Tematy wykładów

1. Geneza i różnorodność życia wiejskiego: początki wsi, prahistoria, początek powstania rolnictwa, wieś wczesnofeudalna, osadnictwo

2. Typy wsi: kwestie prawne, dochodzenie wsi do uwłaszczenia, odejście od poddaństwa

3. Reforma agrarna

4. Początku ruchu chłopskiego

5. Problemy globalne wsi i rolnictwa

Literatura:

1. Eryk Fottorino, „Człowiek ziemi”, 1991.

2. Stefan Inglot (red.), „Historia chłopów polskich”, 3 tomy.

3. Kazimierz Tymieniecki, „Historia chłopów polskich”, 3 tomy.

4. Arnold (red.), „Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce”, 3 tomy.

CHŁOP - w literaturze XIII-XIV w., comes po łacinie, znaczy kmieć (towarzysz), pełne szacunku określenie człowieka pracującego na roli. Od XVII w. zaczęto chłopa nazywać chamem. Oświecenie to zmieniło, zaczęto mówić „włościanin”. Romantyzm mówił „lud”, a w Młodej Polsce „wieśniak”. Używa się jeszcze określenia rolnik.

ROLNIK - to zawód, czyli ktoś, kto posiada umiejętności do hodowli zwierząt czy uprawy ziemi. Ktoś kto posiada wiedzę na ten temat.

Chłop to posiadacz zmieni. Każdy chłop jest rolnikiem, ale nie każdy rolnik jest chłopem.

GOSPODARSTWO ROLNE - zabudowania, ziemia, narzędzia, maszyny, zwierzęta + materiał siewny.

WIEŚ - suma gospodarstw rolnych. Wieś może być osiedlem ludzi zajmujących się rolnictwem.

ROLNICTWO - najstarsza gałąź naturalnej pracy człowieka, która ma na celu uzyskanie środków żywności i materiałów przemysłowych. Rolnictwo uzyskało pierwsze produkty dla przemysłu. Do XIX w. było dominującym działem gospodarczym kraju. Dopiero era wynalazków to zmieniła.

O SPECYFICE HISTORII ROLNICTWA

HISTORIA ROLNICTWA - subdyscyplina historii dotycząca działalności gospodarczej w sferze rolnictwa. Historia rolnictwa stanowi element historii wsi.

Gdyby nie powstało i nie rozwinęło się rolnictwo, nie powstałaby kultura.

Planetę Ziemię pokrywa cienka warstwa materii ożywionej i w ramach tej materii funkcjonujemy jako ludzkość. Ludzkość pojawiła się późno. Wcześniej były już inne organizmy żywe. Człowiek w obecnej, rozumnej postaci objawił się na ziemi 500 tys. lat p. n. e., 300-200 tys. lat. p. n. e. Już w rozumnej postaci, jako ostatnie żywe stworzenie w swoim gatunku na planecie. Rozwija się w ramach ożywionej części planety. Warunkiem ewolucji było to, że pojawiła się pierwsza rewolucja gospodarcza czyli rolnictwo. Wcześniej człowiek był dzikim zwierzęciem. Nauczył się z czasem polować, zbierać rośliny i dzięki temu zdobywał pożywienie. Największą wiedzę na ten temat mają archeolodzy.

Z biegiem czasu pojawiają się wynalazki, które pomagają człowiekowi zdobyć żywność. Nadal jednak nie uprawia ziemi. Człowiek jako drapieżca, prawdziwy, pierwotny myśliwy, to 99% ogólnej egzystencji człowieka na ziemi. Rewolucja gospodarcza - rolnictwo, pojawiła się stosunkowo niedawno. Jednak z punktu widzenia jednostki, było to bardzo dawno, bo ok. 10-8 tys. lat p. n. e.

JERYCHO - kolebka cywilizacji, dolina morza Martwego w Palestynie, tam odkryto pozostałości pierwszych wiosek rolniczych. Powstały ok 7 tys. lat p. n. e. Osada ta miała elementy łowców, ale znaleziono dowody, że miała również charakter rolniczy.

ZAGROST - Kurdystan, Iran, Irak - wioska sprzed 7 tys. lat p. n. e. Szkielety zwierząt hodowlanych, konie, bydło, psy, dodatkowo zboże: proso i różne gatunki pszenicy.

JASKINIA GOTÓW - północny Iran - 6 tys. lat p. n. e. Odnaleziono szkielety kóz i fragmenty garnków. Hodowano świnie i krowy.

AFRYKA - od północy, doliną Nilu, nad brzegiem Jeziora Fain rozpoczęto uprawę zboża.

EUROPA- przez Dunaj, od Morza Czerwonego i Morza Śródziemnego, w kierunku zachodnim. 4-2 tys. lat p. n. e. Dociera do Grecji, Włoch, Hiszpanii, Austrii, Niemiec, Holandii, Danii i krajów skandynawskich, a stamtąd do Europy Wschodniej.

Najpóźniej i w najmniejszym stopniu rozwija się na północy, na ziemiach zajmowanych przez prymitywne ludy eskimoskie.

Koniec łowiectwa nastąpił w końcu XVIII w. Wykorzystano wszystkie tereny do uprawy zbóż i hodowli zwierząt. Łowcy przekształcili się w rolników.

Rozwijając źródła energii, rozwinęła się również kultura.

POTRZEBY CZŁOWIEKA

1. Elementarne - zapewniające egzystencję: fizjologiczne (jedzenie i picie), posiadanie odzieży, opału.

2. Wyższego rzędu (na poziomie) - czytanie lektur, tworzenie i słuchanie muzyki, itd.

Potrzeby te nie mają górnej granicy, ale mają dolną, tzw. minimum.

Człowiek potrzebuje energii, by móc skorzystać z potrzeb elementarnych. Jeżeli posiada więcej energii, to może szybciej zdobyć potrzeby elementarne i pozostaje mu czas na lekturę, czy słuchanie muzyki. A szybciej zdobywa energię, gdy nauczy się uprawiać rośliny. Człowiek pomnażał źródła energii, korzystając z przyspieszonej energii, czyli KONWERTORÓW. Są dwa rodzaje konwertorów:

1. roślinne

2. zwierzęce

Rośliny przy pomocy fotosyntezy tworzą materię organiczną, np. węglowodany, tłuszcze, białko.

Zwierzęta tworzą materię organiczną przyswajając rośliny - białko zwierzęce i tłuszcze.

Homo sapiens sapiens cały swój czas poświęcał na zdobywanie pożywienia. Po dostrzeżeniu ognia, zaczęto wykorzystywać jego właściwości i to był początek postępu. Było to ok. 25 tys. lat przed powstaniem rolnictwa. Ogień pozwolił przystosować niejadalne rośliny do ludzkiego układu pokarmowego. Korzystając z dobrodziejstwa ognia, człowiek zaczyna wytwarzać narzędzia ri ogrzewać pomieszczenia, w których przebywa. Z czasem zaczął zastanawiać się jak przetrwać nie niszcząc zasobów żywności. I to był początek rolnictwa. Przełom dokonał się ok. 10 tys. lat p. n. e. Na przyspieszenie procesów prowadzących do powstania rolnictwa miały wpływ również procesy klimatyczne.

1. Zwiększano liczbę ludności, czyli miało wpływ na demografię. Powstały nowe osady - wraz z powstaniem wsi rozwinęło się życie społeczne

2. Gromadzenie nadwyżek.

3. Specjalizacja.

4. Wyższe formy działalności - w czasie wolnym człowiek mógł rozwijać się, rozwijać swoje umiejętności.

Skończył się okres dzikości, pojawia się wieś i rolnictwo. Uprawiano nowe rośliny w nowych warunkach klimatycznych - Azja Zachodnia - zaczęto uprawiać jęczmień i pszenicę: płaskurkę i orkisz.

Uznaje się, że Bliski Wschód był kolebką rolnictwa. Zaczęto uprawiać nowe rośliny: groch, soczewicę, migdały, orzechy włoskie, pistacje, oliwki i winorośl.

Właśnie na bliskim wschodzie już 6 tys. lat p. n. e. Zaczęto uprawiać proso.

Chiny - Azja Wschodnia - uprawy ryżu.

Wietnam, Kambodża, Indie - trzcina cukrowa i soja, jednak dopiero w II w. n. e. Rozpoczęto uprawę cukru.

Ameryka Środkowa - 4 tys. lat p. n. e. - ziemniaki, kukurydza, awokado, fasola,orzeszki ziemne, tytoń, kauczuk.

Indie i północne Peru - 5 tys. lat p. n. e. - uprawa bawełny.

Afryka - bababy, kawa, oliwki, daktyle. W drugiej połowie XIX w. nastąpiła uprawa tych roślin na skalę przemysłową.

W miarę rozwoju rolnictwa rozwijaną narzędzia i techniki:

MOTYKA - najwcześniejsze narzędzie rolnicze.

PŁUG - 6 tys. lat p. n. e. Dzięki zastosowaniu pługa nastąpił rozwój rolnictwa.

Na rozwój rolnictwa duży wpływ miało nawadnianie i nawożenie (nawóz naturalny) pól oraz zmiany w organizacji rolnictwa - Grecja IV w. p. n. e. Wprowadzono płodozmian i trójpolówkę. W Polce trójpolówka - początek XIX w.

Stopniowo oswajano zwierzęta, stosowano krzyżówki. Pierwsze zwierzęta domowe to pies i małpa. Same dołączały do ludzi ok. 12 tys. lat p. n. e. 4 tys. lat p. n. e. W Egipcie oswojono koty, gęsi, gepardy i hieny. Azja Południowa i Grecja - 10 tys. lat p. n. e. - kozy,owce,woły, świnie i krowy.

Ukraina - konie - 6 tys. lat p. n. e.

Następnie rozpoczęto hodowlę świnek morskich i królików.

W XIX w. natomiast zakładano farmy hodowlane zwierząt futerkowych - używanych w kosmetyce, medycynie (m.in. do badań laboratoryjnych).

W starożytności hodowano ryby.

WYNALAZKI:

Koło - pojawia się w pojazdach w starożytności w Sumerze ok. 4 tys. lat p. n. e. Układ kierowniczy zastosowano po raz pierwszy w XIV w. n. e.

Podkowa - stosowali Celtyccy mieszkańcy Alp, a w Europie po raz pierwszy IV-V w. n. e.

Zaczęto stosować nową technikę zaprzęgania - jarzmo i chomąto. Jarzmo było niewygodne i mniej wydajne, więc zastosowano chomąto. Po raz pierwszy Chińczycy w IV w. n. e. W Europie pojawia się w XIV w. n. e., a w Polsce w XIX w. Stosowano jarzmo, przy zaprzęganiu wołów.

