HISTORIA ADMINISTRACJI

SKRYPT

I)CECHY CHARAKTERYSTYCZNE I PODSTAWOWE ZASADY ORGANIZACJI NOWOŻYTNEJ ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ:

a)Zasada resortowości

Oznaczała wydzielenie organizacyjne działów administracji państwowej od siebie niezależnych , obejmujących sprawy jednorodne i pokrewne, kierowanych przez ministrów tj, organy administracji centralnej (resort skarbowości, wojskowości, spraw wewnętrznych i zagranicznych, wymiaru sprawiedliwości).

->w XVII/XVIII w przez pojęcie policji rozumiano administrację. W 1850r w Prusach liczba resortów wzrosła do 10 (ochrony zdrowia, oświaty, komunikacji)

b)Zasada centralizacji i decentralizacji

Zasada Centralizacji polega na tym,że cała administracja publiczna jest ześrodkowana, tzn wychodzi z urzędów państwowych szczebla centralnego. Sprawowana jest przez centralne organy urzędnicze. Zarząd państwa jest sprawowany za pomocą jednolitego, hierarchicznie zbudowanego aparatu administracyjnego. Centralizacja oznacza brak samodzielności w podejmowaniu decyzji przez organy niższego szczebla.

W przypadku decentralizacji brak jest wspomnianej zależności, w jej miejsce przyjmuje się domniemanie samodzielności i niezależności podmiotów. W XIX wieku podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd.

c)Zasada koncentracji i dekoncentracji

Pojęcie koncentracji odnosi się do procesu podejmowania decyzji i oznacza stan, w którym organy szczebla niższego sprawują funkcje przygotowawcze, natomiast ostateczną decyzję podejmuje organ centralny. Dekoncentracja- polega natomiast na powierzeniu kompetencji decyzyjnych organom niższej instancji , ale nie podejmują one rozstrzygnięć e samodzielnie, są bowiem związane poleceniami organów nadrzędnych . W systemie zdecentralizowanym nie występuje koncentracja. W przypadku dekoncentracji organ podejmuje decyzje niezależnie od organu wyższej instancji.

d)Zasada hierarchicznego podporządkowania

Istnieje w niej zależność osobowa i służbowa między urzędami niższej rangi , od urzędów rangi wyższej. Urząd wyższego szczebla decyduje o przyjęciu lub zwolnieniu urzędnika niższą rangą. Służbowa-wydaje polecenia urzędnikom niższej rangi.

->W absolutyźmie ministrom podlegali intendenci , z kolei za czasów Napoleona prefekci. Reguły podległości w państwie absolutnym zależały od woli panującego, dzisiaj natomiast opierają się na przepisach prawa.

e)Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa

*W aspekcie strukturalnym - oznacza , że ciało zbiorowe podejmuje decyzje

*W aspekcie funkcjonalnym -oznacza określony sposób działania , w którym decyzje podejmowane są większością głosów.

f)Zasada biurokratyzmu

Pojawiła się ona w okresie monarchii absolutnej, w związku z potrzebą specjalizacji i fachowości aparatu urzędniczego. Stanowiła hierarchiczną organizację, opartą na zależności między zwierzchnikiem , a podwładnym. Charakterystyczną cechą było pobieranie przez personel stałego wynagrodzenia pieniężnego. Przy obsadzie stanowisk kierowano się przede wszystkim kryterium kwalifikacji, co pozwalało na powierzanie spraw urzędowych osobom nie pochodzących z wyższych warstw społecznych.

Max Weber -przypisywał idealnemu systemowi biurokratycznemu nast. Cechy:

*Zawodowy charakter administracji, oznaczający pełnienie funkcji urzędniczych w sposób profesjonalny, związany z określonym wynagrodzeniem

*Specjalizację w załatwieniu określonych kategorii spraw, a także związany z tym poziomy i pionowy podział pracy

*Hierarchiczność struktury władzy

*tworzenie norm generalnych, określających działalność aparatu biurokratycznego w sposób jednolity

Korpus urzędniczy (Beamtenstand)

Granice działalności administracyjnej

Od XIX w granice określały dwie nowe zasady:

a)Legalności (praworządności)- związanie administracji prawem

b)Odpowiedzialności- zarówno urzędnika jak i państwa, za szkody wyrządzone obywatelom przez administrację w związku z wykonywaniem jej funkcji.

Podział terytorialny:
a)Historyczny - głównie do końca XVIII w. występuje do dziś np. Szwecja, Anglia(hrabstwa,parafie), Holandia(Prowincje) , Szwajcaria(kantony), Stany Zjednoczone Ameryki, Austria

b)Racjonalistyczny- przykładem był utworzony w 1790 Francuski departament. Za Francją taki system przyjęły Hiszpania (1833) Włochy, Japonia (od 1871).

W Polsce podział terytorialny różnie był kształtowany w ciągu dziejów. W epoce przedrozbiorowej miał on wyłącznie charakter historyczny.

II)NARODZINY NOWOŻYTNEJ ADMINISTRACJI I POCZĄTKI MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ W DOBIE PAŃSTWA ABSOLUTNEGO:

A)Reformy zarządu we Francji w okresie monarchii absolutnej:

Monarchia absolutna - charakteryzowała się skupieniem w jednym ręku pełni władzy, a także instytucjonalnym utożsamieniem osoby monarchy z najwyższym organem państwa.

Ludwik XIV- reprezentant w/w formy ustrojowej - „państwo to ja” , autor „Rozważań nad rzemiosłem królewskim”

Jean Bodin - „Sześć ksiąg o rzeczypospolitej (1576)

Armand du Plessis de Richelieu - pierwszy minister na dworze Ludwika XIII, autor „Testamentu politycznego” (1688)

Jacques Bossuet- „Polityka wywiedziona z Pisma Świętego (1709)

Wszyscy w/w osobnicy opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym ani przez nikogo nie limitowanej, dającej władzy prawo nieograniczonej reglamentacji życia poddanych. Akcentowali boskie pochodzenie tej władzy, nadając jej religijną legitymizację. Boski charakter przypisywali także zasadzie następstwa tronu - „Ten kto się rodzi przez następstwo tronu , wie , że Bóg powierzył mu tę godność bezpośrednio , bez interwencji ludzkiej”.

*WŁADZA KRÓLEWSKA:

->Władza króla była nieograniczona, nie poddawana była kontroli, sam władca nie podlegał żadnym prawom, poza boskimi. Stanowił jedyną władzę w państwie wedle reguły :

Quod principi placuit, legis habet vigorem- to co podoba się władcy, ma moc prawa.

Wydawane przez monarchę normy prawa administracyjnego wiązaly tu tylko poddanych, nie wiążąc w pełni aparatu administracyjnego.

Teoria prawa policyjnego-(iluris politiae) - uzasadniała w imię dobra powszechnego wkraczanie przez panującego we wszystkie dziedziny życia poddanych. Miało to zapobiec między innymi grożącym społeczeństwu niebezpieczeństwom.

*ORGANY CENTRALNE:

a)Urzędy ministerialne:

*Kanclerz-do jego kompetencji należała kontrola wszystkich aktów wychodzących z kancelarii królewksiej, zwierzchnictwo nad sądami oraz nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich.

*Generalny kontroler finansów-w połowie XVII w przejął naczelne kierownictwo w sprawach skarbowych. Za czasów Ludwika XIV urząd ten pełnił Jean Baptiste Colbert, jeden z propagatorów merkatylizmu- doktryna ekonomiczna, zakładająca osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego państwa poprzez odpowiednią politykę celną , prowadzącą do przewagi eksportu nad importem.

*Sekretarze Stanu-wywodzili się od notariuszy kancelarii królewskiej. Początkowo kierowali sprawami jednego z czterech regionów geograficznych Francji oraz prowadzili politykę zagraniczną. W XVII wieku sekretarzy stanu zaczęto nazywać ministrami królewskimi.

Tworzyli oni ministeriat- organ doradczy króla, będący zarazem wykonwacą jego woli. Ministrowie nie mogli sami podejmować decyzji, ponosili wyłącznie odpowiedzialność przed królem

b)Rady Królewskie:

*Rada Stanu (Tajna rada - Conseil d'Etat - Conseil secret) - najważniejsza ze wszystkich sekcji

Zbierała się pod przewodnictwem króla, w składzie siedmioosobowym. Jej członków nazywano ministrami stanu. W jej skład wchodzi między innymi : sekretarze stanu, kanclerz, generalny kontroler finansow. Do zadań tej rady należały sprawy z zakresu polityki zagranicznej oraz sprawy wewnętrzne szczególnej wagi.

*Rada Depesz (Rada Sprawozdań - Conseil des Depeches) oprócz w/w członków zasiadli również radcowie powoływani przez króla. Zajmowała się sprawami zarządu wewnętrznego (administracji), ponadto orzekała w sprawach spornych z zakresu administracji jako pierwsza instancja, bądź instancja odwoławcza od zarządzeń intendentów - Pierwowzór sądownictwa administracyjnego - funkcjonowała do wybuchu rewolucji w 1789r.

*Rada stron procesowych (Conseil d'Etat Prive) działała pod przewodnictwem kancelrza. Sprawowała funkcje wyłącznie sądowe jako Sąd kasacyjny, sąd kompetencyjny, oraz sąd mogący wywołać każdą sprawę zawisłą już w innym sądzie.

