Bracia Karamazow, obrazy ojca i braci, karamazowszczyzna.
„Bracia Karamazow” to przede wszystkim powieść o charakterze realistycznym z elementami wątków psychologicznych,ubrana w wątek kryminalny. Fabuła powieści została oparta na głośnej i skandalicznej kronice rodzinnej, wplecionej w społeczno-obyczajowy krajobraz Rosji lat sześćdziesiątych XIXw. Istotą powieści „Braci Karamazow” jest filozofia religii autora oraz zawarte przekonania na temat człowieka, jednostki wobec Boga, wolności, dobra, zła i moralności. W pierwotnym zamyśle Dostojewskiego miały powstac 2 powieści z Aloszą Karamazowemna czele, ale powstała 1 powieśc, w której Alosza stoi w cieniu swojego brata. Bohaterowie: bogobojny Alosza, materialista, czyli Dymitr, brat Aloszy i Iwana, nihilisty, buntownika. Można wspomnieć także o starym Karamazowie -lubieżniku i despocie, który jest ojcem dla Aloszy, Dymitra, Iwana i lokaja Smierdiakowa, który w końcu postanawia dokonać ojcobójstwa.
Iwan Karamazow to najbardziej niejednoznaczny spośród bohaterów powieści Fiodora Dostojewskiego. Średni z trójki braci, jakby celowo został umieszczony przez Dostojewskiego między wykazującym szczególne skłonności ku dobremu Aloszą, a nieumiejącym zapanować nad sobą Dymitrem. Iwan od dzieciństwa może liczyć tylko na siebie, nie znajdując oparcia w rodzinnym domu z ojcem tyranem i lubieżnikiem. To samo dotyczyło także Dymitra i Aloszy, ale z całej trójki właśnie Iwan najlepiej zdaje sobie z tego sprawę. Świadomie uczy się polegać jedynie na własnych siłach, podczas gdy Dymitr zgłasza ciągłe pretensje pod adresem ojca do części majątku. Ta charakterystyczna dla Iwana niezależność przekracza w jego przypadku granice sfery czysto materialnej i przenosi się na sposób bycia i myślenia. Uparcie dąży do zdobycia wykształcenia, studiuje nauki przyrodnicze, ale, jak wynika z pisanych przez niego już w młodości artykułów, a także z późniejszych traktatów, bardziej angażuje go problematyka humanistyczna, zagadnienia z zakresu filozofii czy teologii. Wyróżnia się inteligencją, ma bardzo krytyczny umysł i analityczną samoświadomość, nie potrafi przyjmować uproszczonych, jedynie słusznych i ostatecznych rozwiązań dręczących go problemów. Potrzebuje przemyśleć każdą nową ideę pojawiającą się na jego horyzoncie, wszystko rozpatruje wielostronnie. Pomagają mu w tym teoretyczne utwory, które wymyśla, czasem nawet ich nie zapisując. Tworzy w nich różne warianty odpowiedzi na narzucające mu się pytania, jakby wypróbowuje różne scenariusze, dążąc do wyczerpania szeregu możliwych konsekwencji.
Dla Iwana idea nigdy nie jest sformułowana ostatecznie. Idea ewoluuje, ulega nieustannym przemianom. Jego światopogląd nigdy nie stał się skostniałą strukturą. Niejednokrotnie nowe doświadczenia, przemyślenia i obserwacje skłaniają Iwana do przedefiniowania swoich podstawowych założeń. Za przykład może posłużyć ewolucja poglądów Iwana na naturę człowieka. Iwan jest tutaj racjonalistą, który wierzy w siłę rozumu i na niej polega. Nie ufa temu, czego nie może pojąć. Uzbrojony w racjonalność, krytyczne i świadome myślenie, próbuje mierzyć się z irracjonalnością świata. Jest ateistą, ale ma bardzo religijną naturę, nieustannie polemizuje z Bogiem, pozostawiając kwestie jego istnienia nierozstrzygniętą, jako niedostępną dla ludzkiego rozumu, a że jedynym „głosem Boga”, jaki racjonalista Iwan „słyszy” jest świat, postanawia się jemu sprzeciwić. Iwan jest jednostką o bardzo rozbudowanej samoświadomości, ma ogromną, niezwykle silną potrzebę zrozumienia świata. Nie potrafi być obojętny wobec miejsca, w którym żyje, pragnie wiedzieć, jak powinien postępować człowiek. Nie chce jednak przyjąć Boga jako środka uspokajającego wszelkie wątpliwości i rozterki. Mimo religijnej natury nie przyjmuje łatwej wiary, nie umie wyrzec się zwątpienia.