Następnie: młotek, obcęgi, piły, koło garncarskie, proste warsztaty tkackie, przekładnie, lewary i bloki.

Narzędzia te znacznie podnosiły wykonywanie własnej energii przez człowieka.

MŁYNY WODNE - w starożytnym Rzymie. Jednak nie korzystano z nich, gdyż mieli niewolniczą siłę roboczą. W Europie Zachodniej do czasów średniowiecza, stamtąd przywędrowały do Polski. Dzięki temu urządzeniu pracowały tartaki, olejarnie, rozwinął się przemysł przetwórczy.

WIATRAKI - powstały ok. XVII w. p. n. e. Na terenie Persji i służyły do nawadniania. W Europie XII w. n. e., mąka, młyny.

ŁODZIE ŻAGLOWE - III w. p. n. e. - u ujścia rzek powstawały pierwsze osady ludzkie. Rozwinęło się kupiectwo,które również przyczyniło się do rozwoju rolnictwa.

Rozwój rolnictwa cechuje dynamika rozwoju. Stosowano systemy rolnictwa - sposoby użytkowania i uprawy ziemi. Od niewielkiego wykorzystania ziemi, doszło aż do 100% wykorzystania.

Systemy rolnictwa:

1. Pasterstwo, kopieniactwo - uprawa ziemi polegająca na wsianiu ziarna w miejscu przez które przeszło stado zwierząt.

2. Żarowy, wypaleniskowy - wypalano las i nieużytki, zboże siano w popioły.

3. Odłogowy - spulchniano ziemię (motyką) raz na kilka lat i siano zboże. Ziemię wykorzystywano w 20%. Co kilka lat ziemia musiała odpoczywać.

4. Ugorowy - dwu i trójpolowy, np. dzielono ziemię na trzy części: siano zboże ozime, na drugiej jare, a trzecia część odpoczywała - ugór.

Dwupolówka - 50% wykorzystania ziemi

Trójpolówka - 66% wykorzystania ziemi

5. Płodozmian - co jakiś czas zmienia się rośliny, dużo nawozi - 100% wykorzystania ziemi.

Intensywna uprawa ziemi prowadzi do inklinacji kulturowych i do socjalnego zróżnicowania społecznego.

Z czasem pozycja chłopa maleje na rzecz innych grup zawodowych.

W XX w. rolnictwo traci na znaczeniu, na rzecz przemysłu.

ROZWÓJ ROLNICTWA W POLSCE. OSADNICTWO:

Okresy historyczne, etapy rozwoju polskiego rolnictwa:

1. Wczesnofeudalny - od VI do połowy XIII w n. e.

- od wspólnoty plemiennej do organizacji państwowej

- od systemu żarowego do ugorowego.

2. Średniowiecze - od XIII do połowy XV w. n. e.

- renty feudalne

- chłop na dole drabiny społecznej, jako stan

Dominuje czynsz jako renta feudalna, trójpolówka.

3. Gospodarka feudalno - pańszczyźniana - od połowy XV w. do połowy XVIII w.

- system folwarczno - pańszczyźniany

Dominująca rola folwarków i renty - pańszczyzny.

4. Uzyskanie praw przez chłopów - wolność obywatelska, od trójpolówki do płodozmianu - od połowy XVIII do połowy XIX w., do czasu kapitalizmu.

5. Kapitalizm - od połowy XIX w.

6. Socjalizm - 1948-1989; reforma → zamknięcie folwarków (robotnicy folwarczni). Odnowa kraju ze zniszczeń wojennych.

7. Powrót do kapitalizmu po 1989 r.

Nastąpił postęp w rolnictwie, mechanizacja rolnictwa.

POCZĄTKI OSADNICTWA ROLNICZEGO NA ZIEMIACH POLSKICH:

Jednym z czynników rozwoju było środowisko geograficzne:

• ukształtowanie powierzchni ziemi,

• jakość gleby,

• rodzaj, stan nawodnienia,

• klimat i szata roślinna.

Te czynniki spowodowały to, że w jednym miejscu rolnictwo rozwinęło się, a w innym nie. Ziemie polskie istniały od czasów prasłowiańskich. Od X w. n. e. W skład tych ziem schodzi pięć krain historyczno - geograficznych.

1. Małopolska,

2. Wielkopolska,

3. Pomorze,

4. Śląsk,

5. Mazowsze.

W krajobrazie przeważały puszcze i obok klimatu miało to wpływ na powstanie ośrodków rolniczych. Na ziemiach bezleśnych powstają pierwotne osadnictwa rolne. Od VIII w. znamy dwa typy puszcz:

1. Graniczna - oddzielająca narody od siebie. Od południa wzdłuż Karpat, od zachodu wzdłuż Odry, od wschodu puszcza sandomierska i nadbużańska.

2. Międzyplemienna - oddzielająca od siebie plemiona. Puszcza nadnotecka oddzielała środkowopolskie od pomorskich plemion.

Osadnictwo rolnicze rozwinęło się na ziemiach - terenach bezleśnych i urodzajnych glebach, ale również na ziemiach piaszczystych.

Plemiona chłopskie, to plemiona, które uprawiają ziemię. ok. 2 tys. lat p. n. e., w ramach wspólnoty plemiennej nastąpiło zróżnicowanie zajęć wśród członków wspólnoty. Dzielili między sobą obowiązki. Wtedy też być może po raz pierwszy użyto radła, sochy. Uprawiano rolę w sposób prymitywny stosując system żarowo - wypaleniskowy. Chłopi jako stan wyodrębnili się wraz z feudalizmem. Jednak początek chłopa w sensie grupy społecznej, to początek państwa polskiego. Plemiona chłopskie trwały do IV-VI w. n. e. W ciągłym ruchu, w ramach wędrówki ludów. W okresie tym, pełnym chaosu, wojen, nastąpiło obniżenie sił wytwórczych.

Wielkopolska z Kujawami, Dolny Śląsk, Pomorze Szczecińskie - to kolebka osadnictwa. Plemiona zamieszkujące te tereny tworzyły liczące po kilkanaście plemion pierwsze organizacje plemienne posiadające struktury gospodarcze. Powstały specjalnie w ramach rolnictwa w IX w., powstały grody i opola.

OPOLE - mała jednostka terytorialna. Wspólnota terytorialna, sąsiedzka, która obejmuje teren złożony z kilku, kilkunastu wsi - osad. Opola nie muszą ze sobą graniczyć, stanowią odrębne miejsca pośród lasów. Od VI w. po zakończeniu wędrówki ludów, plemiona słowiańskie wychodzą z okresu rodowego w okres wspólnoty plemiennej - czyli rozwinięte struktury plemienne oparte na terytorium. W ramach te struktury rozwija się rolnictwo, a jedną z form własności staje się indywidualna własność pojedynczych rodzin. Indywidualna własność obejmowała zabudowania mieszkalne i dla bydła oraz ziemia. W ramach wspólnoty opolnej, rodzina otrzymuje i dziedziczy ziemię. Była też własność kolektywna, którą stanowiły lasy, pastwiska, rzeki.

W związku z powstaniem opola zmienia się status rolnika. Przynależy on do:

• grupy krewniaczej,

• grupy sąsiedzkiej, która tworzy opole,

• grupy plemiennej.

Opole to pierwszy stopień organizacji terytorialnej wszystkich plemion słowiańskich. Stanowiło pierwszy szczebel samorządu terytorialnego, wielkość dzisiejszego powiatu.

Struktura: Rada starszych (męska), starosta - na początku wybierany, a później funkcja dziedziczna. Struktura miała charakter demokratyczny - rada starszych podejmowała decyzje. Nadzorowano również nowe osadnictwo. System opolny funkcjonował aż do XIII w. Przejście do rolnictwa sprzężajnego - prace polowe wykonuje się korzystając z pracy wołów, koni. Zwierząt zaprzęgowych. Korzystając z radła i sochy.

SPRZĘŻAJ - spulchnianie ziem metodą pociągową. Nie pracuje cała grupa plemienna, tylko rodzina.

GOSPODARKA RODZINNA - pracuje na rzecz własnej rodziny i dlatego nastąpił postęp w rolnictwie. Gdy motywacją jest dochód dla rodziny lepiej się pracuje. Zwiększa się produkcja.

UPRAWA ZBÓŻ - proso, żyto, jęczmień, owies - elity społeczne, ze względu na hodowlę koni, pszenica - na południu.

HODOWLA ZWIERZĄT - obok bydła rogatego, świnie, owce. Hodowla zaspokajała potrzeby społeczności. Szyto ubrania, wykorzystywano wełnę, len, zimą noszono kożuchy.

W obrębie opola funkcjonowały wsie, ale w oddalonych otwartych przestrzeniach np. w głębi lasu, powstały siedziby rodzin. W ten sposób powstają osady rolnicze z gospodarstw położobych blisko siebie.

• OKOLNICE - wokół okrągłego placu,

• częściej OWALNICE - wokół owalnego placu rozmieszczone osady, gospodarstwa

• ULICÓWKI - osady,gospodarstwa rozmieszczone wzdłuż prostej drogi.

Osady te powstawały zawsze z pobliżu wody. Woda zapewniała transport, pożywienie.

W VIII i w IX w. mieszkano w ziemiankach - długa jama średnicy 2,5 - 3 m, głębokość 1,5 m, dach, wewnątrz palenisko.

Pomieszczenia mieszkalne mieściły się w chatach o trzech typach konstrukcji:

1. konstrukcja słupowa - wbijano słupy w ziemię, ściany wyplatano z chrustu, na który nakładano glinę, podłoga gliniana - polepa.

2. Konstrukcja sumikowo - łątkowa - 3,5 m x 9 m, 6m x 13 m, jednoizbowa, w wydrążone bale wstawiano sumiki.

3. Konstrukcja zrębowa - łączono materiał budowlany na zrąb. Najlepiej widać to w chatach góralskich; wymiar ok. 3,5 m x 9 m, jednoizbowe, zimną znajdowały się w nich również zwierzęta.

X - XI w. koniec wypalania, sprzężaj, dwu i trójpolówka, zaczęto stosować wysiew zbóż ozimych. Uzyskano przyspieszenie uzyskiwania plonów. Siano: żyto (najczęściej), pszenicę (na południu), jęczmień (używano do produkcji piwa), owiec (w majątkach wojów - hodowla koni)

Zmiany w technikach żniwnych: żelazny sierp, cepy, pojawia się przetwórstwo zboża - żarna, wyrabia się mąkę (mechaniczne - młyny, wiatraki, dopiero z XII i XIII w.)