*Rada finansów (Conseil des Finances)- składała się z generalnego kontrolera finansów, radców oraz kanclerza, który zwykle jej przewodniczył. Ustalała wysokość podatków i ich rozdział na poszczególne okręgi, uprawnienia kasacyjne w stosunku do orzeczeń w sprawach podatkowych

*Rada do spraw handlowych - organ o charakterze wyłącznie doradczym, zajmujący się głównie sprawami kolonii

-remonstracja-odmówienie rejestracji

*ZARZĄD LOKALNY:

Administracja lokalna została oparta na zasadach centralizmu i biurokratyzmu i podporządkowana w całości organom naczelnym.

->Baliw-urzędnik, zajmujący się utrzymaniem porządku w toku postępowania sądowego oraz egzekucją wyroków sądowych. Pod koniec XVII przestali pełnić jakiekolwiek funkcje i zachowali godność czysto tytularną.

->Gubernator- urząd ten powstał jako władza wojskowa,sądowa,skarbowa, jednak już za Ludwika XIV przebywali wyłącznie na dworze królewskim, reprezentując wyłącznie interesy arystokracji.

->Intendenci- mianowani przez króla na wniosek generalnego kontrolera finansów, w każdej chwili mogli być odwołani. Rekrutowali się głównie z nowej szlachty bądź burżuazji . Sprawowali władzę w okręgach generalnych, zwanych niekiedy intendenturami (34) Służbowo podlegali bezpośrednio Radzie Depesz. Ich kompetencje obejmowały : sprawy wojskowe,administrację,skarbowość oraz wymiar sprawiedliwości.

->Subdelegaci-mianowani i odwoływani przez intendenta ,zasięg ich działań obejmował określoną część terytorium okręgu.

1787-powołanie administracji prowincjonalnej - ograniczyło to uprawnienia intendentów na rzecz zgromadzeń lokalnych. Odtąd intendenci pełnili funkcję komisarzy królewskich przy tych zgromadzeniach.

->Przeprowadzona reforma doprowadziła do czynnego udziału w administracji elementu obywatelskiego, bowiem członkowie zgromadzeń pochodzili z wyboru.

B)Reformy administracji w państwach oświeconego absolutyzmu:

->Karol Monteskiusz- Trójpodział władz (O duchu praw - 1748)

->Jean Jacques Rousseau-(Umowa społeczna-1762)- sformułował zasadę suwerenności ludu- wedle której władza miała pochodzić od narodu, nie -jak w ideologii absolutyzmu-od Boga

->Absolutyzm oświecony -termin ten został pierwszy raz użyty przez P.Mercier de la Riviere. Rozwinąl się on najpełniej w Prusach (Fryderyk II Wielki), Austrii (Maria Teresa i Józef II), w państwach skandynawskich, częściowo w Hiszpanii i Portugalii, a także w Rosji (Katarzyna II).Ominął natomiast Francję.

REFORMY W MONARCHII HABSBURGÓW

->Sankcja pragmatyczna- uznawała monarchię habsburską za nierozerwalną i niepodzielną. Ponadto regulowała porządek dziedziczenia na zasadzie primogenitury(najstarszy potomek). Została wydana w 1713 przez Karola VI

->Reformy terezjańsko-józefińskie- wprowadzenie jednolitej organizacji władz państowych - kolegialnych i opartych na podziale resortowym. Miało to miejsce za panowania cesarzowej Marii Teresy (1740-1780) oraz jej syna Józefa II (1780-1790)

Administracja centralna:

Zarząd centralny powierzono 5 kolegialnie zorganizowanym instytucjom resortowym:

1)Nadworna Rada Wojenna-zajmowała się sprawami zarządu wojskiem. Podzielona na trzy wydziały a)do spraw rekrutacji,kwaterunku i zaopatrzenia w żywność b)do spraw sądownicznych c)ekonomiczny.

2)Nadworna Izba skarbowa- zajmowała się sprawami finansów państwa czyli zarządem skarbu. W 1762 utworzono Nadworną Izbę Rachunkową.

3)Kancelaria Stanu- utworzona w 1742 , w miejsce dawnej Kancelarii Nadwornej, przewodniczył jej Kanclerz Stanu, jedyny organ kierujący zewnętrzną polityką państwa , do 1848r.

4)Najwyższa Izba Sprawiedliwości- utworzona w 1749r. Pełniła funkcje naczelnego zarządu wymiaru sprawiedliwości, a zarazem sądu najwyższego.Początkowo przewodniczył jej kanclerz , później prezydent

5)Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka

1761- z Inicjatywy Kanclerza Kaunitza powołano Radę Stanu-jako organ doradczy monarchy oraz kontrolujący wszystkie władze w państwie.

->Reforma administracji przeprowadzona wówczas w monarchii Habsburskiej była dziełem wybitnych przedstawicieli nauki policji Sonnenfelsa i Pergena.

Administracja lokalna:

a)Gubernie- na czele stali mianowani przez władcę Gubernatorzy. Gubernie dzieliły się na :

*Cyrkuły- na czele, których stali starostowie obwodowi, podlegali oni bezpośrednio gubernatorom. Do ich kompetencji należały sprawy zarządu, oraz policja bezpieczeństwa, ogniowa,targowa, handlowa, przemysłowa, szkolna, sprawy komunikacji. Sprawowali również nadzór nad miastami i domniami, łącznie z kontrolą stosunków pomiędzy dworem a wsią.

*Miasta- otrzymały w 1782 stosunkowo szeroki samorząd sprawowany przez wydział miejski i magistrat z burmistrzem. Magistrat dzielił się na 3 senaty - dwa z nich zajmowały się sądownictwem, trzeci gospodarką miejską.

*Dominia- utworzone w 1784 przez Józefa II. W skład wchodzili:wójt oraz przysiężnicy, zarządzali oni majątkiem gromadzkim i sprawowali sądownictwo polubowne, od którego orzeczeń przysługiwało odwołanie do justycjariusza (arbiter w sporach członków gromady między sobą lub z panem wsi. Mandatariusz- mianowany i opłacany przez właściciela wsi, wykonywał zlecone przez cyrkuł administracji funkcje.

->Listy zachowania-tajne sprawozdania, oceniające gorliwość urzędnika, jego przydatność zawodową, subordynację, moralnośc, oraz przekonania polityczne. Uzależniały nie tylko sprawy awansów ale i dalsze zatrudnienie.

*w 1796 cesarz Franciszek II wprowadził pełną dowolność usuwania z urzędu bez podania

przyczyny.

REFORMY ZARZĄDU W PRUSACH W XVIII WIEKU

1701-Powstanie Królestwa Prus. Głównymi autorami reformy administracyjnej państwa , ale także jego potęgi militarnej byli Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) , oraz jego syn Fryderyk II Wielki (1740-1786). Administracja oparta na nowej zawodowej kaście urzędników, rekrutowanych także spoza stanu szlacheckiego, zorganizowana została z założeniami epoki : sprawna, szybka w działaniu i fachowa. Stala się ona wzorem państwa policyjnego.

Administracja centralna:

-Król w Prusach sprawował rządy osobiste. Koordynował całą działalność podległych mu ministrów. Przyjmował ich raporty, lecz decyzje podejmował w formie tzw. nakazów gabinetowych bądź marginaliów-odręcznych decyzji władcy.

-Na początku XVIII w powołano trzy ministerstwa:

1)Generalny Dyrektoriat- utworzony w 1723. Powstał w wyniku połączenia generalnego komisariatu wojny z generalną dyrekcją finansów. Obradował pod przewodnictwem króla, zajmował się sprawami administracji (policji), wojska oraz finansów. Wewnętrznie dzielił się na 5 tzw. realnych departamentów, na czele których stali ministrowie.

2)Ministerstwo Gabinetowe- utworzone w 1728 roku, zajmowało się sprawami zagranicznymi

3)Ministerstwo Sprawiedliwości- 1737. Działające pod przewodnictwem kanclerza i kilku ministrów,zajmowało się sprawami związanymi z wymiarem sprawiedliwości oraz sprawami wyznaniowymi.

*Rządy gabinetowe- Pełna jedność zarządu państwowego realizowana była wyłącznie

przez samego króla w jego gabinecie.

Administracja lokalna:

Scentralizowana i ujednolicona ,której struktura podporządkowana została potrzebom armii.

W latach 1713-1723 terytorium państwa zostało podzielone na:

1)Departamenty Kamer- na ich czele stały organy kolegialne - Kamery Wojny i Domen, ściśle podporządkowane generalnemu dyrektorium. Do ich kompetencji należały sprawy administracji, wojska, policji bezpieczeństwa, podatkowe, leśne, zarządu dóbr państwowych oraz sądownictwo w sprawach skarbowych, budowlanych, policyjnych.

Kamerom przewodniczyli mianowani przez króla prezydenci.

2)Powiaty- na czele z landratami(starostami), mianowanymi przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Landrat reprezentował zarówno interesy monarchii, jak również interesy zgłaszającej go do urzędu szlachty.

Organem nadzorującym miasta byli mianowani przez króla radcy skarbowi-kontrolowali

oni całość administracji i gospodarki miejskiej.

Junkier-szlachta, spośród której rekrutowano biurokrację pruską.

