Ze strony polskiej dokumenty te podpisywali Eustachy Sapieha i gen. Kazimierz Sosnkowski. Układ polityczny przewidywał współdziałanie z Francją w polityce zagranicznej, zwłaszcza w przypadku zagrożenia z 3ciej strony oraz współpracy gospodarczej. Konwencja wojskowa zawierała postanowienie, że w przypadku agresji niemieckiej oba kraje są na równi zobowiązane do udzielenia sobie poparcia stosownie do wspólnego porozumienia. W przypadku agresji radzieckiej Francja zobowiązała się do działania celem zapewnienia sobie bezpieczeństwa ze strony Niemiec. Francja zobowiązała się do udzielenia Polsce wsparcia finansowego w wysokości 400 mln Franków.

Mała Ententa: blok polityczno-wojskowy 1920-21: Czechosłowacja, Rumunia, Serbia, Chorwacja, Słowenia, sojusz wymierzony przeciwko Węgrom. Doszło do podpisania umowy z Czechosłowacją dot. Granic oraz postaw wobec zagrożeń. 6.11.1921 traktat PL-CSK gwarantujący granicę obu państw, nie ratyfikowano go.

Polska, a państwa bałtyckie: w marcu 1922 podpisanie traktatu pomiędzy Polską, a Łotwą, Estonią i Finlandią, traktat został nie ratyfikowany.

Stosunki polskie do Wolnego Miasta Gdańska: stosunki te normowała umowa warszawska z 24.10.1921, która była konsekwencją konwencji paryskiej z 8.11.1920. Konwencja paryska oraz umowa warszawska normowała stosunki celne i finansowe. Ustanowiono Polsko-Gdańską radę portu. Zapewniono Polsce swobodny tranzyt towarów przez terytorium gdańskie, a także oddano Polsce kolej i pocztę na terenie WMG. Przedstawicielem Polski w Gdańsku był ustanowiony komisarz generalny. Rozstrzygnięto sprawę ochrony Gdańska, sprawę tą oddano Polsce, ale bez prawa stałego obsadzania obszaru Gdańskiego oddziałamy wojskowymi. Przyznano Polsce port wojenny i magazyny na Westerplatte.

Konferencja w Cannes: Anglicy wyszli z propozycją odroczenia spłat Niemieckich wobec Francji, 20.4.1922 doszło do podpisania układu Niemcy-ZSRR, w ramach traktatu ruskie udzielili Niemcom uprzywilejowanego stanowiska, anulowali wobec siebie roszczenia finansowe, poszerzono współpracę gospodarczą, a także zakres współpracy z Reichswehrą.

6. Walka Polski o Niepodległość

Odzyskiwanie przez Polskę niepodległości było procesem stopniowym i wybór 11 listopada jest dość arbitralny. Uzasadnieniem może być zbiegnięcie się wydarzeń w Polsce z końcem I wojny światowej na świecie (tego samego dnia miała miejsce kapitulacja Niemiec na froncie zachodnim).

1914:

sierpień - wojna między zaborcami: Niemcy (1 sierpień) i Austro-Węgry (6 sierpień) przeciwko Rosji

6 sierpień - przekroczenie granicy zaboru rosyjskiego przez I Kompanię Kadrową Piłsudskiego (12 sierpień - zajęcie Kielc) - nieudana próba wywołania powstania polskiego

14 sierpień - odezwa Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza obiecująca (po zwycięskiej wojnie) autonomię Polsce zjednoczonej pod berłem cara; w sierpniu także mgliste obietnice ze strony państw centralnych

16 sierpień - powołanie Naczelnego Komitetu Narodowego na terenie Austro-Węgier (Kraków)

22 październik - utworzenie w Królestwie z inicjatywy Piłsudskiego Polskiej Organizacji Wojskowej (POW)

1915:

lato - wyparcie Rosjan poza teren Królestwa Polskiego przez Niemców i Austriaków

18 grudzień - powołanie przez piłsudczyków i PSL Centralnego Komitetu Narodowego, sprzeciw wobec werbunku do legionów polskich przed uzyskaniem konkretnych zobowiązań wobec Polski

1916:

1 styczeń - powołanie przez Niemców Rady Głównej Opiekuńczej, stopniowo przekształcającej się w reprezentację społeczeństwa polskiego

29 lipiec - rezygnacja Piłsudskiego ze stanowiska w Legionach

5 listopad - „Akt 5 listopada" - manifest cesarzy Niemiec i Austro-Węgier zapowiadający (ogólnikowo) utworzenie Królestwa Polskiego; flaga polska przed Zamkiem Królewskim w Warszawie

6 grudzień - powstanie w Warszawie Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego (25 osób)

1917:

27 marzec - uznanie przez Austro-Węgry, że Królestwo Polskie leży w strefie wpływów Niemiec

27 marzec - uznanie przez zdominowaną przez mienszewików Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich prawa Polski (pozostającej pod okupacją) do niepodległości

10 kwiecień - Cesarz Austro-Węgier przekazuje Legiony do dyspozycji Niemieckiej

3 czerwiec - wprowadzenie marki polskiej jako środka płatniczego na terenie Królestwa Polskiego

2 lipiec - ustąpienie Piłsudskiego z Tymczasowej Rady Stanu, Legiony odmawiają przysięgi na wierność Niemcom („kryzys przysięgowy")

22 lipiec - aresztowanie Piłsudskiego i osadzenie go w Magdeburgu

15 sierpień - powstanie Komitetu Narodowego Polskiego w Lozannie (przeniesiony wkrótce do Paryża), uznanego przez mocarstwa zachodnie za reprezentanta Polski

12 wrzesień - utworzenie przez Niemców w Warszawie 3 osobowej Rady Regencyjnej (Kakowski, Lubomirski, Ostrowski) mającej sprawować władzę do czasu powołania króla

1918:

8 styczeń - orędzie Woodrowa Wilsona („14 punktów") postulujące jako jeden z celów przystąpienie USA do wojny i utworzenie niepodległej Polski

9 luty - umowa państw centralnych z Ukraińską Centralną Radą odstępująca Ukraińcom ziemię chełmską; oburzenie w Polsce

3 marzec - traktat pokojowy bolszewickiej Rosji z Niemcami, zrzeczenie się przez nią ziem Polski

9 kwiecień - częściowe wybory do Rady Stanu: 34 na 55 miejsc dobywają kandydaci endecji

wrzesień-październik - klęski Niemców na zachodzie

31 październik - początek tworzenia Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie

7 listopad - utworzenie w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (Daszyński)

10 listopad - przybycie Piłsudskiego z Magdeburga do Warszawy

11 listopad - przekazanie przez Radę Regencyjną władzy nad wojskiem Piłsudskiemu, rozbrojenie Niemców w Warszawie, umowna data odzyskania przez Polskę niepodległości.