Uprawia się rośliny strączkowe - groch, bób; warzywa - rzepa, marchew, cebula, kapusta.

Przetwarza się rośliny oleiste, również oleisto - włóknowe - len i konopie.

HODOWLA: bydło rogate, owce, świnie (podobno by świnia uzyskała odpowiednią wielkość i wagę, trwało to kilka lat); drób - gęsi, kaczki; konie - tylko w obrębie własności rycerskiej.

Rozwija się wielka własność książęca.

POCZĄTKI ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNEGO:

Słowianie od VI w. pozostawali w ramach wspólnoty terytorialnej. Później powstają opola. Powstają nadwyżki gospodarcze i starszyzna rodowa, wywodząca się z opola zaczyna nimi dysponować. Nadwyżki te powstały w ramach wspólnoty terytorialnej, a później opolnej. Zaczęto wykorzystywać jeńców do pracy, dzielono łupy wojenne w ramach starszyzny. Starszyzna organizował również pracę dla dobra ogółu. Na początku wybierano starostę, później funkcja ta była dziedziczona. Aby ludzie mogli pracować starszyzna starała się stworzyć odpowiednie warunki. Starosta nadzorował budowę grodu, który dawał bezpieczeństwo mieszkańcom w czasach najazdów Niemców. Plemiona walczyły również między sobą. Z czasem starosta zamieszkał w grodzie na stałe. Wyłania się grupa wielmożów, feudałów ziemskich. W czasie najazdów potrzebni byli ludzie do obrony. Wielmoże organizują drużyny wojów. Starosta staje się księciem. Ludność rolnicza produkuje żywność, świadczą prace na rzecz wielmożów, ale również pracują przy budowie grodu. Abu zatrzymać wojowników, książę wprowadza dodatkowe świadczenia na chłopów. Początkowo były dorywcze, ale z czasem stały się stałe - danina. Był to początek renty feudalnej. Rozróżniamy trzy renty:

• naturalna (danina)

• czynsz (pieniężna)

• usługa (pańszczyzna, tzw. odrobkowa)

Odrobkowa początkowo była zwyczajowa, ale z czasem stała się obowiązkowa. Wszystkie nie zajęte ziemie należały do księcia. Książę też był opiekunem ziemi, której chłop był właścicielem i dlatego musiał płacić rentę. Z drużyny wojów wywodzi się rycerstwo, a z czasem stan szlachecki. Książę też nagradzał swoich wojów za męstwo i obdarowywał ich ziemią.

RZEMIOSŁO - rolnicy zaczynają się specjalizować w różnych artykułach. Gdy artykuł staje się potrzebny na rynku, rolnik porzuca rolnictwo i zajmuje się jego wyrobem.

Rozwój rolnictwa doprowadził również do narodzin stanów szlacheckich. Zarysowuje się drabina społeczna. Pierwszy to książę, a przy nim możnowładcy, czyli współrządzący, również przywódcy druży. Na początku posiadali tylko majątek ruchomy, ale z czasem otrzymują ziemię od księcia i zaczynają hodowle bydła. Właśnie z tej grupy wyłania się szlachta. Dalej, w tej grupie jest również kler - duchowieństwo. Na początku księża przybywali z zagranicy, ale z czasem zaczęli kształcić również miejscowy. Znajdowali się wśród nich z przedstawiciele chłopskich rodzin, którzy przybyli do księcia, nauczyli się pisać. Pierwszy klasztor powstaje w XI w.

Wiek X - XII - chłop jest wolny. Wolna ludność wiejska. Znalazł się jednak w systemie danin. Książę domaga się udziału w budowie grodu, chłop żywi drużynę księcia, chłop uczestniczy w walce. Chłop dziedziczy ziemię po przodkach, ale to książę lub możnowładcy są jej właścicielem. W drabinie społecznej najniżej znajdują się ludzie niewolni - jeńcy, brańcy wojenni. W stan też popadali za długi chłopi. Osadzano ich w gospodarstwach rolnych, które powoływano do życia. Powstawały całe wsie jeńców, którzy nie mieli prawa do własności ziemi. Pod konie XI w. pojawiają się wojowie, którzy wywodzą się z drużyny księcia. Musieli stawić się na każde jego żądanie z przybocznymi. Posiadali konie i to oni pierwsi zaczęli używać sprzężaja konnego. Od XIII w. stan ten zanika. Część jednak, ta zasobniejsza przechodzi do stanu rycerskiego, a później szlacheckiego.

OKRES WCZESNOFEUDALNY:

rozwija się organizacja polityczna społeczeństwa, przyjmując formę państwa. Z organizacji rodowej przekształca się w organizację państwową. Okres wspólnoty terytorialnej doprowadza do powstania władzy książęcej. Pojawiają się stany - klasy. Wyłania się stan feudałów - właścicieli ziemskich. Zmianie ulega również krajobraz osadniczy. Powstają grody, podgrodzia, wsie, osady rolnicze szczególnego rodzaju.

OBRAZ OSADNICZY ZIEM POLSKICH WCZESNEGO OKRESU FEUDALNEGO X-XIII W:

Tworzą się centra administracyjno - gospodarcze funkcjonujące w ramach grodów, które stymulują rozwój rolnictwa.

ROZMIESZCZENIE - powstają tam, gdzie rozwija się rolnictwo; zachodnia i środkowa Wielkopolska - ok. 500 osad. Powstają na terenach zaludnionych czyli w miejscach gdzie nie ma puszcz. Duże grody - grodziska, powstają na terenach zagrożonych napadem innych plemion, nnp. Niemców.

Powstają również maleńkie strażnice, usytuowane przy przejściach wodnych, brodach; na terenie wzniesień, wśród bagien, na wyspach jezior przełęczach i ujściach rzek.

Nieprzyjaciel atakował od morza.

Osady rolnicze, pierwsze wsie lokowały się wzdłuż linii grodów.

WYGLĄD ZEWNĘTRZNY:

od początku państwowości odchodzi się od ostrokołów (bariera obronna) i otacza się grody wałami ziemnymi na bazie drewna, kamieni i gliny. Pojawiają się fosy, potężne bramu zwodzone. W grodach, budynki budowano na zrąb, budynki mieszkalne i gospodarcze. Gród dzieli się na zewnętrzny i wewnętrzny. Wewnętrzny otoczony umocnieniami wokół domostwa księcia, dalej ustawiano budynki, w których mieszkali pozostali mieszkańcy.

PODGRODZIE: zbliżone do miejskiego typu osady. Zamieszkane przez rzemieślników. Przybierają charakter miast - od X w. Rzemiosło oddziela się od rolnictwa i handlu. Książę popiera rozwój podgrodzi, gdyż dochód z nich pozwala mu utrzymać drużynę. W podgrodziu funkcjonują rzemieślnicy: kowale, szewcy, garncarze, rudnicy, kołodzieje. Podgrodzie zostaje umocnione wałami i rowami przez co nabiera charakteru obronnego.

WIEŚ - pojawia się osobno, poza grodami i podgrodziami, osady rolnicze, a potem targowe - od XI, XII w., o charakterze miejskim.

OSADY TARGOWE - potwierdzają funkcjonowanie podziału pracy. Są rynkiem wymiany dla okolicznej ludności. Lokowane na początku blisko podgrodzia. Najpierw nazywano je targowiskami, a później przekształcają się w miasto: Krynica, Rogoźno, Poniec.

Zmiany rozwoju osadnictwa powodowały:

• świadoma polityka panującego, stymulowanie tego typu osadnictwa,

• naturalny rozwój ludnościowy, przyrost naturalny.

Wśród osad rozróżniamy:

• osady jenieckie - do XII w. czas wielkich wojen. Wojny pozwalały na pozyskiwanie taniej siły roboczej, np. na terenach trudnych, pełnych nieużytków. Książę osadzał jeńców z daleka od granicy, na terenach wyludnionych, by pozyskiwał ziemię z nieużytków i przekształcał ją na rolę dającą plony. Na północy wsie: Czechy, Rusy, Tatar. Na południu wsie: Pomorzany, Prusy, Niemcy.

• Osady służebne - nowe wsie założone przez księcia lub dawne przekształcone na służebne. Osady te wykonywały określone prace- rzemieślnicze lub rybołówstwo lub eksploatacja lasu. Ludność specjalizuje się w pewnych rzemiosłach. Feudałowie tworzyli i popierali takie wsie, które powstawały niedaleko ich siedzib. Powstanie osad służebnych nie wyczerpuje wszystkich możliwości w rozwoju osad.

• Osady puszczańskie i leśne - były położone daleko od terenów osad zwartych. Ludność zajmowała się łowiectwem. Stosowano też system żarowy - wypalanie lasu, by uzyskać siemię uprawną. Kościół i władca interesował się lasem, bo dawał bogactwo w postaci miodu, wosku, smoły, węgla drzewnego. Kościół stosuje posty, a więc rozwija się rybołówstwo. Tutaj również feudałowie nakładają rentyi biorą te wsie w zakres swoich wpływów. W XII w. następuję świadczenia:

- danina miodowa

- ochrona lasu (odrobkowa)

- pomoc przy łowach

Wsie: Bartniki, Rudniki, Bobrowniki, Strzelce, Ptaszkowy, Jastrzębie, Sokolniki.

Dziś na podstawie nazwy wsi, możemy poznać jej genezę. Nazwa określała charakter osady i jej topografię - Łysa Góra, Opoczno (na kamiennej opoce).

• Usługowe - karczmiska, karczmy. Nazwy pochodzą również od dni tygodnia, w których odbywał się targ: Wtorek, Piątek. Od imion osobowych: Dalechów, Bolechów, od rodu zakładającego wieś: Racławice, Michałowice, Katowice, Baby

W tym czasie do XII w. mamy do czynienia z dużą ruchliwością w osadnictwie wiejskim. Powstają, jak również zanikają osady. To rozprzestrzenianie się było równomierne. Najwięcej powstało na terenach zachodnich. Mniej powstało na terenach puszcz i lasów. Najwięcej u ujścia Odry, na Kujawach, okolice Kołobrzegu, Zachodnia i Środkowa Wielkopolska, Śląsk, okolice Wrocławia i Małopolska: Krakowskie, Sandomierskie. Na tych terenach 18 osób zamieszkiwało 1 km2. Na nizinach polskich przeciętnie wypadało 4 osoby na 1 km2 i ogólnie była od 1 - 1,250 mln ludzi.