REFORMY ZARZĄDU W ROSJI ZA PIOTRA I

I KATARZYNY II

Reformy Piotra I oprócz administracji objęły wojsko, gospodarkę, oświatę, kulturę, cerkiew , finanse, wreszcie obyczaje. Rozpoczęte przez niego reformy kontynuowała Katarzyna II, wporwadzając Rosję do kręgu monarchii oświeconych.

1721 - skończenie wojny północnej , ogłoszenie przez senat Piotra I - imperatorem (cesarzem) wszechrosji. Cesarz był monarchą samowładnym, nie ponosił przed nikim odpowiedzialności, nie podlegał żadnemu prawu ani kontroli

1711-utworzenie Senatu Rządzącego

1722-utworzenie przy senacie - prokuratury z generałem-prokuratorem na czele. Sprawował on nadzór nad działalnością senatu i wykonywaniem jego zarządzeń.

1763-reorganizacja senatu przez Katarzynę II - podzielenie go na 6 departamentów, przy każdym z nich ustanowiono osobnego ober-prokuratora

1726-1730- Najwyższa Tajna Rada .

W tych działach administracji, w których nie powołano kolegiów utrzymały się Prikazy (prikaz do spraw pocztowych, prikaz aptekarski, niektóre prikazy terytorialne). Spore znaczenie posiadał Prikaz Preobrażeński - który był swoistym resortem bezpieczeństwa wewnętrznego

-Kormlenij- system w którym to ludność , a nie skarb państwa utrzymywał urzędnika

Administracja lokalna

1708-kraj podzielony na 8(później na 20) wielkich okręgów administracyjnych , były to gubernie. Na ich czele ustanowiono gubernatorów, rekrutowanych spośród najbliższych współpracowników cara, a podlegających bezpośrednio senatowi.

1719-Wprowadzono podział guberni na prowincje(50), na czele których stali wojewodowie, wyposażeni w szerokie uprawnienia, podlegali oni gubernatorom. Najniższą jednostką administracyjną były dystrykty, zarządzane przez komisarzy ziemskich, mających uprawnienia skarbowe i policyjne. Funkcjonowały one do 17217r.

1785-powołanie przez Katarzynę II samorządu szlacheckiego, którego oragami były gubernialne i powiatowe zgromadzenia szlachty, wybierających marszałków szlachty, a także isprawników w powiatach. Zwiększyło to wpływ szlachty na administrację lokalną.

ROZWÓJ NAUKI POLICJI W NIEMCZECH I WE FRANCJI

Nauka policji wywodziła się z niemieckiej doktryny kameralistycznej, która to obok problemów czysto administracyjnych zajmowała się także finansami państwa oraz ekonomią polityczną.

Johann Heinrich von Justi-profesor uniwersytetu w Getyndze, autor m.in. Zasady nauki policji (1756) Policja u niego miała obejmować trzy sfery zagadnień :gospodarkę kraju, czuwanie nad środkami zapewniającymi kwitnący stan wyżywienia ludności oraz dobre obyczaje poddanych. Środkami do tego miały być: właściwie prowadzona statystyka ,ewidencja ludzkości , kompleksowy system norm policji agrarnej, leśnej oraz gospodarki terenami.

Joseph von Sonnefels-profesor uniwersystetu Wiedeńskiego, związany z terezjańsko-józefinską Austrią, gdzie pełnił wysoki urząd państwowy

Gunther-Heinrich von Berg

FRANCJA

Nicolas Delamare -autor Traktatu o Policji , wydanego w latach 1719-1722

Jean Domat- autor traktatu o prawach , będącego jednym z prekursorów francuskiej nauki policji budowanej u schyłku XVIIw

Jacob-Nicolas Moreau- w 1762 -zainicjowanie akcji segregowania i porządkowania dokumentów prawa publicznego, w tym także prawa policji , co przyczyniło się w rezultacie do jego unifikacji pod koniec następnego stulecia.

III)ADMINISTRACJA I MYŚL ADMINISTRACYJNA W POLSCE W OKRESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ:

1)Początki polskiej myśli administracyjnej:

Administracja RP ukształtowana jeszcze w dobie monarchii stanowej przetrwała bez większych zmian do połowy XVIII w. Z jednej strony była ona silnie scentralizowana, ze znaczącą pozycją organów samorządu szlacheckiego - sejmików ziemskich. Z drugiej zaś wyraźnie anachroniczna.

*Andrzej Frycz-Modrzewski - Traktat o poprawie Rzeczypospolitej (1551), domagał się stworzenia fachowej kadry urzędniczej - także na szczeblu lokalnym, poddanej kontroli ze strony państwa. Postulował również przekazanie w ręce administracji państwowej nadzoru nad handlem,budownictwem, komunikacją

*Wojciech Gostkowski- postulował stworzenie silnego rządu i jednolitej władzy administracyjnej.

*Andrzej Maksymylian Fredro- zwolennik wzmocnienia rządu oraz interwencjonizmu państwa w sprawach gospodarczych, domagał się również objęcia nadzorem ze strony państwa opieki społecznej,komunikacji, poczty. Stworzył również projekt powołania Consultatorium- pierwowzór ministerstwa gospodarki narodowej, zajmującej się m.in.. skarbem publicznym.

1764- powołanie Komisji Skarbowej oraz Komisji Wojskowej. Ich organizacja opierała się na zasadzie kolegialności. Z urzędu komisjom przewodniczyli odpowiednio : podskarbiowie oraz hetmani.

-Komisja Skarbowa - obok funkcji fiskalnych i gospodarki budżetowej, pracowali nad rozbudową komunikacji i transportu. W zakres uprawnień wchodziło również sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

-Komisja Wojskowa- sprawy organizacji , zaopatrzenia i szkolenia sił zbrojnych oraz sądownictwo w sprawach osób wojskowych i cywilnych przeciw wojskowym.

1765-68 - Komisje boni ordinis (dobrego porządku)- zajmowały się oczyszczeniem miast, odbudową ulic, domów, wybrukowaniem ich, oraz sprawami zw. Z bezpieczeństwem przeciwpożarowym.

1773-Komisja Edukacji Narodowej. Szkoły podzielono na: parafialne, podwydziałowe,wydziałowe i szkoły główne

1775-Rada Nieustająca -centralna instytucja administracyjna , miała pełnić funckje rządu centralnego, ograniczając jednoczesnie maksymalnie władzę królewską. Liczyła 36 członków tzw. konsyliarzy, powoływanych co dwa lata przez sejm.Prowadziła ona pracę w 5 departamentach:

*Interesów Cudzoziemskich

*Policji (dobrego porządku)

*Wojskowym

*Sprawiedliwości

*Skarbowym

1775-Komisja nad Szpitalami

2)Reformy administracji na sejmie czteroletnim

*Główni promotorzy reformy państwa , w zakresie usprawnienia administracji:

-Antoni Popławski , Wincenty Skrzetuski, Hieronim Stroynowski , Stanisław Staszic, H.Kołłątaj

3 maja 1791- uchwalona Konstytucja , stworzyła strukturę administracji państwowej szczebla centralnego, kształtując podstawy odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów. Administracja lokalna również została przekazana władzy rządowej. Jedynie administracja wiejska pozostawiona została włascicielom dóbr ziemskich.

3)Administracja Centralna

Straż Praw- stała na czele całej administracji publicznej, podlegały jej komisje rządowe „Obojga Narodów” : Wojska, Policji, Skarbu, Edukacji Narodowej

1791-Komisja Policji

Cechą charakterystyczną polskiego modelu administracji był urzędniczy charakter kolegiów. Komisarze nie byli fachowcami. Prowadziło to do obniżenia jakości podejmowanych decyzji

4)Administracja Lokalna

1789-Komisje porządkowe cywilno-wojskowe -działały w danej ziemi, województwie lub powiecie. Do kompetencji komisji należały np.: rekrutowanie i rozkwaterowanie wojska w terenie czy sądownictwo w sprawach między żołnierzami , a osobami cywilnymi. Również prowadziły one wykazy statystyczne, udzielanie porad z zakresu rolnictwa,sprawy podatkowe, organizacja służb pożarniczych czy też nadzór nad szkolnictwem parafialnym.

2.11.1791- ustawa , która wprowadzała nowy podział administracyjny. Kraj został wówczas podzielony na województwa,powiaty, również wyodrębniono pewne ziemie, opierając się na tradycjach historycznych.

5)Charakterystyka działań administracji publicznej:

*Reformy Sejmu Czteroletniego dały Rzeczypospolitej nowoczesną konstytucję kształtującą strukturę aparatu administracyjnego państwa. Wytworzona została wówczas w zasadzie hierarchiczna struktura władz wykonawczych z królem, Strażą Praw pełniącą funkcje rządu, komisjami rządowymi stanowiącymi centralne instytucje resortowe oraz komisjami porządkowymi w województwach, na których spoczywała realizacja funkcji zarządu lokalnego.

*Wszystkie te organy kolegialne powołane zostały na drodze ustawodawczej odpowiednimi ustawami sejmowymi. Działalności ich, jak i struktura określone został zatem w sposób wyraźny przepisami prawa. Mogły funkcjonować wyłącznie w ramach ustaw sejmowych oraz na ich podstawie.