7. Tworzenie systemów totalitarnych (faszyzm, nazizm, komunizm)

Komunizm

W roku 1917 władza w Rosji została przejęta przez bolszewików. Wówczas to uformowało się pierwsze państwo komunistyczne, w którym władzę trzymała tak zwana "dyktatura proletariatu". Następnie w roku 1917 został utworzony Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych czyli NKWD. NKWD było centralnym organem administracji, któremu podlegała milicja oraz wojsko. Potem na polecenie Lenina , w roku 1917 została powołana Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Na jej czele stanął Feliks Dzierżyński. Obydwie instytucje powołano do walki z jakąkolwiek opozycją przeciwko komunistycznej władzy. Po nieudanym zamachu na Lenina w roku 1918, wzmógł się tak zwany "czerwony terror". Zaczęły się masowe aresztowania oraz sądy doraźne. Ofiara czerwonego terroru był miedzy innymi car Rosji Mikołaj II oraz jego rodzina. W listopadzie 1918 roku została powołana Armia Czerwona. Dowództwo objął Trocki. 10 lipca 1918 roku została uchwalona konstytucja bolszewicka. Na mocy tej konstytucji prawnym ustrojem Rosji został ustrój komunistyczny. Lenin zasady zawarte w konstytucji wcielał w życie posługując się terrorem, zastraszaniem oraz obsadzaniem najważniejszych urzędów ludźmi z partii komunistycznej. Od roku 1918 Lenin konsekwentnie wprowadzał w życie swój program. Zostało ograniczone działanie rynku, nastąpiła nacjonalizacja przemysłu oraz handlu. Zostały także wprowadzone dla chłopów tak zwane dostawy obowiązkowe. Nastąpiła także kolektywizacja. W praktyce wyglądała ona tak, że pod przymusem konfiskowana była żywność, ludziom odbierany był dobytek ich życia oraz ziemia, która od tej pory stanowiła "własność wspólną". Szczególnie brutalnie obchodzono się z kułakami czyli właścicielami zamożniejszych gospodarstw rolnych. Bogatszym rodzinom zabierano domy i następnie przydzielano je także i innym rodzinom. W Rosji bolszewicy byli podzielni. Istniały bowiem dwa obozy bolszewików. Jedne był to obóz "biały, natomiast drugi był to obóz "czerwony". Między nimi toczyła się walka o władzę w państwie rosyjskim. Walka ta rozpoczęła się po przewrocie w roku 1917. "Biali" mieli poparcie innych państw. Stało się tak na skutek podpisania w roku 1918 traktatu pokojowego z Niemcami. Został on podpisany w Brześciu Litewskim i spowodował wycofanie się Rosji z wojny. Państwa ententy z kolei chciały mieć w Rosji swego sojusznika, dlatego tez popierały "białych". Tym samym w 1918 roku w Rosji rozpoczęły się liczne ataki na "białych". Po kapitulacji Niemiec w listopadzie 1918 roku rząd bolszewicki unieważnił postanowienia brzeskie. Jednocześnie unieważnił wszelkie umowy dotyczące dawnych obszarów rosyjskich w Europie Wschodniej. Na obszarach między Kaukazem a Morzem Bałtyckim konsekwencji zaczęły powstawać niepodległe państwa takie jak: Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska. W samej zaś Rosji zaczęły w tym samy czasie wybuchać liczne powstania wymierzone przeciwko bolszewikom. Niezależne republiki powstały na Zakaukaziu oraz w Azji Środkowej. Tym samym bolszewicy mieli dwóch wrogów: z jednej strony "białych", a drugiej strony nowe, niepodległe państwa. W marcu 1919 roku obóz "białych", którym przewodził admirał Aleksander Kołczak ruszył w kierunku Moskwy. "Biali" ponieśli dotkliwa klęskę, a ich przywódca 20 lutego 1920 roku został rozstrzelany. Następnie w roku 1920 generał Nikołaj Judenicz podjął się ataku na Piotrogród. Spotkał go taki sam los jak "białych". W listopadzie 1920 roku Armii Czerwonej udało się zająć Krym. Suwerenność udało się zachować niektórym państwom, wśród nich znalazły się państwa takie jak: Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa oraz Polska.

Nazizm

Historia nazizmu łączy się trwale z postacią Hitlera, najbardziej znanego polityka ruchu, wodza (Führer) III Rzeszy. Niektórzy widzą w nim ideologa nazizmu (Mein Kampf I-II, Muenchen 1925-27; wyd. pol. niepełne 1992). W 1919 Hitler wstąpił do, liczącej zaledwie 64 członków, Deutsche Arbeiterpartei (DAP) i przekształcił ją w Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). Za swego głównego przeciwnika politycznego NSDAP uznała partie robotnicze, a zwłaszcza powstałą w 1918/1919 r. Komunistyczną Partię Niemiec; zwalczała także aktywnie socjaldemokratów i liberalne stronnictwa mieszczańskie[2]. 4 lata później doszło do nieudanej próby puczu w Monachium (1923), zakończonej rozpędzeniem przez wojsko grupy narodowych socjalistycznych puczystów i aresztowaniem Hitlera. Sławę Hitlerowi, a tym samym i ideologii nazizmu, przyniósł proces puczystów, który uczynił z Hitlera osobę znaną. Skazany na 5 lat więzienia, napisał w czasie pobytu w zakładzie karnym Mein Kampf. W 1928 partia była w rozsypce, ale została szybko odbudowana przez Hitlera; jednak nadal nie stanowiła poważnej siły politycznej - liczyła około 30 tysięcy członków, ale jej wyniki były mizerne. Wielki Kryzys Gospodarczy spowodował załamanie się popularności wszystkich partii liberalno-demokratycznych i SPD. Miliony bezrobotnych lub przerażonych groźbą bezrobocia Niemców poszukiwało cudownej recepty na uzdrowienie gospodarki i, zastępującego brakującego cesarza, męża opatrznościowego, który uratowałby ich przed pauperyzacją; była to znakomita koniunktura dla ruchów skrajnych - w siłę rosły partie antysystemowe: komuniści i naziści.

Populistyczna propaganda nazistowska trafiła na podatny grunt; NSDAP nie tylko koncentrowała się w tym czasie na antysemityzmie (Żydów oskarżano o wbicie Niemcom noża w plecy w czasie I Wojny Światowej) i ideologii rewanżu, lecz także na demagogii socjalnej; licytowała się wręcz z komunistami wolą reform społecznych, wysokością proponowanych zasiłków i ilością możliwych do stworzenia miejsc pracy. 1929-33 demagogia socjalna była w propagandzie nazistowskiej ważniejsza od elementu nacjonalistycznego, który zszedł na drugi plan. W perspektywie tych idei ekonomicznych należy także rozpatrywać antysemityzm ówczesnego nazizmu; Żyd - podobnie jak w volkizmie - był przedstawiany jako synonim kapitalisty, właściciela domu towarowego, bankiera; antysemityzm był więc formą ideologii antykapitalistycznej (kapitalizm został utożsamiony z rządami ekonomicznymi żydostwa).Nie rewizja traktatu wersalskiego, lecz populistyczna społecznie propaganda dała nazizmowi popularność. W szeregi NSDAP wstępowali eks-komuniści, a do bojówek hitlerowskich (SA) - całe zorganizowane bojówki komunistyczne, przyszywające na sztandarach emblematy nazistowskie w miejsce sierpa i młota. W wojnie na licytowanie się społecznym radykalizmem NSDAP wygrała z komunistami. Zwycięstwo ułatwił nazistom internacjonalistyczny charakter komunizmu, który nie był akceptowany przez szerokie kręgi niemieckiego społeczeństwa; wolały one głosować na Hitlera. Przestudiowawszy tę strategię polityczną, znany niemiecki badacz faszyzmu Ernst Nolte scharakteryzował tę ideologię następująco: "Faszyzm to antymarksizm, zmierzający do zniszczenia przeciwnika poprzez zbudowanie odmiennej, chociaż zbliżonej, ideologii i zastosowanie prawie identycznych i zbliżonych metod, jednakże zawsze w ramach narodowego samostanowienia i niepowtarzalności zjawiska" (E. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche, Die Action Francaise, italienischer Faschismus, der Nationalsozialismus, Muenchen 1979). W 1932, po wyborach do Reichstagu, NSDAP stała się największą partią polityczną Niemiec.