Wsie, które powstawały przyjmowały kształty okolnic, np. wiesz klasztorna benedyktynów liczyła 3 gospodarstwa, a wieś książęca w Zagościu 17 gospodarstw.

Widać już zmiany w kulturze rolnicze.

GOSPODARKA ŻAROWA - teren puszczański, uprawa sprzężajna. Uprawia się oziminy, żyto (z jednego ziarna zbierano 3). W XII w. rozpowszechnia się chleb. Zamiast dwupolówka, trójpolówka z podziałem na jare, ozime i ugór. Narzędzia - pług.

W budownictwie zanikają ziemianki. Powszechne są chaty zrębowe, dwuizbowe. Nowe budynki gospodarcze - chleby, stajnie, obory, stodoły. W końcu XII w. do połowy XIII w. - kolejny etap - regularne wsie, sytuowane na prawie polskim.

POWSTANIE WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ - wyłoniła się ze starszyzny opolnej, przez zagarnięcie nietkniętych terenów, przez nadanie przez nadanie przez władzę ziem klasztorom. Ziemię też można było kupić. Feudał, który zostaje właścicielem, próbuje uporządkować swoją własność. Określa więc dominy, renty feudalne. Sam dąży do zakładania wielkich gospodarstw w pobliżu swojej siedziby, która z czasem przestaje być grodem, a staje się zamkiem. Książę chętnie pozyskiwał dominy. Dwór celowo zmierzał do tego, by wieś produkowała tylko jeden artykuł, produkt, którego jakoś była wysoka - bo produkcja dotyczyła tylko jednego produkty.

Nazwy wsi wiązały się:

• z wykonywanymi zawodami: Bednary, Cieśle, Sanniki, Woźniki, Zduny, Słodowniki,

• produkty na potrzeby wojenne: Grotniki, Szczytniki (tarcze),

• powstawały by pracować i obsługiwać feudała: Kuchary, Piekary, Świątniki (przy klasztorach),

• eksploatacja zasobów naturalnych: Bobrowniki, Strzelcy, Sokolniki, Bartniki.

Jest też nowa powinność osad służebnych, Koniuchy, Owczary, psiary, Skotniki (skotarze zajmowali się hodowlą bydła)

RENTA FEUDALNA:

• naturalna (wyroby oddaje się panu)

• odrobkowa (przymusowa praca na rzecz pana)

GRODY - otoczone podgrodziami i osadami handlowymi, które stają się samoistne, a gród zmienia się w zamek. Znaczna część grodów z okresu opola pustoszeje i znika z krajobrazu. W tym czasie, w pierwszej połowie XIII w zanika również powstawanie osad służebnych. Ludność przestaje pełnić tylko jedną usługę, jedną funkcję. Szybki wzrost własności ziemskiej - dalszy rozwój osadnictwa wiejskiego. Rosną również poprzez zajmowanie ziemi niczyjej i w związku z rozwojem piśmiennictwa. Fałszowano dokumenty, stosowano metodę martwej ręki - własność duchowna, biskupa, klasztorna. Przykład: Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie: 250 wsi + 2 miasta, w tym Łowicz.

XII - XIII w. - rozwój zakonów - Benedyktyni, Cystersi (mają wpływ na rozwój rolnictwa) Najpierw jedna lub kilka wsi, później przez kupno lub darowizny powiększano własność.

Klasztor Cystersów - Kołbacz pod Szczecinem - 6 wsi, a w XII w. już 12, a koniec XIII w - 54 wsie. Zanika drobna własność rycerska. Niektórzy stają się feudałami, inni popadają w długi i pozbywają się własności, spadając do roli chłopów. Wsie były nieduże, nietrwałe. Szereg wsi znika w wyniku walk. Duże obszary ziemi są niezagospodarowane i w związku z zapotrzebowaniem ekonomicznym rodzi się nowe prawo polskie dotyczące powstawania wsi.

ZWYCZAJ WOLNYCH GOŚCI - osadnictwo na prawie polskim. Feudałowie spowodowali i wykorzystywali zbiegów z innych wsi (opuszczonych). Zbiegów tych nazywano łazęgami, u nowego pana byli gośćmi.

GOŚCIE - przybysze, mogli umówić się co do warunków osiedlenia się w nowej lub już istniejącej wsi. Prawo to było zwyczajowe. Nie spisywano umów. To osadnictwo z XIII w. zapoczątkowało wyścig między feudałami.

Osadnicy, którzy zakładali wsie, lub się właśnie osiedlali, mieli lżejsze obowiązki niż ci już zasiedleni. Mieli kilka lat wolnizny - budowali gospodarstwo, zwolnieni były w tym czasie z daniny. Pojawia się element samorządu wiejskiego - starosta, sołtys. Ich zadaniem było zbierani daniny i mieli władzę nad chłopami, gdyż reprezentowali pana. Wsie liczyły 10-15 osadników, przybierały kształt ulicówki - wzdłuż głównej ulicy. Obok tych wsi istniały jeszcze folwarki, które należały do drobnego rycerstwa. Zaczęto zakładać młyny, kuźnie, karczmy przy drogach.

Granice między wsiami nie były równe. Ziemie uprawne jednej wsi, mogły nachodzić na drugie. Istniała bezładna szachownica pól.

ZNACZENIE OSADNICTWA:

Osadnictwo na prawie polskim rozpoczyna cykl zakładania osad regularnych. Rozpoczyna się proces. Osadnictwo to wprowadza możliwość uregulowania świadczeń feudalnych. Na skutek umowy ściśle określa się rentę: ta renta jeszcze nie nadużywa renty odrobkowej. Wielkość renty uzależniona jest od obszaru i wielkości gospodarstwa wiejskiego.

ŚREDNIOWIECZE

Renta feudalna z przewagą czynszowej (pieniężnej). Uregulowano lokalizację wsi - regularne układy i rozmieszczenia wsi. Aż do XV w. w polskim rolnictwie rozwija się według tego samego wzoru, modelu co w zachodniej Europie.

POWSTANIE REGULARNYCH WSI ŚREDNIOWIECZNYCH

Mieści się w ramach wewnętrznego ruchu kolonizacyjnego, opartego na prawie polskim i przechodzi do osadnictwa na prawie niemieckim. Zachodzą zmiany, które będą miały wpływ na mentalność chłopów i charakter wsi, aż przez 500 lat. Inicjatywa osadnicza wychodzi od wielkich właścicieli ziemskich, która powstała i przekształciła się z rycerstwa i duchowieństwa.

Czas chaosu gospodarczego możni wykorzystali do pozyskania ziemi i pozycji społecznej.

Książę pan nadawał szlacheckie przywileje i immunitet czyli zwolnienie od obciążeń. Chłop musiał realizować te obciążenia. Objęty był rentą feudalną, z której jego pan był zwolniony.

Feudałowie powiększali swoje włości przejmując lasy, nieużytki i wyrzucając również właścicieli. Komasowali ziemię. Brakowało jednak władzy centralnej. Zaznaczyli też swoją obecność Tatarzy, którzy w 1241 r. najechali ziemie polskie i wymordowali wielu mieszkańców. Z powodu wyludnienia feudał korzystał z osadników z zachodu - sprowadził niemieckich osadników. Zakonnicy również w oparciu o ludność niemiecką zakładali wsie. Szczególnie na ziemiach pomorskich w drugiej połowie XIII w. Aby pozyskać osadników stwarzali coraz bardziej atrakcyjne warunki. Konieczne były ustępstwa:

• osadnicy otrzymali ziemię w dziedziczne użytkowanie (można było przekazywać ziemię z pokolenia na pokolenie),

• renta czynszowa liczona od powierzchni ziemi. Stosowano również rentę zbiorową, zwierzęce daniny, utrzymywały się również renty odrobkowe, ale tylko 2-4 dni w roku z jednego łana czy włóki (łan, włóka → 30 morgów, ponad 15 ha),

• wolnizna → zwolnienie z powinności na okres od kilku do kilkudziesięciu lat. Zależało to od jakości gleby. Im gorsza ziemia, tym dłuższy okres wolnizny.

USTRÓJ WSI - wyłączenie spod sądów królewskich. Organizują się pierwsze samorządy z sołtysem na czele, który reprezentuje pana. Sołtys w imieniu pana, wraz z ławą (przysięgłych) sprawuje sądy. Ludność wiejska jest jeszcze wolna, a osadnictwo odbywa się na prawie niemieckim. Powstają dokumenty określające prawa i obowiązki.

KMIEĆ - chłop posiadający nadział ziemi jest wolny ale nie może nabyć dzierżawionej ziemi.

SAMORZĄD WIEJSKI - chłopi poprzez sołtysa sprawują sądy.

Wolność chłopów, kmieci polegała na tym, że mogli opuścić nabytą ojcowiznę, ale nie na wszystkich ziemiach polskich. Można tak było zrobić w Wielkopolsce - na Boże Narodzenie kmieć mógł przedstawić panu swego następcę i przenieść się gdzie indziej.

GŁOWSZCZYZNA - zadośćuczynienie materialne za zabicie człowieka. Za zabicie chłopa było najniższe, a lwią część z tego zabierał pan.

Kolonizacja naprawie niemieckim pozwalała na szybszy rozwój, nie można było dowolnie podnosić renty, właściciel ziemski miał stały dochód i mógł tworzyć folwarki - swoje gospodarstwa rolne. Z prawa tego korzystały nowo tworzone jak i już istniejące wsie.

Ludność wsi, to nie tylko sami Niemcy. Z czasem przybywa coraz więcej ludności polskiej.

W XIV w. na ziemiach polskich było tylko kilkadziesiąt tysięcy osadników niemieckich przy ok. 1,8 mln ludności polskiej. Najwięcej Niemców osiedliło się na ziemiach Śląska, Pomorza Zachodniego, Puszcza Świętokrzyska, Podkarpacie,koło Nowego Sącza, zachodnie krańce Rusi Czerwonej.

Najmniej na Kujawach i ziemi łódzkiej (sieradzkiej).

Mazowsze, Pomorze Gdańskie - kolonizowali Krzyżacy, ale z osadników polskich. Po nazwie wsi można stwierdzić, czy zakładali ją osadnicy polscy czy niemieccy. Nawet te pochodziły od nazw wsi, z których pochodzili bądź właściciele terenu w jęz. niemieckim: Grunwald, Tymbark, Tylman. Powstało ok. 1500 polskich wsi na prawie niemieckim, lokowane na wolniźnie: Wola, Wólka, Ligota. Wola, Wólka często z innymi określeniami pochodzącymi od imienia sołtysa, czy cech topograficznych terenu, np. Wola Grodziska, Wola Opoka (kamienne).