*W ustawie sejmowej poświęconej strukturze i funkcjonowaniu Straży Praw, mówi się, iż sprzeczną z prawem byłaby każda decyzja naurzająca konstytucję państwa ,wolność osoby,słowa,druku czy prawo własności. Przeciwną prawu byłaby nadto każda decyzja ingerująca w wyroki sądów.

Sejm Grodzieński:

1792-Konfederacja targowicka - podjęła działania zmierzające do obalenia Sejmu Wielkiego

1793-Zwołanie Sejmu Grodzieńskiego - ustanowiono ponownie , zniesioną w 1789 Radę Nieustającą na czele administracji, złożoną z króla oraz 24 członków wybieranych przez sejm co 4 lata. W zakresie administracji lokalnej zastosowano równy podział administracyjny kraju , z równym rozlokowaniem urzędów.

1794-Insurekcja Kościuszkowska- uważana za ostatnią próbę ratowania państwa.

Naczelna władza rządowo-administracyjna została złożona początkowo w ręce Rady Zastępczej Tymczasowej , zaś od końca maja 1794 przejęła ją Rada Najwyższa Narodowa. Na Litwie z kolei powołano podległą władzom centralnym w Warszawie Deputację Centralną Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Dzieliła się ona na 8 wydziałów :

-Porządku, bezpieczeństwa, Sprawiedliwości, Skarbu, Żywności, Potrzeb Wojskowych, Interesów Zagranicznych i Instrukcji Narodowej. W jej skład wchodzili: Naczelnik siły zbrojnej narodowej, 8 człónków - kierowników poszczególnych resortów oraz 32 zastępców.

->Administracja terenowa została podporządkowana komisjom porządkowym, wywodzących się z odpowiednich instytucji powołanych przez Sejm Czteroletni.

->Dozory - na ich czele stali dozorcy, jest to najniższy szczebel administracji powstańczej, w zakresie stosunków wiejskich. Instytucja ta została ustanowiona Uniwersałem Połanieckim z 7.05.1794 r. Takim Dozorcą mógł zostać każdy mieszkaniec powiatu , umiejący czytać, pisać oraz rachować, pełnili oni funkcję m.in. arbitrów w sprawach między dworem a wsią.

->1795- III rozbiór -utrata niepodległości przez Polskę. Ziemie RP zostały podzielone pomiędzy Rosję, Prusy oraz Austrię, spowodowało to przeniesienie na grunt polski reżimów ustrojowych poszczególnych państw zaborczych.

->Narzucona siłą obca administracja odbiegała w sposób zasadniczy od rozwiązań polskich, opartych na tradycjach republikańskich, wprowadzając scentralizowany model państwa absolutnego, opierającej się na silnej władzy monarszej oraz rozbudowanym aparacie biurokratycznym.

IV)KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWOCZESNEJ ADMINISTRACJI I NAUK ADMINISTRACYJNYCH POD WPŁYWEM PRZEOBRAŻEŃ REWOLUCJI FRANCUSKIEJ:

Administracja centralna we Francji kształtowana była różnie w poszczególnych konstytucjach czasu rewolucji.

1791:

Król + ministrowie (zasada kontrasygnaty)

Konstytucja z 1791 r. powierzała władze wykonawczą w ręce króla, a że monarcha pozostał nietykalny i nieodpowiedzialny wszystkie jego akty dla swej ważności wymagały kontrasygnaty ministerialnej.

1793:

Rada Wykonawcza (24 członków) / Komitet Ocalenia Publicznego

Kolejna konstytucja z 1793 r. na czele władzy wykonawczej stawiała Radę Wykonawczą, jednakże konstytucja ta nigdy nie weszła w życie to też faktycznie w okresie tym władzę wykonawczą sprawował Komitet Ocalenia Publicznego

1795:

Dyrektoriat (instytucja kolegialne złożona z 5 dyrektorów, wybieranych na 5 lat), ministrowie jako aparat biurokratyczny nie polityczny

Wreszcie za rządów wielkiej burżuazji, która przejęła władzę w wyniku zamachu, władze wykonawczą w kolejnej konstytucji powierzono Dyrektoriatowi, który sprawował swoja władzę nie podzielnie przez ministrów, będących jednak tylko zwykłymi urzędnikami.

1799-1804:

Pierwszy konsul/Cesarz + ministrowie

Po zamachu stanu i objęciu rządów przez gen. Napoleona w charakterze pierwszego konsula rozpoczął się nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach Napoleon przyjął tytuł Cesarza. Ministrowie mianowani przez Napoleona przed nim też ponosili odpowiedzialność. Opracowanie projektów prawa oraz sądownictwo administracyjne w II instancji powierzono Radzie Stanu, której członkowie nominowani byli również przez Cesarza.

Administracja terytorialna. Reforma administracji terytorialnej zakładała, że ma być to administracja prosta i jednolita, oparta na racjonalizmie a nie na tradycji. W konsekwencji była to administracja nacechowana niesłychanie mocno elementami decentralizacji i samorządności. Przy całkowitym wyeliminowaniu aparatu państwowego a jednocześnie przy słabym przygotowaniu fachowym organów obieralnych i niedostatecznej kontroli ich działania, wprowadzony wówczas model samorządu nie zdał egzaminu i nie przetrwał dugo. Zmieniony został przez Napoleona w 1800 r.

1789:

1. 83 departamenty: rady departamentalne + dyrektoriaty + syndykowie generalni

2. dystrykty: rady dystryktu + dyrektoriaty + syndykowie (zlikwidowane w 1795 r.)

3. kantony: okręgi wyborcze i sądowe

4. gminy (w liczbie ponad 40 tys.): rady municypalne + merowie (syndyk gminny, sekretarz i skarbnik).

Władze administracyjne działały zgodne z zasadą kolegialności, wszyscy członkowie byli wybierani przez obywateli posiadających czynne prawo wyborcze. Brak było całkowicie elementu biurokratycznego, czyli fachowych, nominowanych urzędników. Wieloosobowe rady departamentalne, rady dystryktu, oraz rady municypalne działały jako organy uchwałodawcze. Rady departamentalne zbierały się raz do roku, natomiast rady municypalne co miesiąc. Pewien ograniczony nadzór nad radami departamentalnymi należał do najwyższej władzy ustawodawczej oraz króla. Kontrolę nad organami dystryktu sprawowały władze departamentalne, a nad gminami, władze dystryktu i departamentalne. Organami wykonawczo - zarządzającymi były dyrektoriaty urzędujące na stałe, mające uprawnienia do wydawania zarządzeń w celu wykonania ustaw i dekretów. Ponadto istniał również urząd syndyka, do którego zadań należało w pierwszej kolejności wprowadzanie w życie aktów prawnych. W gminach władzę wykonawczą sprawowali merowie (samodzielnie lub w większych gminach za pomocą biura)

Nowa wprowadzona przez Napoleona administracja zerwała z kolegialnością i obieralnością organów. Oparta została na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur, oraz jednoosobowości. W praktyce wszyscy urzędnicy byli nominowani oraz odpowiedzialni przed swoimi przełożonymi i w każdej chwili mogli być przez nich odwołani.

1800:

1. departamenty - prefekci. Na czele departamentu stał prefekt, jako zaufany przedstawiciel rządu, któremu podlegała niemal cała administracja (z wyjątkiem wojskowej, sądowej, szkolnej i pocztowej). Prowadziło to do daleko idącego zespolenia. Prefekt mianowany był przez Cesarza, podlegał natomiast w zakresie ogólno-administracyjnym ministrowi spraw wewnętrznych, a w odniesieniu do innych działów - odpowiednim resortowo ministrom. Prefekci nominowani byli na czas nieoznaczony, a podstawowym kryterium przy nominacji były ich kompetencje. Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną do której należało sądownictwo administracyjne I instancji, ponadto istniały również rady departamentalne jako organy doradcze i uchwalające. Do kompetencji rad departamentalnych należały np. sprawy z zakresu rozkładu na okręgi podatków i ich ściąganie. W praktyce znaczenie rad było mocno ograniczone, ich sesje były opóźniane przez prefektów nawet o rok i skracane nawet do dwóch dni (normalnie 15 dni).

2. okręgi - podprefekci. Na czele okręgu stali mianowani również przez pierwszego konsula podprefekcji, podlegający służbowo prefektom i posiadający w związku z tym graniczony zakres samodzielnego działania. Przy podprefekcie działała rada okręgowa, zajmująca się rozkładem podatków na gminy. Znaczenie tych rad również i tu było mocno ograniczone.

3. kantony - (jako okręgi administracji skarbowej i sądowej)

4. gminy - merowie. Na czele gminy stał mer mianowany przez pierwszego konsula lub prefekta, (w zależności od wielkości gminy) początkowo na czas nieokreślony, później na 5 lat. Załatwiał on bieżące sprawy administracji gminnej oraz pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Mer do pomocy miał radę gminną (municypalną). Gmina za rządów Napoleona stała się wyłącznie jednostką administracji rządowej.