Faszyzm

Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi. Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego podstawą stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założone w marcu 1919. W tym samym roku B. Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.

We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 października 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce.

8. Europa w okresie wielkiego kryzysu europejskiego.

W latach 1925 - 1929 kraje europejskie pożyczyły od USA około 2 miliardów 900 milionów dolarów, co przyczyniło się do znacznego ożywienia gospodarczego na starym kontynencie. Jednak pierwsze oznaki pogorszenia koniunktury wystąpiły już w 1928 roku. Wówczas Amerykanie zaczęli wycofywać z Europy krótkoterminowe pożyczki. Nie było to bez znaczenia dla gospodarki krajów europejskich, gdyż część z nich nie było w stanie zwrócić pożyczonych pieniędzy.

Pod koniec lat dwudziestych cena akcji w Stanach Zjednoczonych została wywindowana przez spekulantów ponad ich realną wartość. W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je nagle sprzedawać. Wybuchła panika. Tak zaczął się kryzys ekonomiczny, którego skutki odczuł cały świat. Wielki kryzys gospodarczy był spowodowany nadprodukcją towarów w stosunku do siły nabywczej ludności. Ograniczono inwestycje, gwałtownie spadała produkcja. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Wszystko to uruchomiło zjawiska kryzysowe, przejawiające się właściwie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Rosła wielomilionowa armia bezrobotnych.

W Europie Wschodniej kryzys dotknął szczególnie boleśnie rolnictwo. W 1931 roku zarysował się kryzys bankowości, związany z bankructwem jednego z wielkich banków austriackich, co wstrząsnęło podstawami europejskiego systemu bankowego.

W niektórych państwach Wielki Kryzys trwał aż do końca lat trzydziestych. Zachwiał Międzynarodowym systemem finansowym i programem pożyczek międzynarodowych. Wprawdzie bezpośrednio dotknął Europę i Amerykę Północną, jednakże ucierpiały również inne części świata.

W Polsce próbą wyjścia z kryzysu był 4-letni plan inwestycyjny opracowany przez jednego z największych reformatorów - Eugeniusza Kwiatkowskiego. Plan Kwiatkowskiego, którego założenia miały być realizowane w latach 1936-1940 przewidywał min. rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego zlokalizowanego w widłach Wisły i Sanu, zwiększenie liczby fabryk, zatarcie różnic między biednymi, a bogatymi częściami Polski. Realizacja tego planu została przerwana przez wybuch II wojny światowej .

9. II Wojna Światowa jako skutek agresji państw totalitarnych

Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 - atak Niemiec na Polskę. 3 września 1939 w wyniku wygaśnięcia terminu ultimatum o godzinie 11 przed południem brytyjskiego czasu letniego przystąpiły do wojny Wielka Brytania i Francja (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę drugą datę jako początek wojny światowej). Niektórzy za początek wojny światowej uznają wojnę chińsko-japońską, rozpoczętą 7 lipca 1937 najazdem wojsk japońskich, jednakże aż do 1941 konflikt ten pozostawał lokalny. W historiografii radzieckiej istniało pojęcie Wielka Wojna Ojczyźniana, rozpoczynająca się 22 czerwca 1941 wraz z atakiem niemieckim na ZSRR. Dla Amerykanów wojna rozpoczęła się 7 grudnia 1941, wraz z atakiem japońskim.

Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony państw osi, wyrażający się w ataku faszystowskich Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska 1935-1936), trwającej od 1937 wojnie chińsko-japońskiej (którą część historyków uważa za część II wojny światowej) oraz rozbiorze Czechosłowacji (październik 1938). W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i komunistyczny ZSRR. II wojnę światową poprzedziły też takie agresywne zachowania ze strony III Rzeszy, jak: zajęcie Nadrenii w 1936, Anschluss Austrii (marzec 1938 - marzec 1939) oraz aneksja Kłajpedy i Czech. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego było zajęcie Albanii wiosną 1939.

Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na ZSRR. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo - Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi "imperialistami". Plan Barbarossa przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw. układem Sikorski−Majski.

Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanie Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku na pancerniku "Prince of Wales" przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i USA w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu "tyranii nazistowskiej" trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości "stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę" oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 września 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członków koalicji antyhitlerowskiej, m.in. ZSRR (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 r.). Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności ZSRR, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim była dla aliantów nad wyraz niekorzystna. W drugiej połowie 1943 roku, gdy Armia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw w Teheranie w dniach 28 listopada - 1 grudnia 1943 roku. Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona. W czasie ogromnych sukcesów operacji wiślańsko - odrzańskiej w styczniu i lutym 1944 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania był krymski kurort Jałta.

Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami, a ZSRR. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) była Konferencja Poczdamska, która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny.

II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak i nie mające uzasadnienia militarnego alianckie naloty dywanowe czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do dużego zniszczenia w miastach, głównie tych o dużym znaczeniu strategicznym - takich jak Warszawa, Stalingrad, Cherbourg, Drezno, Tokio czy Berlin, a także tragicznych dla Japończyków wybuchów dwóch bomb atomowych (w Hiroshimie i Nagasaki), wskutek czego bezpośrednio zginęło nie mniej niż 150 tys. osób a kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (co doprowadziło znaczną ich część do szybkiej śmierci), a dalsze zgony nastąpiły wskutek promieniowania. Znana jest także zbrodnicza działalność hitlerowców zakładających obozy koncentracyjne, będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów.

Wskutek wojny z powodu zniszczeń i strat materialnych pozycję na arenie międzynarodowej straciły Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Francja. Od teraz los Europy zależał w głównej mierze od USA i ZSRR. Po konferencji w Jałcie w lutym 1945 nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek zimnej wojny). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym spotkanie w Teheranie ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów ZSRR, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich - w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od ZSRR, natomiast Grecja, Włochy, Francja i Benelux, a po kilku latach także cała Austria - w bloku zachodnim. Jugosławia i Albania opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów Josipa Broz Tito pozostały po wojnie od ZSRR zasadniczo niezależne, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.

Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. Powołana została (w miejsce Ligi Narodów) Organizacja Narodów Zjednoczonych mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach neonazistowskich, a nawet je delegalizować. Zakazano propagowania symboli swastyki. Zajęto się także sprawą okaleczonego przez holokaust narodu żydowskiego, co doprowadziło do stworzenia państwa Izrael, na terytorium Palestyny.