MIASTA - regularne osady wiejskie, które dały początek dużym miastom - Kraków. Grody, osady targowe, które przekształciły się w miasta. Rozplanowanie świadczyło o wpływach wsi - w środku plac centralny, targowy.

Nowe miasta powstawały również na prawie niemieckim i uzyskiwały przywileje - większe od władcy, mniejsze od feudała (np. Zamość to miasto prywatne).

Od nazw miast nazwano również prawa, które w nich zastosowano: prawo magdeburskie, średzkie (od Środy Śląskiej), chełmskie.

Powstają nowe ośrodki zamieszkiwane przez ludzi:

• wieś

• osady przemysłowo - rzemieślnicze (miasto).

Następuje wymiana handlowa między nimi, wieś za żywność uzyskuje produkty rzemieślników.

WIEŚ NA SUROWYM KORZENIU - tworzona od zera, na wykarczowanym terenie. W XIII - XIV w. powstaje ok. 343 wsi na prawie niemieckim. Powstają na brzegach rzek, czyli duży wpływ na lokalizację miała przyroda i właściwości terenu.

Wsie rozplanowane są regularnie - nowe nadziały gruntu dla osadników, planowy układ zagrody. Taki rozkład przynieśli ze sobą osadnicy niemieccy. Trójpolówkę również. Regularny plan był możliwy w nowo powstających wsiach. Pieczę trzymał książę, który wprowadził stałe jednostki gruntu. Z jednostki tej wyliczano również rentę.

SPOSÓB LOKOWANIA WSI

Sołtys, zasadźca otrzymywał przywilej lokacyjny dla osadników, których zebrał. Razem z przedstawiciele pana wymierzano granicę wsi i wydzielano ziemię, las i teren na zagrody. Każdy osadnik dostawał łan ziemi,czasami nazywany niwą.

Łan chełmiński - 30 mórg (grunt wysokiej klasy)

Łan frankoński - 45 mórg (grunty słabsze)

Wieś zakładało ok. 20 rodzin. Im więcej tym lepiej dla sołtysa, który otrzymywał 2-4 łany.

XV w. - DRABINA SPOŁECZNA NA WSI:

• sołtys - największy przydział ziemi, przedstawiciel pana,

• kmiecie - posiadają ziemię, ale mnie niż sołtys,

• zagrodnicy - otrzymują tylko kilka mórg ziemi, plus miejsce na zagrodę. Z tych ludzi tworzono gospodarstwa zagrodnicze. Najczęściej byli to rzemieślnicy, którzy podejmowali również prace najemne. Świadczyli pracę na rzecz pana, naprawiali narzędzia,

• komornicy - bez zagrody. Mieszkają w wydzielonej komorze u kmiecia. Czasami otrzymują kawałek ziemi. Z tej grupy wywodzili się czeladni i dziewki, którzy za niedużym wynagrodzeniem, np. ubranie, podejmowali pracę u kmiecia.

Rozplanowanie wsi na surowym korzeniu na prawie niemieckim:

1. układ zbiorowy

2. układ indywidualny

UKŁAD ZBIOROWY - WSIE NIWOWE:

Wiążą się ściśle ze sposobem uprawiania roli - trójpolówka. Sołtys z przedstawicielem pana wydzielał teren pod zabudowę i ta część wsi nazywała się niwa domowa. Sam środek wsi, podzielony na tyle części ilu było osadników. Każdy osadnik losował i stawiał zabudowania na wylosowanym kawałku ziemi. Położenie niwy domowej uzależnione było od właściwości terenu - blisko wody, miejsce osłonięte od wiatru. Zwarta, ciasna zabudowa. Część na grunty orne dzielono na trzy główne pola: pod zasiew ozimin, zboża jarego i ugór. Co roku zmieniało się to: ozime na jare, jare na ugór, a ugór na ozime. Po podziale, każe pole dzielono na tyle kawałków ilu było osadników. Tylko ugór był wspólnym pastwiskiem, ale gdy zamieniano go na pole uprawne, również był dzielony. Nadziały te nie miały granic - miecz, nie było również dróg. Dlatego wszyscy kmiecie musieli jednocześnie wykonywać prace - razem siać, żąć i przygotowywać ziemię pod zasiew. Takie życie gromadzkie nazywa się przymusowa trójpolówka - gdyż każdy kmieć zależał od gromady i odwrotnie. Chociaż taki sposób był najbardziej rozpowszechniony, to stosować go można było tylko na równinnym terenie.

KSZTAŁTY WSI:

• Okolnice - rzadko, na Śląsku, Pomorzu i ziemi poznańskiej.

• Owalnice - najczęściej, wieś powstała dookoła owalnego placu, najczęściej stawu. Najbliżej środka mieszkali rzemieślnicy. Ze stawu korzystali wszyscy - pojono bydło, prano, moczono len, bielono płótno. Ta część wsi, z której korzystali wszyscy nazywała się „nawsiem”. Na Mazowszu nazywano wangroda, w Wielkopolsce - półwieś.

• Ulicówka - krótka, mniej niż 2 km, zabudowana po obu stronach, skupiona w środku areału gruntów.

UKŁAD INDYWIDUALNY - WSIE ŁANOWE:

kmieć otrzymywał w jednym kawałku 1 łan ziemi. Stawiał zabudowania gospodarcze w ramach tego łanu. Te wsie zakładano zwykle na surowym korzeniu, często nazywano wsiami łanów leśnych. Nie powstawały wcześniej przed osadami na prawie niemieckim.

Po wymierzeniu całej wsi, sołtys z przedstawicielem pana wyznaczał wzdłuż potoku obszar na zabudowania a następnie każdemu osadnikowi wyznaczano łan ziemi, aż do granic wsi. Wzdłuż łanu wyznaczano drogę polną. Przy tej drodze stawiano również zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Wsie były dłuższe. Wieś łanowa, to długa wieś - ok. 12 km, która mogła się rozwijać, stawiając budynki w górę potoku, rzeki. Najwięcej takich wsi jest na Podkarpaciu, Dolnym Śląsku, Wyżynie Lubelskiej. Nie stosowano tu trójpolówki. Uprawiano ziemię blisko chałupy, stosowano nawożenie. Dalsze tereny były ugorowane, a w wyższych partiach sadzono las. Długość wsi, to zwykle suma wszystkich łanów.

XV - XVI w.

W Karpatach osadnictwo pięło się w góry. Jeżeli chodzi o osadników na prawie wołoskim, to było odwrotnie - od południa na północ. Wiązało się to z pasterstwem. Pasterstwo rozwinęło się za sprawą Wołochów - XIV w., którzy szczytami Karpat prowadzą owce na zachód, aż dotarli na Śląsk i Morawy. Łączyli się z miejscową ludnością (górale podhalańscy to ich potomkowie). W XV w. osiedlają się na ziemiach polskich. Kancelaria królewska i kancelaria feudała zaczęły dawać przywileje lokacyjne. Powstawały wsie rolniczo -hodowlane na prawie wołoskim. Takie wsie przypominały trochę łanowe. Otrzymywali zarębek (nie łan) wzdłuż potoku, ale po obu jego stronach by nasłonecznienie było jednakowe.

ZAGADNIENIA OSADNICZE - PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

OSADNICTWO NA PRAWIE NIEMIECKIM - polskie dzielnice: Śląsk, Pomorze, Małopolska, Poznań. Powstawały również wsie na prawie polskim - kontynuacja osadnictwa wiejskiego.

W okolicach Poznania - 34% wsi na prawie niemieckim.

Krakowskie - 33% wsi na prawie niemieckim.

Arcybiskupstwo gnieźnieńskie aż po Łowicz - 50% wsi na prawie niemieckim.

Pomorze Gdańskie, tereny Krzyżaków - ok 30% wsi na prawie niemieckim.

Pozostałe to spontanicznie powstałe wsie na prawie polskim.

RÓŻNICE:

1. Różne rozplanowanie:

- prawo polskie - nieregularny plan zarówno zabudowań jak i pól - pola tworzą szachownicę. Aż po XIX w. tak rozplanowano, szczególnie na wschodzie i Mazowszu - prawie nie było osad na prawie niemieckim.

Powstawały bez wpływu feudała. Aż do XIX w. Mazowsze znajdowało się na marginesie. Osadnicy to w większości szlachta zagonowa. Oblicza się, że aż 2/3 ziemi należała do obywateli (szlachta). Wsie mazowieckie były fantazyjne w rozplanowaniu - duże, nieregularne, tworzyła je szlachta zaściankowa i gołota (uboga szlachta). Ziemię pod uprawę rozplanowywano tworząc szachownicę. Właściciel dzielił ziemię równo, w jednakowych częściach dla swoich potomków płci męskiej. Im było ich więcej tym więcej mniejszych kawałków ziemi. Tak szlachta zubożała.

Mazowsze: Stare (polne Mazowsze, lewy brzeg Wisły), Leśne (prawy brzeg Wisły)

Mazowsze było słabo zaludnione, dlatego było terenem migracji. Puszczę mazowiecką zasiedlała szlachta.

Podlasie - początkowo w średniowieczu należało do księstwa litewskiego, ale tam właśnie migrowała szlachta ze starego (polnego) Mazowsza, tworząc wsie o bezplanowym ułożeniu gruntów.

- prawo niemieckie - typowo chłopskie, między chłopskimi polami nie było pól pańskich.

- prawo polskie - najlepsza ziemia była przeznaczona dla pana - tworzył na niej folwarki. Czyli pańska ziemia przeplatała się z chłopską. Stosowano rentę odrobkową. Centralne miejsce zajmował dwór.

- prawo niemieckie - centralne miejsce zajmował sołtys, zasadźca. Sołtys posiadał wiele uprawnień gospodarczych.

Sołtys - uprawnienia gospodarcze:

- prowadzenie karczmy

- prowadzenie browaru

- prowadzenie stajni i szopy

- posiadał młyn, a co za tym idzie, również robił kasze

- stawy rybne

- łaźnie.

Na wsi o prawie polskim sołtys nie miał tych uprawnień. Prowadzenie gospodarki czynszowej związanej z uregulowaniem osadnictwa na prawie niemieckim, dawało stały dochód właścicielom - renty feudalne.

2. Status prawny na prawie niemieckim - wolny kmieć, samorząd wiejski, wolnizna; nie byli przywiązani do ziemi i mogli ją opuścić zostawiając swojego następcę. Wolność wpływała na jakoś gospodarowania.