Dopiero rewolucja lipcowa z 1830 zapoczątkowała we Francji przywracanie instytucji samorządu terytorialnego. Ustawa gminna z 1831 r. wprowadziła zasadę powoływania rad generalnych, okręgowych i municypalnych w drodze wyborów (przy jednoczesnym zachowaniu w gminie mera jako organu administracji rządowej). W 1837 r. przyznano gminom osobowość prawną, co prowadziło do powstania własności komunalnej. W 1848 zniesiono w prawie wyborczym cenzus majątkowy, wprowadzając całkowicie wolne wybory do rad samorządowych wszystkich szczebli, ograniczono ponadto kompetencje nadzorcze prefektów. Dalszy rozwój samorządu we Francji nastąpił w 1871(ustawa o administracji departamentalnej) i 1884 (ustawa o administracji municypalnej), kiedy to samorządowy charakter otrzymały organy uchwałodawcze wszystkich szczebli oraz wykonawcze w gminach. W tym kształcie samorząd przetrwał aż do 1982 r., kiedy to powołano samorządowe organy wykonawcze na szczeblu departamentu oraz wprowadzono nowy szczebel podziału terytorialnego - Region.

ADMINISTRACJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperium Rosji Aleksandrem I traktat przyczynił się do powstania z ziem byłego zaboru pruskiego Księstwa Warszawskiego.

Ustawa konstytucyjna Księstwa podpisana przez Napoleona 22 lipca 1807 r., w niewielkim tylko stopniu uwzględniała propozycje zgłaszane przez stronę polską. W Polsce, przełożony tekst ustawy opublikowany został w pierwszym numerze Dziennika Praw. Tekstem autentycznym był język francuski. Konstytucja Księstwa wzorowana była na aktach konstytucyjnych francuskich i uważana była część składową francuskiego prawa konstytucyjnego.

Administrację Księstwa Warszawskiego skopiowano co do zasad organizacyjnych z modelu francuskiego. Zatem i tu administracja oparta została na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu (zawodowym a jednocześnie narodowym stanie urzędniczym), podziału resortowego, hierarchiczności struktur, oraz jednoosobowości.

Administracja centralna.

Król

Najwyższa władza wykonawcza w państwie powierzona została królowi (księciu warszawskiemu). Korona książęca warszawska należała dziedzicznie do króla saskiego, o następstwie tronu decydować miało prawo saskie. Władze króla określano jako rząd, król realizował bowiem wszystkie funkcje państwowe z wyjątkiem tych, które zostały zastrzeżone dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwości. Przy stosunkowo ograniczonych kompetencjach parlamentu rola króla w procesie ustawodawczym była niebagatelna.

Król obsadzał wszystkie stanowiska w aparacie państwowym, miał też prawo zwalniania wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio sędziów i członków senatu. Do króla należało również prowadzenie polityki zagranicznej.

Na czele głównych działów administracji stali ministrowie:

- sprawiedliwości

- spraw wewnętrznych i religijnych

- wojny

- przychodów i skarbu

- policji

- minister sekretarz stanu, będący szefem kancelarii

królewskiej.

Na mocy dekretu z 1808 r. król powierzył swoim ministrom wykonywanie zarówno ustaw sejmowych, jak i własnych dekretów. Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność. Powołano też do życia Radę Ministrów, w skład której wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym (mianowanym przez króla) prezesem. Rada Ministrów przedstawiała królowi sprawy należące do kompetencji więcej niż jednego ministra. W 1810 r. na mocy dekretów kompetencje rady zostały rozszerzone, umożliwiając jej kontrolę poszczególnych ministrów i całej administracji. W obliczu zbliżającej się wojny w 1812 r. Rada Ministrów, na mocy kolejnych dekretów, stała się obok króla, centralną władzą rządową.

Konstytucja Księstwa przewidywała również powołanie Rady Stanu. W początkowym okresie Rada Stanu wyposażona w liczne kompetencje, (m.in. posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich) konkurując z Radą Ministrów wykonywała funkcje rządu krajowego. Po 1810, gdy rozszerzone zostały atrybuty Rady Ministrów, Rada Stanu zaczęła tracić na znaczeniu politycznym, stając się organem przede wszystkim sądowym.

Z uwagi na braki w wykwalifikowanej kadrze administracyjnej istotnym problemem stało się dążenie do stworzenia w Księstwie zawodowej polskiej warstwy urzędniczej. Od 1 wrześnie 1810 r. aby uzyskać nominacje na urzędnika państwowego należało zdać uprzednio egzamin państwowy. Egzaminy na wyższe stanowiska w kraju przeprowadzała, działająca przy Radzie Stanu, Najwyższa Komisja Egzaminacyjna. Egzaminy na niższe urzędy składano przed komisjami departamentowymi. W 1811 powołano do życia Szkołę Nauk Administracyjnych, mającą kształcić przyszłe kadry kierownicze. Następnie Szkołę Nauk Administracyjnych połączono z działającą już wcześniej w Warszawie Szkołą Prawa i zaczęto zwać ją Szkołą Prawa i Administracji. Wykształcenie w zakresie administracji można było pobierać na uniwersytecie krakowskim, który od 1809 r. znalazł się w obrębie Księstwa Warszawskiego. W 1814 r. doszło do przemianowania działającego wydziału prawa w Wydział Prawa i Administracji.

Administracja terytorialna. W zakresie administracji lokalnej przyjęto na wzór francuski podział na departamenty, których początkowo było 6 (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński), zaś po 1809 r. 10 (doszły: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Jednocześnie utrzymano na stopniu niższym, wywodzący się z zaboru pruskiego podział na powiaty.

Na czele departamentu stał prefekt, podległy służbowo ministrowi spraw wewnętrznych oraz zobowiązany do wykonywania poleceń innych ministrów. Do kompetencji prefekta należały wszystkie sprawy z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej. Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, który częściowo przy pomocy prefekta odbierał polecania od ministra policji. Na czele administracji powiatowej stał podprefekt wykonujący te same funkcje co prefekt.

W departamentach i powiatach były również rady o charakterze samorządowym. Zbierały się one raz do roku na sesje (15-dniowe w przypadku rad departamentowych, 10-dniowe w przypadku rad powiatowych), przy czym do głównych funkcji rad należał rozkład ciężarów publicznych.

Najniższą jednostką w administracji Księstwa miała być wg konstytucji municypalność, zarządzana przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalności uznane zostały Warszawa, Poznań, Toruń i Kalisz a później również Kraków, Lublin i Sandomierz. W miastach tych powołani zostali prezydencji municypalni (mianowani przez króla podlegali prefektom), którzy sprawowali swą funkcje przy pomocy zawodowych ławników oraz intendentów policji. Organami samorządowymi w tych miastach były natomiast rady municypalne. Organem wykonawczym rad był prezydent municypalny.

W pozostałych miastach i we wszystkich wsiach Księstwa Warszawskiego wprowadzono odbiegającą od założeń konstytucji tymczasową organizacje. Zgodnie z nią każde miasto lub wieś stanowiło oddzielną gminę. Administracja w mieście należała do burmistrza. Burmistrz ponadto do pomocy miał honorowych ławników. Organem samorządowym była rada miasta składająca się z radnych. Władza administracyjna w gminie wiejskiej należała do wójta, który mógł sprawować swój urząd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi (gmin) w tym ostatnim przypadku ustanawiając dla każdej gminy swojego zastępcę - sołtysa. Na uwagę zasługuje fakt, ze odpowiednie przepisy zalecały powierzenie stanowisk wójtowskich panom wsi, co miało zabezpieczyć interesy właścicieli. Formalnie wójt podlegał prefektowi ale za swoją pracę nie pobierał wynagrodzenia więc faktycznie wójt realizował swoje funkcje wyłącznie we własnym interesie.

Król

Ministrowie

Rada Stanu

Rada Ministrów

Administracja terytorialna:

1. departamenty (10): prefekci, rady departamentowe

2. powiaty (100): podprefekci, rady powiatowe

3. municypalności: prezydenci, rady municypalne

4. gminy: burmistrzowie, - rady miejskie

wójtowie, - sołtysi

KRÓLESTRO POLSKIE

Po klęsce Napoleona z części ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało na kongresie wiedeńskim w 1815 r. Królestwo Polskie.

Już w 1813 r. wódz naczelny wojsk rosyjskich w imieniu cesarza Aleksandra I powołał do życia Radę Najwyższą Tymczasową, która stała się organem zwierzchnim nad całą administracją Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim rada została rozwiązana a w jej miejsce powstał Rząd Tymczasowy królestwa Polskiego oraz Tymczasowa Rada Stanu. Powołano również władze ministerialne. 27 listopada 1815 r. car nadał Królestwu Konstytucje. Aktami rozwijającymi zapisy konstytucji miały być statuty organiczne. Do aktów niższego szczebla należały natomiast dekrety królewskie, postanowienia namiestnika, rozporządzenia komisji rządowych oraz zarządzenia komisji wojewódzkich. W odniesieniu do administracji konstytucja znosiła właściwą dla modelu francuskiego zasadę jednoosobowości, wprowadzając zasadę całkowitej niemal kolegialności, zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. W myśl konstytucji stosunek Królestwa do Cesarstwa Rosyjskiego opierał się na zasadzie unii.

Król

Najwyższą władzą wykonawczą był król. Wyłącznie od niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Posiadał prawo nominacji urzędników i dostojników kościelnych. Kierował siłą zbrojną, posiadał wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów i umów. Wszelkie akty wydawane przez panującego dla swej ważności wymagały kontrasygnaty właściwego resortowo ministra, który ponosił z tego tytułu odpowiedzialność. W praktyce jednak nie wszystkie postanowienia królewskie były kontrasygnowane. Pozakonstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik monarchy przy rządzie krajowym. Powiadamiany był o wszystkich ważniejszych projektach aktów prawnych, oraz informował w swoich co tygodniowych raportach władcę o sytuacji w Królestwie.