10. Układ sił w Europie po II Wojnie Światowej

Druga wojna światowa trwała przez sześć lat, od roku 1939 do roku 1945. Wzięło w niej udział wiele państw, wśród których były niemalże wszystkie państwa europejskie. Akcje zbrojne toczyły się praktycznie na wszystkich kontynentach: w Europie, w Azji oraz w Afryce. Druga wojna światowa doprowadziła do znacznego spadku ludności na świecie. Sam Związek Radziecki stracił około dwadzieścia milionów obywateli. Zniszczenia wojenne były ogromne. Przykładowo w Związku Radzieckim zniszczeniu uległo około 1700 miast. Konsekwencją wojny był nowy podział Europy. I tak w radzieckiej strefie wpływów znalazły się państwa Europy Środkowej oraz Wschodniej. W karach tych wprowadzono komunizm. W roku 1945, po przegranej wojnie ze Związkiem Radzieckim, Bułgaria została ogłoszona republiką. W Czechosłowacji komuniści przejęli władzę w roku 1947. Przed kryzysem politycznym prezydentem Czechosłowacji, wybranym drogą demokratycznych wyborów był Ernest Benesz. Podobny los spotkał także Węgrów. W wyborach demokratycznych, jakie miały miejsce w 1945 roku komuniści nie zdobyli żadnego poparcia. Jednak w kolejnych wyborach, mając poparcie Partii Drobnych Posiadaczy (rolników) wygrali, zdobywając 60% głosów. Jeżeli chodzi o Niemcy, to po zakończeniu działań wojennych znajdowały się one pod czterema strefami wpływów. Była tam strefa amerykańska, brytyjska, francuska oraz strefa radziecka. W roku 1948 doszło do kryzysu i do podzielenia Niemiec na dwa bloki: wschodni oraz zachodni., na RFN (Konrad Adenauer) oraz na NRD (Wilhelm Picck). Najwięcej państw zdołał sobie podporządkować Związek Radziecki. Krajem tym była również Polska, a obok niej wschodnie Niemcy, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia. Najbardziej tragiczny okazał się podział Niemiec. Przebiegał on przez środek Berlina, gdzie wybudowano potężny mur, który do historii przeszedł jako "mur berliński". Podział Niemiec miał negatywne skutki dla gospodarki, polityki oraz całego społeczeństwa kraju. Dysproporcje w rozwoju Niemiec wschodnich oraz zachodnich widoczne są bowiem także i współcześnie.

11. Integracja państw zach. w Europie

Po zakończeniu działań wojennych Europa leżała w gruzach. Europa straciła co najmniej 36 mln ludzi z czego ponad 20 mln ZSRR, Polska 6 mln, Jugosławia 1,7 mln, Francja 0,4 mln, Anglia 0,4 mln oraz 6 mln. Niemców. W latach 1936 - 45 ponad 60 mln. Europejczyków (nie licząc żołnierzy i jeńców) straciło swoje domostwa1. Druga Wojna Światowa dokonała spustoszenia w gospodarce europejskiej, produkcja przemysłowa Europy spadła o ponad 30%, w porównaniu z rokiem 19382. Pozycja międzynarodowa Europy uległa degradacji. Rozpoczął się blokowy podział świata, Europa została zdominowana przez USA i ZSRR. Jak zważył Winston Churchill " Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu”. Około 1/3 kontynentu znalazło się pod kontrolą Sowietów co równało się narzuceniem tam komunistycznych ustrojów. Od momentu zdobycia broni atomowej przez Amerykanów i objęcia stanowiska prezydenta przez Harry Trumana rozpoczyna się Amerykańska "dyplomacja atomowa". Oba rywalizujące ze sobą bloki popierają dekolonizacje, co uderza w gospodarcze podstawy Anglii i Francji. Na upadek pozycji kontynentu nałożyło się wiele czynników, do głównych należą:

• kryzys demograficzny i gospodarczy;

• podział kontynentu na dwa rywalizujące ze sobą bloki;

• uzależnienie Europy Zachodniej od Waszyngtonu;

• dominacja ZSRR w Europie Wschodniej;

• spadek udziału państw europejskich w gospodarce światowej.

Tak trudna sytuacja Europy spowodowała zmianę, nastawienia głównych polityków państw zachodnioeuropejskich co do integracji Europy. Jedyną radą dla odzyskania utraconej pozycji międzynarodowej była integracja. Eksponowano takie zalety integracji, jak:

• polepszenie sytuacji gospodarczej;

• zwiększenie poziomu życia ludności;

• przeciwstawienie się ekspansji ZSRR;

• możliwość włączenia Niemiec do współpracy europejskiej;

• zmniejszenie dystansu dzielącego Europę a USA

Na przyśpieszenie procesów integracyjnych wpłynęła amerykańska pomoc gospodarcza, a w szczególności tzw. Plan Marshalla. Kongres USA uchwalił kredyty w wysokości 6,8 mld $ oraz wyraził zgodę na dodatkową pomoc. Plan Marshalla był realizowany w ramach Europejskiego Programu Odbudowy. Ogółem w ciągu 4 czterech lat państwa Europy zachodniej otrzymały 13,2 mld $. Plan Marshalla przyczynił się do ożywienia gospodarczego Europy, produkcja przemysłowa 16 państw uczestniczących w EPO przekroczyła o 35% poziom przedwojenny, produkcja rolna o 10%, produkt narodowy o 15%. W Europie EPO wzmógł tendencje do współpracy politycznej i ekonomicznej. Zaczęto wspominać o zjednoczeniu Europy Zachodniej.

Europa rozpoczęła integracje polityczną. Krok milowy w procesie integracji miało powołanie Rady Europy 5 maja 1949 roku na konferencji Londyńskiej. Memorandum w sprawie powołania Rady Europy przygotował Duncan Sandys przewodniczący Ruchu Zjednoczenia Europy. Radę Europy tworzyło dziesięć państw: Francja, Wielka Brytania, Irlandia, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Szwecja i Norwegia. Na siedzibę Rady Europy wybrano Strasburg. Rada była poprzedniczką dzisiejszej Unii Europejskiej. Główna zasługą Rady Europy było zawarcie wielu porozumień i konwencji międzynarodowych w tym najważniejszej; Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności7. Rada Europejska w ocenie Roberta Schumana pełniła "role światła" oświecającego drogę zjednoczenia Europy.

Zapoczątkowanie integracji gospodarczej wiąże się z powstaniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Za twórcę EWWiS uważa się Roberta Schumana, który na konferencji prasowej 9 maja 1950 zaproponował aby francuska i niemiecka produkcja węgla i stali znalazła się pod kontrolą ponadnarodowej Wysokiej Władzy. Sam Schuman przewidywał w swojej Deklaracji wprost, że powoływana do życia organizacja „byłaby pierwszą konkretną podstawą (...) do stworzenia federacji europejskiej, jaka jest potrzebna dla ochrony pokoju". Plan został przyjęty przez sześć krajów Europejskich takich jak: Francja, RFN, Włochy, Holandia, Belgia, Luksemburg. Później do EWWiS dołączyły następne państwa Europejskie czyli Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania i Portugalia. Główne cele działalności EWWiS to:

• zapewnić najniższe ceny na węgiel i stal;

• zapewnić wszystkim nabywcom ze wspólnego rynku EWWiS jednakowe warunki dostępu do węgla i stali;

• popierać rozwój wymian międzynarodowej, rozwój i modernizacje produkcji;

• zapewnić lepsze warunki życia i pracy sile roboczej

Utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali miało ogromne znaczenie dla procesów integracyjnych Europy Zachodniej. Cytując z Antonim Marszałkiem możemy wymienić trzy podstawowe zalety utworzenia EWWIS:

przełamanie wiekowej nieufności pomiędzy Francją a Niemcami, a także między Niemcami a innymi narodami Europy Zachodniej;