Pełnorolność - nie dzielono ziemi dla wszystkich potomków. Dokonuje się postęp w dziedzinie produkcji rolnej. Zwiększono areał ziemi uprawnej - zagospodarowano pod nowe wsie puste tereny.

3. Nowy system upraw - trójpolówka, nowe odmiany zbóż. Główne znaczenie w uprawie polowej mają - żyto, owiec, pszenica, jęczmień, tatarka i proso. W zależności od jakości gleby uprawiano w przewadze żyto albo owies.

4. Struktura uprawy zbóż:

- żyto 40 %

- owies 38%

- pszenica - 10%

- jęczmień - 6%

areału upraw.

5. Wydajność - dzięki zastosowaniu gospodarki czynszowej z jednego ziarna uzyskiwano 4 ziarna. Z 1 ha osiągano 5-6 kwintali zboża, z łana 55-60 kwintali.

W związku ze wzrostem wydajności podnosi się poziom życia - ludzie lepiej się odżywiają: chleb, kołacz (ciasto), kasza. Ogranicza się ilość potraw mniej kalorycznych - papki mączne. Zwiększa się liczba ludności, przede wszystkim ludność rolnicza 1,8 mln ludzi w tym ok. kilkudziesięciu tys. Niemców - koniec XIV w.

6. Narzędzia - pług, brona z żelaznymi zębami, kosa - ale nie do ścinania zbóż (tylko sierp). Używa się do ścinania traw i owsa na terenie górskim.

7. Transport - wozy okute, koła z obręczami

8. Hodowla - owce (wełna) za pozwoleniem księdza, również kapłon (wykastrowany, tłusty kogut)

9. Podstawowe jednostki produkcji rolnej - gospodarstwo kmiece 1 łanowe (15-15 ha) z tym ok. 9 ha ziemi uprawnej. Do uprawy tej ziemi - 2 woły lub 1 koń; 3 krowy, owce, kozy, nierogacizna (świnie), drób. Powstały już małe folwarki szlacheckie, ale zajmowały niewielki obszar.

10. Uregulowanie świadczeń - renta feudalna: w stosunku do kościoła i klasztoru. Za czasów Władysława Łokietka wprowadzono niedawno podatek → świętopietrze - 1 denar od 1 osoby przed dniem św. Piotra. Wprowadzono w XIII w. Władca musiał ściągnąć z poddanych ten podatek. Do końca XII w. chłopi składali dziesięcinę snopkową - utrzymywała się do drugiej połowy XIX w. Była jednak niewygodna - oczekiwanie na przedstawiciela kościoła, który musiał oznakować 10 snopek, wydłużało żniwa. Płacono również za opłacenie mszy - od chłopa 2 miary zboża na rok. Pobierano również opłaty za udzielanie sakramentów - śluby, chrzciny. Zdarzały się jednak bunty: 1309 r., wieś Mochy należąca do Cystersów. Chłopi niezadowoleni spalili dwór Cystersów - podniesienie opłat.

CHRYSTIANIZACJA WSI:

Do końca średniowiecza prowadzono chrystianizację. Księża przybyli z zewnątrz. Byli obcy i legli przekonani o ignorancji chłopów w sprawach wiary. Kler był przekonany o braku skuteczności działań. Chłop i tak uprawiał stare, pogańskie zwyczaje. Warunki chrystianizacji były utrudnione - parafie obejmowały olbrzymie tereny. Nie można było egzekwować przymusu kościelnego - uczestnictwo we mszy św. i religijnym życiu parafii. Zasięg chrystianizacji był większy na wsiach na prawie niemieckim - Małopolska i Wielkopolska. Najmniejszy był w parafiach mazowieckich. Ksiądz był wykształcony i rzadko miał do pomocy wikarego.

Minimum udziału z życiu religijnym parafii:

• niedzielna msza święta,

• spowiedź - w wielki post,

• przyjęcie komunii świętej,

• znajomość modlitw i dekalogu.

Szybko zanika pogaństwo.

1037-1039 - bunt Masława, powstanie ludowe, jednakże głównie uczestniczyli możni. Bunt przeciwko nadmiernym obciążeniom feudalnym. Bunt przeciwko kościołowi. Opisał to w swoich kronika Gall Anonim - 70 lat po powstaniu.

Wraz z końcem średniowiecza, zakończyła się chrystianizacja. Zanika pogaństwo. Zanika kult bóstw. Zgodnie z wymogami kościoła pogaństwo zakończyło się, ale stopniowo w określonych grupach społecznych - szlachta i mieszczaństwo najwcześniej, wieś trochę później. Chrystianizacja dokonała się w ramach zaniku i przejścia od rytuału palenia ciał do rytuały szkieletowego - inhumacja, złożenie zwłok do ziemi, zgodnie z wymogami kościoła. Kościół liczył się jednak z tym, że mogą się jeszcze zdarzać rytuały pogańskie - związane z troską o but rodziny, zdrowie. Dlatego kościół przyswoił sobie niektóre.

Tradycja z czasów chrześcijańskich:

• stara - mogła być kontynuowana,

• pogańska - naleciało ją niszczyć.

Zachowując to kryterium kościół akceptował elementy kultury duchowej przeniesione z tradycji słowiańskiej. Kościół miał prawo ingerować w życie ludzi świeckich - spożywanie pokarmów, spędzanie czasu wolnego, zasoby materialne - renta feudalna. Ingerencja w niektórych dziedzinach była powierzchowna. Kościół zachował tolerancję w stosunku do obrzędów rodzinnych: narodziny dziecka, wprowadzenie dziecka wżycie dorosłych - zastąpiono chrztem chrześcijańskim. Wesele, ślub - obrządek kościoła wkomponował elementy słowiańskie - święcenie wieńców, które młodzi zakładali, gdy ich rodzice dogadali się co do warunków małżeństwa. Gdy dochodziło do niedotrzymania takiej umowy, ksiądz mógł sprawę rozpatrzyć i ukarać innych.

1489 r. - Wieluń, pozwany Piotr Byk, wymienił wieńce z Jadwigą Świetlikówną, odmówił zawarcia małżeństwa. Ojciec Jadwigi poniósł koszta - 12 groszy. Sąd zasądził Piotrowi zwrot kosztów.

1424 r. - Rogoźno, panna Mirocka, mimo wymiany wieńców odmówiła poślubienia Grzegorza.

Kościół tolerował ten zwyczaj. Uznawał również zwyczaj pustego wieczoru - nocne czuwanie przy zwłokach. Nie zakazał również uczty pogrzebowej, już w średniowieczu nazywanej stypą.

Obrzędowość Bożego Narodzenia - wieczerza wigilijna kojarzona ze świętem godów (słowiańskie) - karmiono dusze zmarłych przodków.

Walka z przesądami i zabobonami - likwidacja przygotowywania dla zmarłych posiłków, czy składanie poświęcone żywności bogom.

Wielkanoc - dyngowanie; topienie marzanny lub śmierci.

Niektóre zwyczaje pogańskie pokrywały się z tymi chrześcijańskimi. Próba pogodzenia mogła polegać na dostosowaniu świąt pogańskich do chrześcijańskich w ramach roku naturalnego(pory roku).

WIOSNA:

Kościół zaproponował: wielki post, obrzędy kończące się w wigilię dnia św. Jana Chrzciciela

Dzielono chrześcijan na dobrych i złych (ci palili ognie i czcili tradycję przodków).

Zwalczano: dyngowanie - wymiana jaj, polewanie wodą.

Obrzędy Zielonych Świątków - 7 tydzień po Wielkanocy - klaskanie, śpiewanie pieśni.

Liturgia - zesłanie Ducha Św., więc jeżeli chłopi byli rano w kościele, wieczorem mogli świętować.

24 VI - św. Jana Chrzciciela, kościół do tradycji pogańskiej - jeżeli rano byli w kościele, wieczorem mogli palić sobótkowe ognie.

Taniec ludowy - gromiony z ambony, kościół napiętnował również przyśpiewki weselne.

Kościół też starał się pomniejszyć rolę kobiet w liturgii gdyż w pogańskich obrzędach kobiety miały duże znaczenie. Potępiono więc udział kobiet w zabawach, szczególnie winiono stare kobiety za namawianie do śpiewania przyśpiewek. Nazywano kobiety czarownicami.

Kościół dążył do asymilacji obrzędów, które wynikały ze słowiańskiej tradycji. Pokuty jednak nie były zbyt surowe (kary nie były surowe)

Chrystianizacja dokonała się, gdyż kościół zachował tolerancyjne podejście.

Folwarczno - pańszczyźniana od połowy XV do połowy XVIII w.

OSADNICTWO WIEJSKIE:

• najważniejsza cecha z tym okresie to powstanie folwarków w ramach działalności rolniczej. Od końca XV w. aż do XVI w. rozkwit osadnictwa. Wzrasta ilość ziemi, którą dysponują folwarki - czyli aż do połowy XVIII w. wzrasta areał ziemi objętej gospodarką folwarczną. Stosowano: niszczenie ;asów, regulację rzek i osuszanie podmokłych terenów.

Jednak przyrost ziemi, w poszczególnych dzielnicach nie był równomierny. Państwo dążyło do uregulować prawnych. Zbudowano system prawny stanowiący podstawy ustroju państwa polskiego. W ramach tego systemu, feudał mógł stosować przemoc w stosunku do chłopów, karczmarzy, mieszczan.

Mieszczanie łódzcy - wieś otrzymała prawa miejskie w 1423 r. Mieszkańcy mogli uprawiać ziemię (były to okolice Placu Wolności), ale ona do nich nie należała.

• Wspólne pastwiska, ugory i lasy, jako nieużytki włączono do areału ziemi folwarcznej i przekształcono w ziemię uprawną.

• Rycerze prowadzący gospodarstwa pańszczyźniane, przemieniają się w szlachtę, a ideałem staje się posiadanie folwarku. Folwarki to organizmy, które prowadziły działalność w wielu kierunkach. Było to możliwe, gdyż otworzył się rynek zbytu zboża - w zachodniej Europie.

Wzrost powierzchni pól uprawnych powoduje zwiększenie upraw rolnych. Nowe ziemie uprawne:

* Podhale - wsie na prawie wołoskim i niemieckim

* nadbrzeża Wisły i Noteci - tereny podmokłe, osuszane

* Mazowsze leśne - prawy brzeg Wisły

W XVI w. - po unii lubelskiej w 1569 r. - następuje intensyfikacja osadnictwa folwarcznego na terenie Podola, Wołynia i Ukrainy. W połowie XVII w. w wyniku ciągłych walk i wojen, załamuje się ten proces. Jeszcze w XVI w. rośnie gęstość zaludnienia - w połowie XVII w. jest już ok. 10 mln mieszkańców na terenie ziem polskich i litewskich z czego ok. 6 mln na ziemiach polskich.