Należy także przyjrzeć się bliżej myśli Iwana: „Jeśli nie ma Boga i nieśmiertelności, wszystko jest dozwolone” przewijającej się w powieści niejednokrotnie i tak brzemiennej w skutki dla rozwoju wydarzeń. Po raz pierwszy pojawia się ona podczas rozmowy w monasterze u starca Zosimy, a więc na początku powieści, i nie pada bezpośrednio z ust Iwana, lecz jest referowana przez Piotra Aleksandrowicza Miusowa w anegdocie o tym, jakie poglądy wygłasza Iwan w towarzystwie dam. Myśl ta silnie wiąże się z traktatem Iwana „Przewrót geologiczny”, który jest wariantem jej rozwinięcia. Iwan przyznaje się do tego poglądu, nie odcina się od niego nigdy, a najwyraźniej przywiązanie do niego wyraża w rozmowie z Aloszą, kiedy ten już wysłuchał poematu „Wielki inkwizytor”. Z czasem jednak Iwan sam zauważa, że taki wariant przyjęcia myśli, „jeśli Boga nie ma, wszystko wolno”, jest utopią. Jednak w powieści tę formułę można jednoznacznie interpretować, jako usankcjonowanie zbrodni i bezkarności człowieka, „jeśli Boga nie ma, wszystko wolno”, człowiek nie ma żadnych zewnętrznych ograniczeń, pozostają jedynie te ograniczenia, które narzuci sobie sam. W takiej sytuacji - bez Boga - wybory człowieka są tym bardziej trudne, samodzielne i wolne. Jednak Iwan nie odrzuca Boskiego porządku świata bez namysłu. Próbuje go najpierw zrozumieć i w rozdziale powieści zatytułowanym „Bunt”, w rozmowie z Aloszą, przedstawia barierę, której jego rozum, próbując pojąc świat, nie jest w stanie przeskoczyć. Jest nią niezawinione ludzkie cierpienie. Iwan odrzuca możliwość cierpienia nawet jednego dziecka, jednej łzy, w zamian za przyszłą harmonię chce sprawiedliwości i dlatego zwróci każdy bilet wstępu do Boga, i do takiego raju. Niemożliwe jest zatem, zdaniem Iwana, odkupienie, wobec bezsensownego cierpienia dzieci. Nie pojmuje, jak możliwa jest niebiańska harmonia, jeśli dopuszcza się istnienie takiej krzywdy. Iwan nie godzi się na wieczną radość za taką cenę. Racjonalista Iwan nie uniknął jednak pułapki w swoim rozumowaniu. Ściśle kierując się logiką, popełnia właśnie logiczny błąd, przyjmując fałszywe założenie. Bóg dopuszcza cierpienie nie dlatego, że ma ono zostać wynagrodzone w niebie. Cierpienie zadawane człowiekowi przez człowieka jest konsekwencją tego, że człowiek jest wolny. Gdyby Bóg miał naturę despoty, nie uczyniłby człowieka wolnym. Gdyby np. stworzył człowieka nie wolnym, lecz dobrym, ludzie nie zadawaliby cierpienia innym. Bóg jednak za najważniejsze uznał, by człowiek był „na jego podobieństwo” - więc musi być wolny. Pytanie - również dręczące Iwana - dlaczego Bóg nie uczynił człowieka dość silnym, by udźwignąć tę wolność, pozostaje otwarte.