• stworzenie infrastruktury ekonomicznej dla zachowania pokoju w Europie;

• stworzenie bazy i mechanizmu do poszerzenia i pogłębienia integracji na inne dziedziny gospodarki

12. Układy i sojusze militarne w Europie po II Wojnie Światowej

Na Zachodzie spoiwem dla zbliżenia pomiędzy państwami była amerykańska pomoc gospodarcza dla odbudowy Europy znana jako Plan Marshalla realizowany od 1947 roku. W 1948 roku zawarty został Traktat Brukselski ustanawiający UZE - Unię Zachodnioeuropejską, pierwszy militarny sojusz w obrębie kapitalistycznych państw Europy Zachodniej. W 1949 roku zawarty został Pakt Północnoatlantycki, także z udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady. Rok później, w 1950 roku, powstała Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego - NATO. Pakt Północnoatlantycki stanowił ukoronowanie sojuszy wojskowych czasu zimnej wojny w Europie Zachodniej. Defensywny, ustanawiał w artykule 5 zasadę wspólnej obrony w przypadku agresji na którąkolwiek ze stron Paktu

Po stronie Wschodu odpowiedzią na zawieranie przez Stany Zjednoczone szeregu paktów wojskowych było powstanie w 1955 roku Układu Warszawskiego, sojuszu wojskowego o deklarowanym obronnym charakterze, w rzeczywistości mającego być narzędziem zbrojnym dla ekspansji komunizmu i przede wszystkim - sowieckiej strefy wpływów. W 1949 roku powstało RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Instytucja współpracy gospodarczej z siedzibą w Moskwie miała za zadanie prowadzenie centralnej polityki gospodarczej państw bloku wschodniego. Tak, jak EWG dla Zachodu, RWPG i jej działalność były swoistym spoiwem dla trwania zimniej wojny poprzez wytworzenie więzi ekonomicznych w ramach jednego bloku.

13. Polska w okresie panowania komunizmu

W styczniu 1944 roku nacierająca na hitlerowskie Niemcy Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę ZSRR i Polski. W lipcu 1944 w ZSRR utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który miał sprawować władzę na terenach Polski wyzwolonych przez wojska radzieckie. W skład PKWN wchodzili wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. W czerwcu 1945 powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, natomiast kraje Europy Zachodniej cofnęły uznanie rządowi RP na uchodźstwie. Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów w roku 1947 do pierwszego powojennego Sejmu większość zdobyły partie komunistyczne.

W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych - m.in. zasiedlenie tzw. Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolnictwa. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę całkowicie zniszczonej Warszawy. W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 roku państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina w 1953. W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.

W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina, również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, której przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w wyniku której wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.

Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się tez poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowana centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.

Kolejne strajki miały miejsce w lipcu i sierpniu 1980 roku. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w wyniku których podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego - NSZZ "Solidarność". We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej i społecznej w Polsce, w grudniu 1981 władze podjęły decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego, co łączyło się z likwidacją wszelkich swobód obywatelskich, masowymi aresztowaniami działaczy opozycji i wprowadzaniem władzy wojskowej w kraju. Stan wojenny trwał do 1983 roku.

14. Nowa Europa po roku 1989

Jesień 1989 r. w historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej nosi nazwę "Jesieni Narodów". Był to okres, kiedy załamał się ostatecznie system socjalistyczny w Europie oraz rozpadł się blok państw komunistycznych, a kraje te wyzwoliły się i uzyskały niepodległość.

Na Węgrzech powstawały różne ugrupowania opozycyjne, choć opozycja nie funkcjonowała tu na razie jako formacja zorganizowana. Gospodarka węgierska dobrze się rozwijała, życie polityczne cechował duży stopień liberalizmu, przeprowadzano spokojne i stopniowe reformy. Realizowali je odgórnie komunistyczni reformatorzy, którzy zdominowali kierownictwo Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W 1988 r. J. Kadar ustąpił ze stanowiska szefa partii. Wiosną 1989 r. powstały opozycyjne formacje polityczne - m. in. Związek Wolnych Demokratów, Węgierskie Forum Demokratyczne. Na jesieni zorganizowano obrady tzw. "trójkątnego stołu", w których uczestniczyły wspomniane partie. Były to obrady na wzór "okrągłego stołu" w Polsce. W trakcie tych rozmów obie strony - opozycyjna i rządowa, ustaliły wspólne stanowisko w kwestii reform gospodarczych i politycznych w kraju. Negocjacje trwały w dniach 13.VI. - 18.IX.1989 r.

esienią 1989 r. ożywiła się opozycja antykomunistyczna w Czechosłowacji. 17.XI.1989 r. doszło do wielkiej manifestacji opozycji w Pradze. Jej uczestnicy zostali zaatakowani przez siły porządkowe. 150 demonstrantów zostało aresztowanych. Władzom nie udało się jednak stłumić antykomunistycznych nastrojów społeczeństwa. Wydarzenie to stało się bowiem impulsem dla kolejnych wstąpień i protestów. Mobilizacja sił opozycyjnych doprowadziła do powstania Forum Obywatelskiego, na czele, którego stanął Vaclav Havel. Władza komunistyczna musiała ustąpić, siły porządkowe zostały wycofane, a rządy przejęła opozycja. Zmiana u steru rządów i odrzucenie komunizmu odbyło się więc stosunkowo łagodnie oraz bez rozlewu krwi. Takiemu właśnie przebiegowi przeobrażenia na Węgrzech zawdzięczają swoją nawę - "aksamitna rewolucja".

Nieco inaczej ukształtowała się sytuacja w Rumunii. Wydarzenia miały tutaj bardziej dramatyczny przebieg. Jednym z tego powodów był fakt, że w Rumunii na jesieni 1989 r. trzymała się u władzy komunistyczna dyktatura oparta na systemie rządów policyjnych. 22.XII.1989 r. w Timosoarze (Siedmiogród) miała miejsce masowa demonstracja zorganizowana przez mniejszość węgierską. Przeciw manifestantom wysłano siły bezpieczeństwa, które dokonały brutalnej pacyfikacji tego wystąpienia. Władze wprowadziły w kraju stan wyjątkowy. Jednak już 25.XII. doszło do buntu części sił bezpieczeństwa. Natychmiast aresztowano rodzinę rumuńskiego dyktatora Ceausescu, wszystkich skazano na śmierć, a następnie rozstrzelano (powodem był fakt, iż syn Ceausescu sprawował rządy w spacyfikowanej właśnie prowincji). Rządy objął Front Ocalenia Narodowego, ale szybko się okazało, że jest to organizacja zdominowana przez działaczy komunistycznych. Prezydentem Rumunii został Ion Iliescu - przedstawiciel Frontu i pełniący funkcję sekretarza KC Komunistycznej Partii Rumunii.