System folwarczny powoduje stabilizację struktur społecznych.

XVI w.

• szlachta (obywatele, posiadacze ziemscy, właściciele folwarków) - ok. 10%

• duchowieństwo - ok. 0,5%

• mieszczanie - ok. 20%

• chłopi - ok. 69,5%

Hiszpania:

• szlachta - 10%

• duchowieństwo - 2%

• mieszczanie - 20%

• chłopi - 68%

Francja:

• szlachta - 1%

• duchowieństwo - 1%

• mieszczanie - 20%

• chłopi - 78%

W połowie XVI w. pojawiły się gorzelnie wykorzystujące nadwyżki zbożowe.

Początki organizowania gospodarstw feudalno - kapitalistycznych, trwało aż do XVIII w. Proste zajęcia wykonują chłopi, te które wymagają kwalifikacji wykonują robotnicy najemni, głównie z Niemiec. Element kapitalistyczny - wynagrodzenie za pracę.

Najbardziej zyskowne, przynoszące zyski, to folwarki zajmujące się eksportem zboża na zachód. Zboże spławiano Wisłą, Bugiem, Notecią, Dźwiną. Wzdłuż tych rzek powstawały najczęściej folwarki. Tutaj też powstawały największe rodziny magnackie: Lubomirskich, Zamoyskich, Potockich, Radziwiłłów. Ich dobra składały się z kilkudziesięciu folwarków i przekształciły się w państwa magnackie. Grupy magnatów, łącząc się z zaborcami doprowadziły do upadku państwa polskiego.

Chłopi w XVI w. korzystali z koniunktury ekonomicznej spowodowanej przez system feudalno - pańszczyźniany - poprawiło się wyżywienie, poznańscy feudałowie wyliczyli, by chłop efektywnie pracował potrzebuje 3500 kalorii dziennie. Dokarmiali więc swoich chłopów. W tym czasie szlachcic spożywał 5300 kalorii, magnat - 6300 kalorii. Oznaki zamożności powodują zmiany w życiu codziennym chłopa.

Jednak zmienia się migracja do miasta z grupy chłopskiej.

Główne kierunki działalności gospodarczej - Folwark to produkcja zboża ze względu na rynki zbytu:

1. żyto - 60% areały pól uprawnych

2. owies - do kilkudziesięciu %, w górach ok 5, na nizinach ok 25

3. jęczmień - do kilkunastu %

4. pszenica - kilka %

Z jednego ziarna zbierano 5-6 ziaren nowych, dawało to 7 kwintali z hektara.

HODOWLA:

• w folwarkach w znikomym stopniu

• głównie hodowano świnie w gospodarstwach chłopskich

Są wyjątki:

• Podole i Ukraina - w folwarkach hoduje się konie

• Ukraina - woły, zwierzęta pociągowe

• zachodnia Wielkopolska i Pomorze - hodowla owiec

• Wielkopolska - kilka folwarków hodowla koni

• ziemia łęczycka i sieradzka - stawy rybne - hoduje się sprowadzone z południowej Europy karpie

PRZETWÓRSTWO ROLNE:

1. Browary i słodownie - 70% produkcji

2. Młyny - mąka, kasza, olej

Kmiecie - ich synowie mogą przechodzić do miast, do rzemiosła, do stanu duchownego.

Gospodarstwa chłopskie tracą jednak samodzielność. Chłop mógł tylko użytkować ziemie. Gospodarstwo chłopskie traci pozycję bez folwarku i spełnia warunki komplementarne. Przede wszystkim daje siłę roboczą.

Pogłębia się rozwarstwienie w społeczeństwie wiejskim, w gospodarce folwarczno - pańszczyźnianej.

• kmiecie są już wyjątkiem

• półrolnicy

• zagrodnicy (kilka mórg ziemi, wynajmuje się do pracy)

• chałupnicy (ogród przy chałupie)

• komornicy (bez ziemi, mieszkają w komorze przy folwarku lub u bogatego kmiecia)

To rozwarstwienie doprowadza do tego, że właściciel folwarku ma olbrzymią siłę roboczą. Chłopi nie chcą posiadać więcej ziemi, bo większe gospodarstwo to większe obciążenia.

ZBIEGOSTWO CHŁOPÓW:

mogło istnieć na tle niewoli chłopskiej, która spowodowała, że chłop stał się przypisany do ziemi. W sensie prawnym już od XVI w. takie opuszczanie ziemi było czynem nielegalnym.

KTO ZBIEGAŁ ZE WSI?

Głównie najbogatsi lub najbiedniejsi.

Zbiegostwo miało charakter indywidualny lub zbiorowy, z całą rodziną:

INDYWIDUALNE:

• uciekali niejako również od swojego stanu, przede wszystkim komornicy,

• członkowie rodzin gospodarzy, bogatych chłopów w przypadku zbędnych osób, czyli tych którzy nie mogli dziedziczyć,

• ludzie luźni - czyli ci, którzy urzędowali zwykle na gościńcach, nie mieli własnego miejsca.

ZBIOROWE:

• bardziej dotkliwe dla pana, często organizowane przez sąsiada feudała. Uciekali by poprawić warunki bytu, nie by zmienić zajęcie,

• najczęstsze.

PRZYCZYNY ZBIEGOSTWA:

• Natury społeczno - gospodarczej:

Pan feudał zabierał chłopom lepszą ziemię i wcielał ją do folwarku. Uciekali więc by poprawić byt i ze względu na awans społeczny. Dawała się we znaki również dokuczliwość sąsiedzka. Jeżeli pan nie chronił ich przed złośliwym sąsiadem - panem feudałem - który kaleczył chłopów, kradł żywność, chłopi uciekali.

• Natury ustrojowej:

Ucieczka nie wyzwalała z niewoli, był nadal niewolnikiem, ale w innym folwarku.

Nie przybywali do centrum Małopolski, ale z niej uciekali.

KIERUNKI UCIECZKI:

1. kierunek odśrodkowy, z Polski poza Polskę - z Prus do Polski (Mazowsze, Podlasie)

2. kierunek dośrodkowy - Księstwo Moskiewskie, Turcja, Prusy, Inflanty, Śląsk Habsburski i Morawy. Z Małopolski na Ruś (Ukraina). Z Litwy na ziemię kujawską. Z Mazowsza, Podlasia w kierunku północnym.

CHARAKTER OSADNICTWA OD XV W. DO XVII W.

• osadnictwo kierowane przez feudałów,

• powstawanie nowych wsi poza terenami zasiedlonymi (powstają pewne regiony etnograficzne na obszarach zamkniętych puszczami)

POŁUDNIE:

Karpaty - na prawie wołoskim w pobliżu tworzonych folwarków rozwija się przemysł - huty szkła.

Zakładano nowe wsie z ramach zajęcia dolin góralskich, nie były to wsie łanowe, a zagrodnicze - mniejsze nadziały ziemi, gdyż mieli pracować w folwarku i hucie.

GÓRY SOWIE:

Dolny Śląsk - wzrost ludności z Niemiec. Stamtąd przybywali ci, którzy uzupełniali wsie istniejące, lub zakładano nowe.

W XVI w do połowy XVII w. - 160 nowych wsi położonych w górach. Wsie zagrodnicze - nie miały samorządu. Powodem ich tworzenia był rozwój przemysłu, włókiennictwa i hutnictwa.

ZIEMIA ŁĘCZYCKA I SIERADZKA:

do końca XVI w. powstawały nowe wsie, później znikło osadnictwo na tym terenie. Powstały nowe osiedla w głębi lasów. Pan starał się zakładać wieś niedaleko już istniejących np. wieś Górki Wielkie, a obok Małe.

WIELKOPOLSKA I POMORZE:

najwięcej wsi poprzez wykorzystanie technik melioracji nieużytków i przystosowanie ziemi do uprawy.

XV - XVI w. - okolice Gniezna i Kalisza, 162 nowe wsie.

Ogólnie Wielkopolska - 951 wsi. Czyli nastąpił wzrost liczby wsi o 35%.

Pomorze Gdańskie i Zachodnie podobnie. Tam powstawały folwarki prowadzone przez junkrów pruskich.

OSADNICTWO KRZYŻACKIE:

XIII - XIV w. - wytępienie ludności pruskiej, która opierała się przed przyjęciem chrześcijaństwa. Budowali wsie niwowe. Od XV w. są podstawą folwarków. Tu też prowadzili je junkrzy pruscy. Osadnictwo krzyżackie do 1525 r. - do czasu hołdu pruskiego- dało 1620 nowych wsi.

Powstanie systemu prawnego pozwalającego na funkcjonowanie gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej.

Nowe jakości w rolnictwie:

Feudał dąży do wprowadzenia nowego typu gospodarki. Gospodarka czynszowa → towarowo - pieniężna zaczyna się przeżywać. Aby zabezpieczyć rosnące potrzeby należy zmienić system. Zjawiska, które wpłynęły na powstanie nowego systemu:

1. spadek wartości pieniędzy; spadek rzeczywistej wartości czynszu

2. wzrost ceny produktów rolnych; ceny zboża, podnosi się koniunktura dla eksportu zboża na zachód Europy - żyto (wypiekano chleb)

3. wzrost potęgi państwa polskiego

1466 r. - pokój toruński - odzyskanie dostępu do morza, odzyskanie Pomorza Gdańskiego. Transport zboża wodą.

Powstają nowe folwarki. Szlachta rozpoczyna gospodarowanie i staje się powszechne stosowanie renty odrobkowej - pańszczyzna. Od połowy XV w. - pańszczyzna a folwarkach szlacheckich i kościelnych. Zanikają folwarki sołtysie - osady na prawie niemieckim - przejmuje je szlachta. Rycerze stają się właścicielami ziemi.

Pan, obywatel w państwie równa się pozycji szlachty.

Przywileje szlacheckie, które wpłynęły na to, że szlachta stała się obywatelami.

1374 - przywilej koszycki - Ludwik Węgierski spotkał się z przedstawicielami szlachty i wydał przywilej - każdy szlachcic płaci 2 grosze od łana, który posiada - pierwsza ulga w pańskim podatku.

1421 - Władysław Jagiełło

1421 - statut mazowiecki - postanowienia głosiły, że każdy chłop musi przed zimą i na wiosnę wykarczować dwie morgi ziemi pod folwark dla pana. Szlachta zyskała nowy teren do upraw.