Namiestnik

Zastępcą króla wg konstytucji był namiestnik. Został nim gen. napoleoński Józef Zajączek. Po jego śmierci od 1826 r. urząd ten nie był obsadzany a funkcję namiestnika scedowano na Radę Administracyjną.

Rada Stanu

Centralnym organem władzy administracyjnej była Rada Stanu. Rada Stanu dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu i Radę Administracyjną. Zgromadzenie Ogólne pełniło w zasadzie te same funkcje co Rada Stanu w Księstwie Warszawskim. Rada Administracyjna składająca się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika była organem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrów. Po śmierci generała Zajączka na czele Rady Administracyjnej stanął prezes mianowany przez króla. Od tego momentu Rada Administracyjna staje się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjne.

Komisje Rządowe

Zarząd kraju należał do Komisji rządowych podległych Radzie Administracyjnej. Były to organy kolegialne działające pod indywidualnym kierownictwem ministrów. Utworzono pięć komisji:

- wyznań religijnych i oświecenia publicznego

- sprawiedliwości

- spraw wewnętrznych i policji

- wojny

- przychodów i skarbu.

Przy boku króla w Petersburgu przebywał ponadto minister bez teki, zwany sekretarzem stanu, pośredniczący miedzy monarchą a władzą w kraju. Działania komisji dzieliły się na ściśle wykonawcze (polegające na wykonywaniu aktów wyższego szczebla) oraz naradcze polegające na uchwalaniu projektów i instrukcji, układaniu raportów itd. Ministrowie w we własnym zakresie decydowali w sprawach tzw. prostego wykonania. Komisją ponadto podlegały różnego rodzaju dyrekcje generalne. Kontrolę nad rachunkowością państwową sprawowała Najwyższa Izba Obrachunkowa. W celu dochodzenia roszczeń i ochrony prawnej interesów majątkowych państwa powołano Prokuratorię Generalną.

W Królestwie Polskim utrzymany został wymóg złożenia egzaminu przed specjalną komisją w związku z ubieganiem się o urząd publiczny. Egzaminy prowadziły wojewódzkie komisje egzaminacyjna w odniesieniu do urzędników I i II klasy oraz Najwyższa Komisja Egzaminacyjna przy radzie Stanu dla klasy III. Kuźnią nowych kadr administracyjnych był Wydział Prawa i Administracji erygowanego w 1816 r. Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Administracja lokalna

Konstytucja Królestwa Polskiego przywróciła tradycyjny podział kraju na województwa (których wydzielono 8: krakowskie z siedzibą w Miechowie, a następnie w Kielcach). Każde województwo podzielone zostało z kolei na od 4 do 7 obwodów (w łącznej liczbie 39). Dawny podział na powiaty miał od tej pory jedynie znaczenie pomocnicze, pełniąc funkcje okręgów wyborczych i sądowych.

Władzą administracji ogólnej były komisje wojewódzkie w każdym z województw, urzędy municypalne w miastach zaś wójtowie w gminach. Działalność komisji oparta została na zasadzie kolegialności, wszystkie decyzje zapadały większością głosów. W strukturze wewnętrznej komisji zastosowano podział resortowy dzieląc je na poszczególne wydziały. Na czele komisji stał prezes komisji wojewódzkiej pełniąc funkcje koordynatora jej prac, przy pomocy podległych sobie komisarzy zawiadujących poszczególnymi wydziałami.

W skład komisji wchodzili poza zwykłymi komisarzami również komisarze obwodowi, którzy na co dzień delegowani byli do komisji obwodowych by tam realizować te same zadania co ich wydziały na szczeblu wojewódzkim jednakże jednoosobowo.

Miasta i gminy wiejskie

Początkowo administracje miejską na terenach Królestwa Polskiego nadal sprawowana była przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w największych miastach oraz przez burmistrzów i rady miejskie w pozostałych. Małe miasteczka zwykle prywatne zarządzane były przez wójtów. W 1816 r. postanowieniem namiestnika wprowadzono w miastach nową strukturę organizacyjną. Władzę przejęła tzw. zwierzchność miejsca złożona z prezydenta municypalności lub burmistrza oraz ławników. W 1818 termin zwierzchność miejska zastąpiono określeniem urząd municypalny. W miastach wojewódzkich urząd municypalny złożony był z prezydenta i radnych, w pozostałych miastach z burmistrza i ławników. Zgodnie z zasadą kolegialność prezydent podejmował decyzje wspólnie z radnymi, burmistrz wspólnie z ławnikami.

Zwierzchniość wiejską stanowił wójt gminy. Istotnym jest, że właściciele wsi byli wójtami z mocy prawa dzięki czemu nie musieli np. składać egzaminów wymaganych do sprawowania urzędów. Wsie podległe jednemu wójtowi stanowiły gminę wiejską. Pomocnikami wójtów byli sołtysi, których wójt mógł mianować w każdej z podległych sobie wsi.

WOLNE MIASTO KRAKÓW

Kongres wiedeński powołał do życia także tzw. Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita krakowska nie była tworem suwerennym. Organami rządów opiekuńczych byli tu rezydenci trzech mocarstw, akredytowaniu przy sejmie wolnego miasta, będącego zarazem najwyższym organem wykonawczym. W roku 1846 po klęsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okręgiem zostało włączone do Austrii, otrzymując jednocześnie nazwę Wielkiego Księstwa Krakowskiego.

Władze centralne. Rządem Wolnego miasta Krakowa był Senat, składający się z Prezesa i 12 senatorów. Poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi Senat posiadał także prawo inicjatywy ustawodawczej. Prezes koordynował praca Senatu, reprezentował go na zewnątrz oraz sprawował zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Sam Senat dzielił się na wydziały: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Policji i Milicji oraz Dochodów Publicznych i Skarbu.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów (początkowo 41 członków, potem 30). Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marszałek wybierany spośród delegatów Senatu. Kompetencje Zgromadzenia były ograniczone i sprowadzały się w zasadzie do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorów oraz sędziów, a także uchwalania budżetu.

Do centralnych organów administracji zaliczyć należy ponadto Dyrekcję Policji (wcześniej Biuro Policji Pośredniej), której podporządkowano w 1840 r. całą administracje lokalną. W 1819 r. utworzono Urząd Budowniczych. W wolnym mieście Krakowie funkcjonowały ponadto; Komitet Ekonomiczny, urząd protomedyka, intendenta dóbr narodowych, inspektora kopalń oraz Komisja Włościańska.

Administracja terytorialna. Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzała podział na gminy miejskie i wiejskie. Pierwsze miały liczyć po około 2000 mieszkańców (było ich 11) drugie co najmniej 3500 (było ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy położone w obrębie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie nazywano okręgowymi bądź wiejskimi. Na czele administracji gminnej stał wójt jako jedyny i jednoosobowy organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okręgowych wójt mógł mieć nawet kilku zastępców, przy czym stanowiska zastępców wójta zwykle zarezerwowane były dla właścicieli wsi. Do zadań wójta należało wykonywanie rozkazów rządu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi pełnił również funkcje sądowe.

U schyłku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wójtów, a funkcje ich przejęli komisarze dystryktowi (w gminach okręgowych ) i cyrkułowi (w gminach miejskich).

V SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE:

Można wyróżnić dwa podstawowe typy sądownictwa administracyjnego.

Typ angielski - w którym prawo do orzekania spornych spraw uzyskały sądy powszechne, rozwiązanie to w teorii prawa uzyskało osobną nazwę państwa wymiaru sprawiedliwości.

Typ francuski (kontynentalny) - kompetencje do orzekania przekazano odrębnym organom, oddzielonym od struktur sądownictwa powszechnego.

Właściwość sądów administracyjnych

Kompetencje sądownictwa administracyjnego określone mogą być poprzez klauzule generalną lub enumeratywną albo przy wykorzystaniu obu wymienionych sposobów (metoda mieszana). Klauzula enumeratywna polega na szczegółowym wskazaniu przez przepisy prawa spraw, w których sąd może wyrokować. Klauzula enumeratywna łączy się z systemem rewizji, kiedy to po przeprowadzeniu własnego postępowania dowodowego sąd administracyjny miał prawo wydania nowej, zgodnej z prawem decyzji. Zaletą stosowania klauzuli enumeratywnej jest całkowita jasność, jak daleko sięga kontrola administracji, z drugiej jednak strony stwarza możliwość ochrony prawnej w mniejszej kategorii spraw niż szersza od niej klauzula generalna.

Klauzula generalna przyznaje sądowi właściwość do rozpatrywania skarg na wszystkie decyzje, wydane przez organy administracji z naruszeniem prawa. Z klauzulą generalną łączy się z reguły wyłącznie kasacyjne uprawnienie sądu. Mógł on zatem jedynie utrzymać bądź uchylić zaskarżoną decyzje. Klauzula generalna jest z natury rzeczy nie ostra, pojawiają się wątpliwości co do organy właściwego, stad też istnieje konieczność powoływania sądów kompetencyjnych.