W Bułgarii, która uważana była za państwo pozostające w bardzo bliskich stosunkach z ZSRR, również wyłoniły się na jesieni 1989 r. siły reformatorskie. Mimo silnej pozycji komunizmu i braku jakiejś szczególnej niechęci do Rosji, w Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło w XI.1989 r. do wewnętrznego rozłamu. Usunięto od władzy Todora Żiwkowa. Zmieniono nazwę partii na Bułgarską Partię Socjalistyczną i rozpoczęto wdrażać reformy. Urząd prezydenta objął Peter Mładenow, a stanowisko premiera Andrej Łukanow. Siły opozycyjne w Bułgarii był zbyt słabe i zbyt rozbite polityczne, by mogły stworzyć alternatywę dla inicjatywy obozu rządzącego. Liberalne ugrupowania skupiły się w Unii Sił Demokratycznych. Swoje przedstawicielstwo polityczne stworzyła również turecka mniejszość narodowa w postaci Ruchu na rzecz Swobód. Sytuacja gospodarcza Bułgarii była jednak bardzo zła. Zmusiło to bułgarskie elity polityczne obu stron do utworzenia gabinetu koalicyjnego, na czele, którego stanął Dymitr Popow.

Dla Albanii rok 1990 r. był okresem ważnych przemian. Rządy w tym kraju po Hodży sprawował Ramiz Alia. W tym właśnie roku przystąpił on do realizacji reform. Albańska Partia Pracy została przemianowana na Albańską Partię Socjalistyczną. Nastąpiła demokratyzacja życia politycznego w Albanii, której wyrazem było wprowadzenie nowej ordynacji wyborczej opartej na zasadach demokracji oraz zastąpienie sytemu monopartyjnego wielopartyjnym.

Do dramatycznych wydarzeń doszło w Jugosławii. Państwo to zamieszkiwało wiele grup narodowych, które przejawiały coraz silniejsze dążenie do usamodzielnienia się i oderwania od Jugosławii. Państwo jugosłowiańskie rozbijały od środka nie tylko konflikty narodowościowe, ale również wyznaniowe pomiędzy trzema wielkimi społecznościami religijnymi - prawosławnymi, katolikami oraz muzułmanami. 25.VI.1991 r. Chorwacja i Słowenia zdecydowały się na wystąpienie z jugosłowiańskiej Federacji i ogłosiły swoją niepodległość. Jednak oba te państwa miały na swoim obszarze terytoria zamieszkane zwarcie przez ludność serbską, która otwarcie wystąpiła przeciw ich oderwaniu od Jugosławii i zażądała włączenia zamieszkanych przez siebie obszarów do Serbii. Serbia udzieliła im poparcia, sama licząc na wsparcie ze strony Rosji. Rozpoczęły się walki zbrojne, w których zginęło wielu ludzi i które doprowadziły obie strony do wielkich zniszczeń.

Na jesieni 1989 r. opozycja w NRD przystąpiła do walki o demokratyczne przemiany w tym kraju. Wyrazem niechęci społeczeństwa NRD do systemu komunistycznego była wzrastająca liczba Niemców, którzy dzięki otwarciu w VIII.1989 r. granicy węgiersko-austriackiej, przedostali się na Zachód. W X.1989 r. zaczęto organizować wielkie, masowe demonstracje pod hasłem przemian demokratycznych, zjednoczenia RFN i NRD oraz zapewnienia wszystkim obywatelom prawa do posiadania własnych przekonań politycznych oraz dokonywania wyborów zgodnie z nimi. Manifestacje te ogarnęły Lipsk i inne miasta w NRD. Po raz pierwszy w historii NRD tworzono partie i stowarzyszenia opozycyjne. Pod takim naciskiem Honecker zmuszony był do rezygnacji z funkcji I sekretarza KC SED; przestał być również przewodniczącym Rady Państwa. Wobec dymisji Honeckera ustąpił również rząd. Nowy gabinet utworzył 7.XI.1989 r. Hans Modrow. Rząd ten 9.XI.1989 r. zdecydował otworzyć granice NRD. Runął mur berliński. SED przemianowała się na Partię Demokratycznego Socjalizmu i ustąpiła z pozycji kierowniczej partii w państwie. Nowe władze partii (na czele Egon Krez) wraz z gabinetem Modorowa stworzyły projekt zjednoczenia państw niemieckich. Jego założeniem było stworzenie federacji obu państw niemieckich. Poparcia temu projektowi udzielił ZSRR. Z innym projektem wystąpił Helmut Kohl, kanclerz RFN. Popierany przez prezydenta USA Busha zaproponował on całkowite zjednoczenie niemieckiego narodu w jednym państwie.

Przemian nie ustrzegła się również sama Rosja. Socjalistyczny model gospodarki okazał się mało wydolny, a konfrontacja ZSRR z USA w dziedzinie zbrojeń, której apogeum przypadło na lata 80-te zakończyła się zwycięstwem Stanów Zjednoczonych. USA zaczęły wtedy realizować "doktrynę Reagana". Wszystko to pokazało słabości systemu komunistycznego i w konsekwencji doprowadziło do jego rozpadu. Początkiem końca ZSRR okazały się próby jego zreformowania, kryjące się pod hasłami "głasnost", "pierestrojka" oraz "uskorienije". Ich celem nie było obalanie socjalizmu i ZSRR, lecz jego naprawa. Stało się jednak wprost przeciwnie.

Polacy najszybciej przystąpili do demontażu systemu socjalistycznego. Podczas obrad "okrągłego stołu" ustalone zostały zasady nowego systemu politycznego. Były nimi: pluralizm polityczny, suwerenność narodu, niezawisłość sądów, samorządy terytorialne z pełnią praw i wybierane na drodze demokratycznych wyborów, tak samo miały być wybierane wszystkie organy przedstawicielskie włazy państwowej. W wyborach do sejmu oraz senatu z 1989 r. zniesione zostały wszystkie inne niż demokratyczne procedury wyborcze, sposoby eliminowania kandydatów. Zdecydowano o przywróceniu senatu, obok dotychczas tylko funkcjonującego sejmu. Nowy parlament (sejm oraz senat wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe) miał dokonać wyboru prezydenta. Konieczna była bezwzględna większość głosów. Wprowadzone na nowo instytucje całkowicie zmieniły funkcjonowanie państwa. Powstały warunki do bezkrwawej i łagodnej zmiany systemu władzy - zamiany monopartyjnej dyktatury na system wielopartyjny. Zamiast politycznego monologu partii rządzącej prowadzonego pod osłoną policji możliwy stał się dialog polityczny. Zaczęły odradzać się zdelegalizowane wcześniej stowarzyszenia i związki. 29.XII.1989 r. przeprowadzono rewizję konstytucji. Gruntowną jej nowelizację przeprowadził sejm dziesiątej kadencji. Znowelizowana ustawa zasadnicza 1.I.1990 r. weszła w życie. Poprawki te m.in. zmieniły nazwę państwa polskiego na "Rzeczpospolita Polska" oraz zapewniały wszystkim obywatelom i podmiotom swobodę działania w gospodarce. Misja tworzenia rządu, której podjął się w VIII.1989 r. generał Czesław Kiszczak (członek PZPR) nie powiodła się. Wówczas z propozycją powołania koalicyjnego gabinetu wystąpił Lech Wałęsa, przywódca NSZZ "Solidarność". Koalicję utworzyły: "Solidarność", Stronnictwo Demokratyczne oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. 23.VIII.1989 r. Tadeusz Mazowiecki został powołany przez sejm na urząd premiera. Głosowanie nad wotum zaufania dla gabinetu Mazowieckiego miało miejsce 12.IX.1989 r. i zakończyło się sukcesem kandydata na premiera.