Natomiast pozostaje jeszcze wątek postaci służącego Karamazowów Smierdiakowa i jego zbrodni. Smierdiakow jest domniemanym synem Fiodora, który pełni rolę poniżanego służącego w domu Karamazowych. Związek wątku Smierdiakowa ze światopoglądem Iwana jest niezaprzeczalny. Jest oczywiste, że teorie formułowane przez Iwana miały duży wpływ na Smierdiakowa, który na ich gruncie wyhodował swoją zbrodnię i wykorzystał je do jej umotywowania. Traktowanie jednak wzajemnej relacji tych dwóch ludzi jako związku między zbrodniarzem a moralnym sprawcą zbrodni, ma pewien słaby punkt. Jakkolwiek postać Smierdiakowa podporządkowana jest idei powieści, będąc konsekwentnym, nie można go traktować jako jednostkę bezwolną, człowieka nie w pełni rozumu. Smierdiakow pokazał jedną z możliwych realizacji pojedynczej myśli usłyszanej z ust Iwana, odartej z wszelkich jego przemyśleń oraz wewnętrznych zmagań. Wina Iwana polega na tym, że nie poprzestał na myśli. Ubrał ją w słowa, które wypowiedział może nieostrożnie, nieodpowiedzialnie, nie przewidując ich siły sprawczej. Nieodpowiedzialność Iwana za słowo można po części wytłumaczyć. Obracał się wśród intelektualistów, w środowisku uniwersyteckim, gdzie ścierały się poglądy, gdzie było rzeczą normalną wypowiadanie tez nawet najbardziej ryzykownych jedynie w celu poddania ich dyskusji, skonfrontowania z innymi, gdzie nie raz rzucano słowa na wiatr po to tylko, by sprawdzić, jakie wywrą wrażenie. Przyzwyczajenia, których Iwan nabrał w Moskwie, przeniósł na prowincję. Ze Smierdiakowem wiódł dyskusje w stylu, do jakiego przywykł, nie ważąc słów, nie wyobrażając sobie, jak dosłownie można je rozumieć. Zatem pośrednio i nie w pełni świadomie Iwan Karamazow przyczynił się do śmierci swego ojca, uzbrajając mordercę w niebezpieczne idee. Trudno stworzyć spójny obraz światopoglądu Iwana Karamazowa, tym bardziej, że kształtuje się on stopniowo i ulega zmianom, nie będąc nigdy monolitem. Próba jego analizy pozostawia więcej pytań niż udziela odpowiedzi, i można je porównać do eksplorowania labiryntu, w którym nigdy nie ma się pewności, że zbadało się wszystkie korytarze, ukryte przejścia i schowki, i zawsze istnieje niebezpieczeństwo wpadnięcia w zasadzkę, wybrania ślepego tunelu. Źle jest zajmować się światopoglądem Iwana w oderwaniu od jego osoby, jako że bohaterowie Dostojewskiego są „ludźmi idei”, a nie tylko ich nosicielami, żyją ideą i idea nie istnieje bez nich. Tak, jak w legendzie o Wielkim Inkwizytorze.
Trzecią odsłoną „Braci Karamazow” jest pytanie o Wielkiego Inkwizytora, a raczej o jego światopogląd na temat Boga, człowieka i całego systemu porządku na świecie. Poemat lub też legenda „Wielki inkwizytor”, to fragment „Braci Karamazow”, na który szczególnie zwraca się uwagę przy analizie sfery ideowej powieści. Jako utwór Iwana Karamazowa ma też duże znaczenie dla opisu jego światopoglądu. Jest to historia dzierżącego władzę w Sewilli inkwizytora. Inkwizytor opiera swe rządy na cudzie, tajemnicy i autorytecie, odrzuconych przez Chrystusa podczas kuszenia Go na pustyni przez Ducha Niebytu. Inkwizytor, łudząc ludzi obietnicą wiecznego szczęścia, którego nie może im dać, zdejmuje z nich odpowiedzialność za grzechy - na które w pewnym stopniu daje im nawet przyzwolenie - a razem z odpowiedzialnością - odbiera wolność. Gdy na ziemię zstępuje Chrystus, więzi Go, wykłada Mu swą teorię i zarzuca nieznajomość natury ludzkiej. Chrystus milcząc składa pocałunek na ustach inkwizytora i odchodzi, a ten pozostaje przy swoich przekonaniach.
Tę historię Iwan opowiada bratu, Aloszy, którego zdanie sobie ceni, choć ich poglądy bardzo się różnią. Iwan interpretuje legendę jako dowód klęski Chrystusa jego etyki:Inkwizytor stworzył świat, który jest zaprzeczeniem miłości Chrystusowej, uczynił z ludzi obrzydliwe stworzenia. Chrystus jest bezsilny wobec zarzutów Inkwizytora. Iwan wie, że Chrystus przychodzi po to, aby uczynic niepotrzebny gest. Jezusowy pocałunek nie zmieni Inkwizytora, jest tylko znakiem, że idee sprawiedliwości chrześcijańskiej nie mogą zmieni źle urządzonego świta.