Kontrola swobodnego uznania

Zastosowanie klauzuli generalnej z reguły włącza spod kontroli sądu administracyjnego decyzje wydane w zakresie uznania administracyjnego. Prawo administracyjne zostawia niekiedy organom administracyjnym pewien margines swobody działania, określając tylko warunki ogólne wydania decyzji. Organ decyzje może ale nie musi wydać. Kieruje się w takim przypadku względami polityki, celowości i słuszności a nie legalności, gdyż na mocy prawa jest upoważniony do swobodnego działania. Wyklucza to zatem kontrolę z punktu widzenia legalności. W przypadku klauzuli enumeratywnej problem ten nie występuje, to bowiem ustawodawca w ustawie przewiduje czy sąd ma prawo kontrolować decyzje w określonej kategorii spraw czy też nie.

Sądownictwo administracyjne we Francji i Księstwie Warszawskim

1. Francja

I instancja - rady prefekturalne, działające na szczeblu departamentów.

II instancja - Rada Stanu tworzona u boku I konsula, posiadała funkcje organu opiniodawczego w stosunku do projektów aktów ustawodawczych, organu administracyjnego w zakresie interpretacji (wykładni) rozporządzeń wykonawczych, oraz sądu administracyjnego. Składała się z 6 sekcji przy czym tylko sekcja 5 i 6 tworzyły sąd administracyjny. Na czele Rady stał minister sprawiedliwości, zaś jej członkowie byli nieusuwalni.

Właściwość:

- spory majątkowe między obywatelem a państwem (z wyjątkiem sporów o prawo własności).

- skargi na nadużywanie władzy przez administracje

Radzie Stanu powierzone zostało także sądownictwo kompetencyjne, czyli rozstrzyganie sporów o to, który organ - sąd zwyczajny czy administracyjny - był właściwy do załatwienia dane sprawy.

2. Księstwo Warszawskie

I instancja - rady prefekturalne

II instancja - Rada Stanu, rozpoznawała odwołania od decyzji rad prefekturalnych, w pewnej kategorii spraw występowała jako organ pierwszej instancji (umowy zawierane przez ministrów na potrzeby kraju).

Właściwość:

- spory majątkowe wyliczone enumeratywnie

Tryb postępowania przed sądami administracyjnymi został poddany regulacji prawnej jedynie w instancji odwoławczej. Strony obowiązywał przymus adwokacki. Termin do wniesienia odwołania wynosił 3 miesiące od chwili doręczenia decyzji stronie. Orzeczeń Rady nie nazywano wyrokami lecz decyzjami, a rozprawa nie była jawna.

Model francuski (dwuinstancyjny): I instancja - klauzula enumeratywna, II instancja klauzula generalna.

Sądownictwo administracyjne w Królestwie Polskim.

I instancja (1818-1817) rady prefekturalne

(1817-1837) komisje wojewódzkie

(1837-1867) rządy gubernialne

II instancja

(1816-1822) Delegacja Administracyjna, która zastępowała w tym zakresie Radę Stanu Królestwa Polskiego

(1822-1841) Rada Stanu

(1842-1861) Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu

(1861-1867) Rada Stanu

(1867-1919) I Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu

Właściwość: spory majątkowe

Quasi sądowa kontrola administracji w Rosji.

Specyfika ustroju XIX wiecznej Rosji spowodowała, że nie doszło tam do wyodrębnienia się sądownictwa administracyjnego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Przyjęte w Rosji reguły od 1867 r. obowiązywały również na ziemiach Królestwa Polskiego. W Rosji sądownictwo administracyjne nie było wydzielone z ogólnego pionu administracji. Skargi na decyzje administracyjne rozpatrywały w specjalnym trybie postępowania (wewnątrz administracji) organy kolegialne powstałe w poszczególnych działach administracji. W roku 1890 r. jako instancja odwoławcza utworzone zostały urzędy gubernialne. Instancje pierwszą stanowi sąd odpowiedniej instancji (niższej bądź wyższej w zależności od rangi zaskarżonego urzędnika). Instancje najwyższą stanowił w tym systemie I Departament Rządzącego Senatu w Petersburgu. Uchwały zapadały kwalifikowaną większością głosów, a w sprawach trudniejszych na forum Zgromadzenia Ogólnego. Istniała również możliwość złożenia skargi lub prośby do samego cesarza.

Sądownictwo administracyjne w Prusach

Cechą charakterystyczną sądownictwa administracyjnego w Prusach było powiązanie niższych instancji z samorządem terytorialnym.

I instancja 1872 - wydziały powiatowe, będące jednocześnie organem wykonawczym samorządu powiatowego.

II instancja 1883 - wydziały obwodowe, mimo że na czele wydziału stał prezes rejencji to jego obradom przewodniczył sędzia zawodowy.

III instancja 1875 - Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. Jako jedyny organ w strukturze pruskiego sądownictwa nie był powiązany z administracją, oddzielony był także od pionu sądownictwa zwyczajnego. Trybunał stanowił organ fachowy, połowa sędziów posiadać musiał kwalifikacje sędziowskie, połowa zaś kwalifikacje potrzebne do zajmowania wyższych stanowisk w administracji. Na czele Trybunału stał prezydent, sam trybunał dzielił się na senaty na czele których stali prezydenci senatów.

Właściwość metoda mieszana (klauzula enumeratywna uzupełniona klauzulą generalna w sprawach policyjnych i skarbowych). Wszystkie pruskie sądy administracyjne orzekały merytorycznie a nie tylko kasacyjnie.

Sądownictwo administracyjne w Austrii.

I instancja - Trybunał Administracyjny (1875), z siedzibą w Wiedniu, zasięgiem swojego działania obejmował teren całej Austrii bez Węgier. W skład Trybunału wchodzili: pierwszy i drugi prezydent, prezydenci senatów, oraz sędziowie mianowani dożywotnio przez Cesarza. Trybunał orzekał kolegialnie w senatach złożonych z przewodniczącego oraz 4 lub 6 sędziów, a w sprawach w których zmienił stanowisko zawarte we wcześniejszych orzeczeniach - w pełnym składzie. Wśród sędziów Trybunału wiedeńskiego znajdowali się również Polacy - w sumie 11 na 107 sędziów. Wysoką pozycje wśród sędziów zajmował Adam Budwiński, od 1909 r. prezydentem jednego z senatów był Jan Sawicki, późniejszy pierwszy prezes polskiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego w Warszawie.

Właściwość : klauzula generalna. Celem austriackiego sądownictwa była ochrona praw podmiotowych publicznych. Skargę można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych. Trybunał Administracyjny posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne. Austriacki model sądownictwa administracyjnego miał decydujący wpływ na kształt organów sądowej kontroli administracji w II Rzeczypospolitej.

Trybunał Państwa

Stanowił drugi obok Trybunału Administracyjnego sąd prawa publicznego. Jako sąd administracyjny Trybunał Państwa orzekał w sprawach roszczeń o charakterze publicznoprawnym poszczególnych krajów do państwa jako całości i odwrotnie, krajów między sobą, roszczenia gmin, korporacji i obywateli do państwa oraz w sprawach skarg obywateli przeciwko naruszeniom konstytucyjnie zagwarantowanych praw politycznych.

Sądownictwo administracyjne w II Rzeczypospolitej

Utworzenie Najwyższego Trybunału Administracyjnego (NTA). NTA powołany został na mocy ustawy z 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Wzorowany był na rozwiązaniach austriackich zawartych w ustawie o wiedeńskim Trybunale Administracyjnym. Właściwość NTA, jako jedynego ogólnopolskiego organu sądowej kontroli administracji, o składzie wyłącznie fachowym i uprawnieniach kasacyjnych, określała klauzula generalna.

Budowę sądów niższego szczebla ze względów finansowych i braku odpowiedniej kadry odłożono na później. Aby nie powiększać kosztów tworzenia zupełnie nowej struktury w przyszłości pozostawiono obecną strukturę organizacyjną sądownictwa administracyjnego na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Planowana budowa niższych instancji nie nastąpiła, to też w II RP funkcjonowały równolegle dwa typy sądownictwa administracyjnego: oparty na jednoinstancyjnym modelu austriackim na ziemiach byłych zaborów austriackiego i rosyjskiego, oraz na trójinstancyjnym modelu pruskim na dawnych ziemiach tego zaboru. Organizacyjnie połączone były na szczeblu Najwyższego Trybunału Administracyjnego.

NTA: składał się z pierwszego prezesa, prezesów izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na wniosek prezesa Rady Ministrów. Ustawa o NTA nakazywała by wszyscy członkowie Trybunału posiadali wykształcenie prawnicze a połowa ponadto kwalifikacje sędziowskie. Sędzią NTA mogła zostać osoba o 10-letnim stażu na stanowisku sędziego, prokuratora, lub na stanowisku referendarskim w administracji państwowej, albo piętnastoletnim stażem w adwokaturze. NTA dzielił się na izby według kryterium rzeczowego rozpatrywanych spraw. U boku NTA działał sekretariat prawniczy i kancelaria.

Właściwość: NTA określała klauzula generalna. Zgodnie z nią kontroli NTA podlegała legalność aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej i samorządowej. Ustawa o NTA wyłączała spod właściwości Trybunału enumeratywnie wyliczone kategorie spraw. I tak np. wyłączone z pod kontroli zostały decyzje wydane na podstawie swobodnego uznania. NTA miał jednak prawo badać czy organ administracji w ogóle mógł w konkretnym przypadku decyzje opartą na swobodnym uznaniu oraz nie przekroczył granic swoich uprawnień.