Odrzucenie systemu komunistycznego miało różny przebieg w różnych krajach. Zmiana systemu w wielu krajach odbyła się bez rozlewu krwi; w innych z kolei miała bardziej dramatyczny i gwałtowany charakter.

15. Polska w procesach integracyjnych z NATO i UE

NATO

Proces przystępowania Polski do NATO został zapoczątkowany w 1989 roku, po odzyskaniu przez Polskę suwerenności w realizowaniu polityki zagranicznej. W tym roku po raz pierwszy w historii NATO na obrady Zgromadzenia Parlamentarnego NATO w Rzymie zostali zaproszeni parlamentarzyści z Polski. Rok później Polska i NATO nawiązały stosunki dyplomatyczne. Po likwidacji Układu Warszawskiego (1991) i rozpadzie ZSRR Polska znalazła się przejściowo w strefie zmniejszonego bezpieczeństwa. W tej sytuacji uznano, że sojusz jest jednym z niezbędnych filarów bezpieczeństwa europejskiego i w 1992 oficjalnie sformułowano dążenie do uzyskania pełnego członkostwa w NATO. Mimo sprzeciwu Rosji Polska i pozostałe kraje tego regionu coraz bardziej integrowały się z paktem północnoatlantyckim. Jednak już w 1993 Borys Jelcyn oświadczył, że Rosja nie ma obiekcji odnośnie wstąpienia Polski do NATO.W 1994 roku Polska przystąpiła do programu Partnerstwo dla pokoju, którego celem było przygotowanie do współdziałania wojskowego z krajami NATO przez wspólne ćwiczenia wojskowe i zwiększanie kontroli cywilnej nad siłami zbrojnymi. Kolejnym krokiem przybliżającym moment wejścia Polski do NATO było opowiedzenie się obradującego w Budapeszcie Zgromadzenia Północnoatlantyckiego za przyjęciem do NATO Polski, Czech, Węgier, Słowacji i Słowenii do końca 1998 roku. W Brukseli Polska podpisała Umowę między Państwami- Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego a innymi państwami uczestniczącymi w Partnerstwie dla Pokoju dotyczącą statusu ich sił zbrojnych oraz jej Protokół dodatkowy, sporządzone w Brukseli 19 czerwca 1995 roku. 11 grudnia Polska oficjalnie potwierdziła przyjęcie zaproszenia NATO do udziału w operacji IFOR w Bośni. Polscy żołnierze z 6. Brygady Desantowo - Szturmowej zostali włączeni w skład Brygady Nordyckiej, operującej w ramach amerykańskiej 1. dywizji pancernej. W 1996 przyjęto ustawy o cywilnej kontroli nad armią i strukturze Ministerstwa Obrony Narodowej. Przeprowadzono zmiany w samych siłach zbrojnych pod kątem przyszłego współdziałania z siłami NATO. Jednocześnie przeprowadzono zabiegi dyplomatyczne w celu uzyskania zgody państw NATO na przystąpienie Polski do sojuszu.

Badania przeprowadzone w Polsce w 1997 roku wykazały, że aż 90% ogółu Polaków opowiada się za wstąpieniem Polski do NATO. W tym samym roku sekretarz stanu USA Madeleine Albright zaprosiła 3 kraje: Polskę, Czechy i Węgry do rozmów na temat uzyskania członkostwa. W listopadzie 1997 roku Polska po raz pierwszy wzięła udział w sesji wielostronnego planowania obronnego NATO, wyjaśniając sojusznikom szczegóły stanu swoich sił zbrojnych i infrastruktury obronnej oraz plany ich rozwoju w przyszłości. Po zakończeniu rokowań umowa akcesyjna została ratyfikowana przez parlamenty państw członkowskich oraz przez Sejm RP. Szefowie dyplomacji 16 państw NATO podpisali w Brukseli protokoły o przystąpieniu Polski, Czech i Węgier do Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO). Po ratyfikacji protokołów przez 16 parlamentów i następnie przystąpieniu trzech krajów do Traktatu staną się one formalnie pełnymi członkami Sojuszu dokładnie 16 grudnia 1997roku. W styczniu 1998 Polska po raz pierwszy uczestniczyła w cotygodniowym posiedzeniu Rady NATO (na szczeblu ambasadorów). Tematem obrad była sytuacja w Bośni. Przedstawiciel Polski poinformował o pracach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, której Polska przewodniczyła w 1998 roku. 12 marca 1999 roku w miejscowości Independence (USA) przez ministra Bronisława Geremka dokumentów ratyfikacyjnych o wstąpieniu Polski do NATO. Od tego momentu Rzeczpospolita Polska formalnie stała się członkiem NATO. W tym samym dniu Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski i inni najwyżsi przedstawiciele władz państwowych wzięli udział w ceremonii podniesienia na maszt flagi NATO na Placu Marszałka Piłsudzkiego w Warszawie. Ceremonię poprzedziła uroczysta zmiana wart przed Grobem Nieznanego Żołnierza. W 1999, jeszcze w ramach programu Partnerstwa dla pokoju, Prezydent RP, zwierzchnik Sił Zbrojnych Aleksander Kwaśniewski, na wniosek Rady Ministrów, wydał postanowienie o użyciu Polskiej Jednostki Wojskowej w Siłach Międzynarodowych w Kosowie w składzie KFOR (Kosovo Force). Polscy żołnierze weszli w skład Brygady Nordyckiej i objęli swoją placówkę w Bośni. Będąc już pełnoprawnym członkiem paktu, Polska wydzieliła także batalion do sił KFOR, odpowiedzialnych za pokój i bezpieczeństwo w Kosowie.

UE

Podpisanie Układu Europejskiego między Polską i Wspólnotami

Polska i Wspólnoty Europejskie nawiązały stosunki dyplomatyczne we wrześniu 1988 r. Najważniejszym elementem dwustronnej współpracy było podpisanie 16 grudnia 1991 roku Układu Europejskiego (ratyfikowany przez prezydenta RP 17 października 1993 r.).

Układ Europejski został wynegocjowany w ciągu niespełna roku. U jego podstaw leżały następujące motywy:

1. zwiększenie poczucia bezpieczeństwa kraju;

2. przezwyciężenie zacofania gospodarczego i technologicznego;

3. nawiązanie ściślejszych więzi kulturalnych z wysoko rozwiniętymi państwami Unii.

Układ Europejski określił zasady wzajemnych stosunków gospodarczych stron: prowadzenia działalności gospodarczej, wprowadzenia stref wolnego handlu. Wprowadził asymetrię prawna

korzyść Polski ze względu na opóźnienia w rozwoju gospodarczym Polski oraz konieczność głębokiej reformy naszej gospodarki. Wspólnoty zobowiązały się znosić cła i ograniczenia ilościowe w handlu szybciej niż Polska. Unia zadeklarowała zniesienie barier po 6 latach (z wyłączeniem tekstyliów po pięciu), Polska po 10 latach ( z wyłączeniem samochodów po siedmiu). Układ nie zajmował się artykułami rolnymi i przemysłem spożywczym, gdzie bariery handlowe miały pozostać bez zmian.

Realizacją Układu miały się zająć specjalnie w tym celu powołane organy wspólne Wspólnot i Polski Rada Stowarzyszenia (skład: Rada UE, Komisja UE, rząd Polski) i Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia (przedstawiciele parlamentów UE i Polski).