Alosza (Aleksiej) to dobry człowiek. Jako jedyny wierzy. Potrafi słuchać. Wielu czyni go powiernikiem i traktuje tak, jakby jedynie on wiedział, jak należy postępować, jakby jego ciche, nieśmiałe słowa miały moc rozstrzygającą. Iwan, milczący, skryty humanista, oddaje się rozważaniom na temat Boga, świata (nie do zaakceptowania!), okrucieństwa czy wolności.
Alosza Karamazow- w wieku śmierci matki ma 4 lata, wychowywany przez różnych ludzi, rok przez zakończeniem gimnazjum wraca do domu i ogłasza, że chce wstąpi do monastyru, jest zafascynowany osobą starca Zosimy. Tuż przed śmiercią Zosima nakazuje Aloszy wrócić do braci i ojca. Przeżywa tragiczne wydarzenie jakim jest dla niego śmierć ojca. Fabuła przedstawia dzieje świętości przechodzącej przez ogień grzechu-rodzina Aloszy to siedlisko potwornych grzechów. Istota treści posłania Zosimy dla Aloszy była zawarta w słowach- częścią Boga można by tylko żyjąc w społeczeństwie. Napełniony ideami Zosimy Alosza wejdzie a namiętność i grzech. Pojedynek życia z ideałami Zosimy, konfrontacja chrześcijańskiej utopii z rzeczywistością jest zasadniczym tematem utworu.
Alosza szczerze wierzy w niewinność Dmitrija, który jest głównym podejrzanym. Poznaje się z grupką gimnazjalistów, wśród których jest Iliusza, chłopiec, który śmiertelnie zachorował po tym jak jego ojciec został publicznie upokorzony przez Dmirija. Dostojewski obdarzył Aloszę takimi cechami jak: otwartość, uczciwość, silna wola, odwaga.
Iwan podważa testament starca Zosimy. Alosza interpretuje legendę o wielkim inkwizytorze jako hymn o triumfie Jezusa, źródło etyki i skarbnica mądrości. Jego interpretacja jest próbą polemiki z tezą Iwana, że człowieka, który zadręczył niewinne dziecko, należy rozstrzelać. Alosza jest przeciw łańcuchowi zemsty. Po wysłuchaniu legendy zrozumiał, że świat wraz z jego potwornym złem, mnożącym bezustanne cierpienie, można przyjąć na zasadzie wybaczenia, inaczej życie będzie koszmarem. Żyć to znaczy wybaczać, czego dowodem jest pocałunek Jezusa. Jeśli Alosza chciał kochać życie musiał wybrać wszechwybaczenie Chrystusa, a nie bunt Iwana.
Dmitrij Karamazow- najstarszy syn Fiodora, żywiołowy, otacza się kobietami, energiczny, hulaka, popełnia wiele przestępstw, ale też jest zdolny do dobrych czynów, bardzo często kłóci się z ojcem złorzecząc mu, rywalizuje z nim o uczucie kobiety- Gruszeńki, jest zdolny do zabicia ojca, wiele razy życzył mu śmierci, dlatego też staje się głównym podejrzanym.
Fiodor Karamazow- lubieżny starzec, pijak, nie uznaje żadnych wartości, zadaje się z różnym kobietami, szczególnie zainteresowany jest Gruszeńką, ukochaną Dmitrija, źle traktował swoje żony, oddał synów na wychowanie, poniżał innych, skory do kłótni z synami, skąpy i bezkompromisowy. Zostaje zabity przez domniemanego syna- Smierdiakowa, którego matką była chora Lizawieta Smierdiaszcza, a który jest sługą w jego domu.
Wszyscy Karamazowie chorują na КАРАМАЗОВЩИНE (dokładnie tak powiedział prof. Szczukin)
КАРАМАЗОВЩИНА
крайняя степень моральной безответственности, сопровождающаяся безудержными страстями и постоянными колебаниями от нравственных падений к возвышенным душевным порывам, как бытовое, национальное или психологическое явление (wybaczcie, że po rosyjsku, ale prof., Szczukin nie powiedział dokładnie co to jest Karamazowszczyzna, a na ćwiczeniach też jakoś specjalnie o tym nie mówiliśmy chyba, że coś przeoczyłam, postaram się w biblio więcej na ten temat w opracowaniach poszukać, jak znajdę to uzupełnię).