- uprawnienia kasacyjne, Trybunał nie prowadził odrębnego postępowania dowodowego, lecz orzekał na podstawie stanu faktycznego.

- klauzula generalna

- wyroki ostateczne

- skarga wnoszona po wyczerpaniu toku instancji, termin do jej wniesienia wynosił 2 miesiące od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji.

- kontrola legalności o charakterze następczym, mogła nastąpić dopiero po wydaniu decyzji administracyjnej. Uniemożliwiało to skorzystanie ze skargi w razie bezczynności administracji.

Skarga do NTA musiała odpowiadać wymogą formalnym, po nowelizacji ustawy o NTA z 1926 r. istniał również przymus adwokacki, skarga musiała być podpisana przez adwokata, chyba że wnoszący skargę posiadał wykształcenie prawnicze. NTA rozpatrywał skargi na rozprawie lub posiedzeniu niejawnym. Orzeczenie zapadały w tzw. składach zwykłych lub pełnym składzie (na Zgromadzeniu Ogólnym). Uchwały Zgromadzenia Ogólnego od 1932 r. wpisywano za wzorem Sądu Najwyższego do księgi zasad prawnych.

Sądownictwo administracyjne na ziemiach byłego zaboru pruskiego

I instancja - wydziały powiatowe

II instancja - wojewódzkie sądy administracyjne (w Toruniu, Poznaniu i Katowicach)

III instancja - Najwyższy Trybunał Administracyjny w Warszawie jako instancja III rewizyjna

Inwalidzki sąd administracyjny ISA

Na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1935 r. na okres przejściowy u boku NTA utworzony został Inwalidzki Sąd Administracyjny, organizacyjnie z nim powiązany. Miał on odciążyć Trybunał przejmując orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidów wojennych i wojskowych. Inwalidzki Sąd Administracyjny składał się z przewodniczącego i sędziów oddelegowanych przez pierwszego prezesa NTA, oraz ławników. Postępowanie przed ISA toczyło się według przepisów obowiązujących przed NTA. Nie obowiązywał jednak przymus adwokacji, zaś sam sąd posiadał uprawnienia rewizyjne.

Sądy ubezpieczeń społecznych

Rozwój prawa ubezpieczeń społecznych spowodował konieczność zoorganizowania odrębnych sądów ubezpieczeń społecznych. Ustawa wprowadzająca system sądów ubezpieczeń został podjęta tuż przed wybuchem II wojny światowej 28 lipca 1939 r. Dwuinstancyjny system tworzyć miały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych oraz Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.

Trybunał Kompetencyjny

Dla rozstrzygania sporów o właściwość (sporów kompetencyjnych) między organami administracji a sądami administracyjnymi lub innymi sądami utworzony został w 1925 r. Trybunał Kompetencyjny z siedzibą w Warszawie. Część członków Trybunału Kompetencyjnego stanowili sędziowie NTA, część - Sądu Najwyższego, część zaś wywodziła się z grona znawców prawa (wskazywanych przez wydziały prawa uniwersytetów państwowych). TK rozpatrywał zarówno pozytywne jak i negatywne spory o właściwość.

Sądownictwo w Polsce po II wojnie światowej.

Po II wojnie światowej nie reaktywowano w Polsce ogólnego sądownictwa administracyjnego. Realizacja koncepcji przywrócenia sądowej kontroli administracji była możliwa dopiero w 1980 r. Utworzenie w 1980 r. Naczelnego Sądu Administracyjnego połączono z nowelizacją kodeksu administracyjnego. Początkowo NSA nie uzyskał niezależnej pozycji i poddany został nadzorowi jurysdykcyjnemu Sądu Najwyższego, zaś zakres jego właściwości określiła klauzula enumeratywna. Istotne zmiany nastąpiły dopiero po zmianie ustroju państwa w 1990r., gdy kompetencje sądu zaczęła określać klauzula generalna. W roku 1995 weszła w życie nowa ustawa o NSA, w której połączono rozproszone w różnych aktach przepisy, ograniczono także zakres nadzoru SA nad NSA do rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych.

Organizacja NSA

Siedzibą NSA jest Warszawa, dla ułatwienia dostępu do sądu istnieją ponadto ośrodki zamiejscowe sądu w poszczególnych województwach. Działalnością NSA kieruje jego prezes, na czele ośrodków zamiejscowych stoją prezesi ośrodków zamiejscowych. Kandydaci na sędziów NSA musieli odpowiadać ogólnym wymaganiom stawianym osobą ubiegającym się o funkcje sędziowskie, ponadto musieli mieć ukończony 35 rok życia, pozostawać co najmniej 10 lat na stanowisku sędziego, prokuratora, arbitra, notariusza, radcy prawnego, albo wykonywać zawód adwokata lub pozostawać na stanowisku w administracji państwowej, z którym związana była praktyka prawnicza. Wymóg 10 letniej praktyki zawodowej nie dotyczył profesorów i docentów nauk prawniczych.

Właściwość NSA, zasady działania.

W pierwszym dziesięcioleciu działania NSA jego właściwość określano enumeratywnie. Kontroli sądowej podlegały tylko decyzje administracyjne z zakresu spraw wyliczonych w ustawie. Zakres kompetencji NSA istotnie rozszerzono dopiero w 1990 r. W odniesieniu do decyzji administracyjnych przyjęto klauzule generalną. Kontroli zaczęły podlegać także postanowienia, jednak w zakresie enumeratywnie określonym, kontroli poddano także uchwały organów gminy oraz rozstrzygnięcia nadzorcze.

Znowelizowany w 1980 r. KPA przywracał prawo wniesienia skargi do NSA stronie postępowania administracyjnego, organizacji społecznej, która brała w nim udział oraz prokuratorowi, a z chwilą powołania Rzecznika Praw Obywatelskich , także i jemu. Po wprowadzeniu w 1990 r. możliwości zaskarżania uchwał reaktywowanego samorządu, prawo do wniesienia skargi uzyskał każdy, czyj interes prawny bądź uprawnienie zostało naruszone uchwałą organu gminy. Obecnie obowiązujące przepisy przyznają prawo do skargi każdemu, kto ma w tym interes prawny oraz prokuratorowi i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a także organizacji społecznej w określonym w ustawie zakresie. Nowa ustawa przewiduje możliwość bezpośredniego wniesienia skargi do sądu (w przeszłości skargę wnosiło się za pośrednictwem organu który wydał zaskarżoną decyzje w ostatniej instancji). Podstawowym terminem do wniesienia skargi był termin 30 dniowy od chwili ogłoszenia bądź doręczenia decyzji, prokurator mógł jednak wnieść skargę w terminie 6 miesięcznym. Zasady te obowiązują również dzisiaj.

Naczelny Sąd Administracyjny został wyposażony w uprawnienia kasacyjne, ponadto NSA nie jest związany granicami skargi, a ocena prawna wyrażona przez NSA w orzeczeniu jest wiążąca dla organów administracji. Nadzór nad NSA w zakresie orzekania powierzono Sądowi Najwyższemu. Nadzór ten następował w formie rewizji nadzwyczajnych. Do wniesienia rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń NSA uprawnieni byli pierwszy prezes Sądu Najwyższego, Prokurator Generalny PRL, Rzecznik Praw Obywatelskich, w sytuacji gdy wyrok rażąco naruszał prawo lub interes PRL. Nowa konstytucja z 1997 r. zawierała w sobie zapowiedz wprowadzenia w terminie 5 lat niższych sądów administracyjnych.

Sądy ubezpieczeń społecznych.

Mimo braku aż do 1980 r. ogólnego sądownictwa administracyjnego, niektóre decyzje administracyjne rozpatrywane były przez specjalne sądy administracyjne. W latach 1947-1974 działało sądownictwo ubezpieczeń społecznych. W pierwszej instancji orzekały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, instancje drugą stanowił Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie. Od 1962 r. sądy ubezpieczeń poddano nadzorowi Sądu Najwyższego, w którym utworzono Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.

Przy Trybunale Ubezpieczeń Społecznych działał rzecznik interesu publicznego pełniący podobną funkcję do funkcji prokuratora przed sądami zwyczajnymi. W okresie 1974-1985 sprawy z zakresu ubezpieczeń rozpatrywały okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. W 1985 r. sprawy te przekazano sądom powszechnym.

Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych.

Zasady rozstrzygania sporów kompetencyjnych zdecydowano się uregulować dopiero wraz z nowelą KPA w 1980 r. (Wcześniej sądy same rozstrzygały tego typu spory, będąc sędzią we własnej sprawie). Rozstrzygnięcie sporów powierzono Kolegium Kompetencyjnemu przy Sądzie Najwyższym. W jego skład wchodziło trzech sędziów Sądu Najwyższego, oraz przedstawiciele ministra sprawiedliwości oraz ministra właściwego z uwagi na przedmiot sprawy. Członkowie kolegium wyznaczani byli każdorazowo po wniesieniu sprawy przez pierwszego prezesa Sądu Najwyższego oraz wymienionych ministrów. Kolegium rozpoznawało zarówno pozytywne jak i negatywne spory o właściwość, a jego rozstrzygnięcia nie podlegały zaskarżeniu.

---