Strony umowy zgodziły się na umieszczenie w preambule układu deklaracji mówiącej, że celem Polski jest wejście do Unii Europejskiej na prawach pełnoprawnego członka.

W efekcie realizacji porozumienia Polska uzyskała nieograniczony dostęp do rynku UE dla całego eksportu przemysłowego. Dzięki temu umożliwiło to wzrost skali produkcji i obniżkę kosztów.

Ustalenie zasad przyjęcia nowych państw do Unii Europejskiej kryteria kopenhaskie

Kolejnym bardzo ważnym krokiem w kierunku członkostwa w UE było ustalenie warunków politycznych i ekonomicznych, których spełnienie przez państwa kandydujące jest warunkiem ich wejścia do wspólnot są to tzw. kryteria kopenhaskie.

Dotyczą one takich zagadnień, jak przestrzeganie zasad demokratycznego państwa prawa czy wprowadzenie reform gospodarczych ustanawiających gospodarkę rynkową.

Polska stojąc na stanowisku, że spełnia wszystkie z wyżej wspomnianych kryteriów członkostwa lub, w przypadku niektórych kryteriów ekonomicznych, jest na szybkiej drodze ku ich spełnieniu, 8 kwietnia 1994 r. złożyła w Brukseli wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej.

Publikacja Białej Księgi

Następnym etapem było opracowanie przez Komisję Europejską Białej Księgi pt. Przygotowanie krajów Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z rynkiem wewnętrznym Unii Europejskiej (opublikowana na szczycie Rady UE w Cannes w 1995 r). Zawierała ona wstępną ocenę stanu zaawansowania państw kandydujących do Unii pod względem spełniania przez nie kryteriów kopenhaskich.

Polska została w tym dokumencie bardzo wysoko oceniona za reformy gospodarcze i polityczne, które zostały dokonane po obaleniu ustroju totalitarnego w 1989 roku. Autorzy Białej Księgi stwierdzali, że Polska będąc państwem demokratycznym spełnia polityczne warunki członkostwa w UE, zaś pod względem gospodarczym jest na dobrej drodze do ich spełnienia.

Utworzenie Komitetu Integracji Europejskiej

W 1996 r. parlament uchwalił niezwykle ważną ustawę o utworzeniu Komitetu Integracji Europejskiej (KIE).

Jest to naczelny organ odpowiedzialny za integrację Polski z Unią Europejską. W jego skład wchodzą najważniejsi ministrowie rządu na czele z premierem. Utworzono też Urząd Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE) jako organ pomocniczy dla KIE.

Opracowanie Narodowej Strategii Integracji

W następnym roku (1997) rząd przyjął Narodową Strategię Integracji, systematyzującą dotychczasowe przedsięwzięcia integracyjne i określającą zadania dostosowawcze w okresie bezpośrednio poprzedzającym członkostwo.

Publikacja Opinii (Avis) o stanie przygotowań Polski do członkostwa w UE

16 lipca 1997 r. Komisja Europejska przedstawiła Radzie UE i Parlamentowi Europejskiemu Opinię (Avis) o Polsce. Zawarta w dokumencie ocena systemu prawnego, instytucji demokratycznych i przemian gospodarczych zachodzących w Polsce miała dać odpowiedzieć, czy Polska może być członkiem Wspólnot.

Komisja Europejska stwierdziła w Opinii, że:

*Polska jest demokratycznym państwem o stabilnych instytucjach gwarantujących rządy prawa, prawa człowieka i poszanowanie mniejszości narodowych;

*Polska może być uznana za funkcjonującą gospodarkę rynkową i będzie w stanie sprostać presji konkurencji i sił rynkowych w Unii w średnim okresie;

*Jeżeli będą kontynuowane prace nad przeniesieniem dorobku prawnego Wspólnot tzw. acquis communautaire, szczególnie w zakresie rynku wewnętrznego oraz nad jego wprowadzeniem w życie, Polska powinna stać się zdolna do pełnego uczestnictwa w rynku wewnętrznym w średniej perspektywie.

W związku z tym Komisja Europejska zaleciła otwarcie negocjacji z Polską w sprawie przystąpienia naszego kraju do Unii.

Partnerstwo dla Członkostwa

25 marca 1998 r. Komisja Europejska przyjęła dokument Partnerstwo dla Członkostwa. Program zawiera listę krótko- i średniookresowych zadań, które Polska musi zrealizować zanim zostanie pełnoprawnym członkiem UE.

Za najważniejsze uznano: wzmocnienie struktur administracyjnych i poprawa jej działania, wzmocnienie kontroli granicznej i służb policyjnych pod kątem zwalczania nielegalnej imigracji, przemytu narkotyków, walki z międzynarodowymi grupami przestępczymi, stopniowe przyjmowanie dorobku prawnego Unii.

Program zawiera również sposoby finansowania powyższych zadań.

Narodowy Program Przygotowania Polski do Członkostwa w UE

Odpowiedzią Polski na Partnerstwo dla Członkostwa było przyjęcie 28 kwietnia 1998 r. przez KIE Narodowego Programu Przygotowania Polski do Członkostwa w Unii Europejskiej (NPPC). Jest to dokument określający kierunki działań dostosowawczych i harmonogram ich realizacji.

Środki finansowe na realizację NPPC pochodzą z funduszu PHARE.

Otwarcie negocjacji z państwami kandydującymi do UE

31 marca 1998 r. Polska wspólnie z Czechami, Węgrami, Słowenią, Estonią i Cyprem rozpoczęły negocjacje w sprawie wejścia do UE. Na uroczystym posiedzeniu w Brukseli stronę polską reprezentował minister spraw zagranicznych Bronisław Geremek, unijną przewodniczący Rady Europejskiej Robin Cook. Pełnomocnikiem rządu do spraw negocjacji z Unią został Jan Kułakowski.

Przebieg negocjacji akcesyjnych

Negocjacje akcesyjne składały się z dwóch części: screeningu czyli przeglądu zgodności ustawodawstwa państw kandydujących z ustawodawstwem unijnym oraz z merytorycznej fazy rokowań w 30 rozdziałach negocjacyjnych.

Faza merytoryczna negocjacji rozpoczęła się w przypadku Polski 10 listopada 1998 roku. Rozpoczęcie negocjacji stanowiło poważne wyzwanie dla całej struktury państwowej Polski oraz dla polskiej gospodarki, w szczególności ze względu na konieczność dostosowania prawa polskiego do wspólnotowego dorobku prawnego acquis communautaire.

W listopadzie 2000 roku Komisja Europejska przedstawiła raport dotyczący stanu przygotowań państw kandydujących do członkostwa w Unii. Polska została w nim uznana za najlepiej, obok Węgier, przygotowany kraj pod względem spełnienia kryteriów ekonomicznych. Już dzisiaj, podkreślali autorzy raportu, szereg polskich firm mogłoby z powodzeniem konkurować na rynku unijnym.

Ostatecznie Polska (wraz z innymi państwami kandydującymi) zakończyła negocjacje akcesyjne w 13 grudnia 2002 roku w trakcie spotkania Rady Europejskiej w Kopenhadze. Logiczną konsekwencją zakończenia negocjacji było podpisanie Traktatu Akcesyjnego w Atenach 16 kwietnia 2003 roku. Po ratyfikacji Traktatu Akcesyjnego, Polska i 9 pozostałych państw członkowskich stało się członkami UE 1 maja 2004 roku.

---