1422 - statut czerwiński - gwarancja nienaruszalności mienia szlacheckiego bez wyroku sądu.

1423 - statut warcki - szlachcic może usunąć z ziemi nieposłusznego sołtysa. Możliwość kontrolowania przez szlachtę cen na wyroby rzemieślnicze. Ceny te ustalają wojewodowie po konsultacji ze szlachtą. Szlachcic mógł przejąc folwark sołtysa, czyli gospodarstwo rozwijające się - usuwał dziedzicznego sołtysa. Druga część tego statutu ograniczała rozwój miast. Miasta upadają, rzemiosło również podupada. Mieszczanie zaczynają uprawiać rolę.

1425 - statut brzeski

1430 - statut jedleński (Małopolska)

1433 - statut krakowski - król trzykrotnie potwierdzał gwarancje osobiste szlachty. Szlachcic bez wyroku sądu nie może zostać zatrzymany i uwięziony.

Kazimierz Jagiellończyk

1454 - statuty nieszawskie - król bez zgody szlachty nie może ustanawiać praw, prowadzić wojny, nakładać podatków. Szlachcic może kupować sól po niższych cenach. Towary, które szlachta wywozi za granicę są wolne od cła. Szlachta dąży do ograniczenia roli kupców i stanu mieszczańskiego.

1493 - sejm walny, piotrkowski

1496 - statuty piotrkowskie - to było kolejne posiedzenie sejmu, na którym potwierdzono statuty warcki i nieszawskie. Wojewodowie ustalają ceny produktów rzemiosła. Mieszczanie nie mogą kupować ziemi. Miasta nie mogą przyjmować do pracy wyrobników,uciekinierów. Szlachta zatrzymuje więc chłopów na wsi. Bez zgody pana chłopi nie mogą opuszczać wsi. Chłop staje się przypisany do ziemi. Usankcjonowano poddaństwo. Chłopi tracą wolność osobistą, a szlachta uzyskuje siłę roboczą.

POCZĄTEK RZECZYPOSPOLITEJ

Kazimierz Jagiellończyk - król bez zgody szlachty nie może podjąć decyzji państwowych. Szlachta zdobywa przewagę.

Zygmunt Stary:

1512 - król uznaje sądownictwo szlachty nad chłopami. Każdy szlachcic miał prawo sądzić poddanych. Chłopi nie mogą odwoływać się od sądów.

1527 - statuty toruńsko - bydgoskie - każdy szlachcic ma prawo żądać od chłopa renty pańszczyźnianej (1 dzień w tygodniu od 1 łana ziemi). Pańszczyzna - ustawowy obowiązek każdego chłopa.

Zygmunt August:

Prawa utrudniające kupcom wyjazdy zagraniczne - cło, zakaz przywozu towarów przez kogoś kto nie jest szlachcicem. Ograniczało to rozwój miast. Postępuje agraryzacja miast. Mieszczanie zaczynają uprawiać ziemię i ogrody aż do końca XVIII w.

Królowie elekcyjni:

Henryk Walezy

1573 - artykuły henrykowskie - podstawa ustroju polskiego. Potwierdzenie konstytucji nihil novi.

• wszystkie przywileje szlacheckie

• potwierdzenie wolnej elekcji

• co dwa lata zwoływał sejm

• szlachta mogła ogłosić wypowiedzenie królowi, jeżeli ten nie stosował się do przywilejów.

Zaczynają dominować magnaci w stanie szlacheckim - dzięki artykułom henrykowskim. Zalążki partii politycznych, które rujnują system państwa.

Zygmunt III Waza

1593 - nakaz usuwania chłopów z miast o odprowadzenie go do właściciela, pana, feudała. Chłop spada coraz bardziej w drabinie społecznej. Posiadali jednak swoje sądownictwo.

SĄDOWNICTWO WIEJSKIE:

zaczęło się kształtować gdy rozwinęło się osadnictwo na prawie niemieckim w ramach systemu gospodarki towarowo - pieniężnej.

SĄDOWNICTWO PATRYMONIALNE - sądownictwo pańskie. Aż do 1518 r. chłopi od wyroku mogli odwołać się do króla (sąd wyższej instancji). W sądownictwie patrymonialnym sołtys był przewodniczącym sądu. W skład wchodzili: sołtys i ława. Rozstrzygali sprawy w interesie pana,feudała. Z pełnionej funkcji sołtys czerpał korzyści. Gdy zbierał podatek - 1/6 była dla niego, a od kar sądowych 1/3 - zaprowadzenie spraw sądowych. Pan nie uczestniczył w sądach. Skazany, w wyjątkowych sytuacjach mógł się odwołać do pana, do dziedzica.

Po wprowadzeniu statutu wareckiego, wzrosła kontrola feudała nad sądownictwem wiejskim. Gdy zanika funkcja sołtysa dziedzicznego, pan wybiera sołtysa.

SĄD …. - skład zależał od wielkości wsi, albo od tego czy wieś powstała na prawie niemieckim, czy nie. W małej wsi sądy sprawował właściciel - szlachcic. Większe wsie (prawo niemieckie) - ława mieszana, chłopi i urzędnicy folwarczni.

SKŁAD:

• sołtys (naznaczony przez pana)

• od 2 do 7 ławników (opierani przez gromadę, a później narzucani gromadzie przez pana)

Ława składała przysięgę w kościele przed proboszczem, którą przyjmował pan lub jego urzędnik.

Sądownictwo patrymonialne przetrwało do końca XVIII w.

Ławnik nazywany przysiężnikiem, sądownikiem przysiężnym.

Wiele procesów o obrazę godności urzędu sołtysa i ławnika, ze względu na stosunek chłopów do tych funkcji.

Zakres obowiązków sołtysa w ramach sądu wiejskiego:

• charakter policyjno - porządkowy

• przygotowanie rozprawy

• zabezpieczenie dowodów

• doprowadzenie oskarżonego do sądu

W każdej duże wsi istniało więzienie i sołtys je kontrolował i zabezpieczał, czuwał nad stanem urządzeń - dyby.

Odpowiadał za egzekucję kary, wyroków: więzienie, kary pieniężne, doprowadzenie skazanych by wymierzyć chłostę lub jeżeli został wygnany, sołtys dopilnował by opuścił wieś.

Opieka nad skrzynką gromadzką (coś w rodzaju drewnianego sejfu) - dwa klucze: 1 sołtys, 1 ławnik. W skrzynce znajdowały się pieniądze i dokumenty wiejskie.

SĄDY WIEJSKIE ZBIERAŁY SIĘ:

• cztery razy w roku sądy gajowe (zapowiedzi), orzekano z sprawach karnych, obyczajowych

• raz w roku - sąd rugowy

• często zbierały się sądy potoczne - orzekające z sprawach cywilnych, potocznych.

MIEJSCA ROZPRAW:

• karczmy

• wyznaczone pomieszczenia we dworze

• w plenerze: przed kościołem, przed karczmą

Ławnicy zajmowali miejsce na „tamie”, duży stół - pisarz zajmował miejsce z boku. Na stole krucyfiks.

Strony i publiczność zajmowali wolne ławki i stołki.

Rozprawa rozpoczynała się wczesnym rankiem. Wynikało to z tego by sędziowie zasiadali trzeźwi.

SĄDY RUGOWE - występował oskarżyciel, nazywany rugownikiem i oskarżał mieszkańców. Sąd odbywał się w wielkim poście i uczestniczyła w nim cała gromada, ława, urzędnicy folwarczni i właściciel folwarku. Sąd ten był czymś w rodzaju rocznego sprawozdania z zachowania się chłopów. Funkcją tego sądu było zapobieganie przestępczości.

Do końca XVIII w. działało sądownictwo patrymonialne (pańskie, w interesie pana i w imieniu oraz przez pana)

SĄDOWNICTWO:

ZAMKOWE - zwane grodzkim lub burgrabskim. W wielkich posiadłościach prywatnych, królewskich i kościelnych. Sąd powoływał właściciel magnat (właściciel klucza folwarków). W centrum znajdował się zamek, miasteczko. Zwykle te sądy tam się odbywały. Istniała już wtedy kancelaria. Przewodniczącym był zwierzchnik grodu - burgrabia, który w imieniu pana przy pomocy woźnego sprawował sądy.

Właściciel z urzędu - insygator.

Wyrok sądu wiejskiego był ostateczny. Chłop nie mógł się odwołać, z małym wyjątkiem - jeśli pan w nim nie uczestniczył, to chłop w ciągu 3 dni mógł się odwołać. Sądy te sądziły miejscowych i obcych, którzy przybyli z zewnątrz, ale tylko tylko w wypadku uzyskania zgody feudała. Sądy te dotyczyły te tylko chłopów.

W sądownictwie patrymonialnym - zasada - sprawę wniósł oskarżyciel prywatny, czyli chłop. Pan stwarzał do tego warunki. Każdy pełnoletni chłop mógł wnieść sprawę, mężczyzna 21 lat, kobieta 22 lata, ale tylko w towarzystwie męża, ojca, opiekunów.

Powód - strona skarżąca - dziś tym zajmuje się policja , prokurator - gromadzenie dowodów, świadków oraz poniesienie kosztów, czynności procesowych

Powództwo prywatne, ale z takim oskarżeniem występował dopiero po dokonaniu donosu.

Były trzy typy spraw wymagające doniesienia:

1. krzywdzenie sierot

2. cudzołóstwo

3. zabójstwo rodziców.

Przepisy prawne, źródła:

Sądownictwo opierało się na prawie niemieckim, prawie stosowanym w miastach, magdeburskie prawo.

Feudał w konsultacji z proboszczem układał przepisy dla wsi. Przepisy te nazywają się „wielkierze” i jurysdykcją obejmowały kilka lub kilkanaście pokoleń. Regulowały kwestie ekonomiczne, administracyjne i odnosiły się do wartości moralnych.

• przepisy te spisane były w księgach sądowych i odczytywane były w trakcie sądów rugowych (w ten sposób się z nimi zapoznawali)

• wielkierze pełniły funkcje: ekonomiczną, kulturową, psycho - społeczną, ograniczały samodzielność chłopów, zawierały informacje o obciążeniach feudalnych (pańszczyzna), umożliwiały panu wnikanie w życie poddanego.

SPRAWY:

1. przeciwstawianie się chłopów panom feudalnym. Chłop powinien być posłuszny wobec swojego pana. Stosowano nawet karę śmierci, ale rzadko. Karę śmierci uchylano w zamian poddania się poddaństwu.

2. Zakres prawa cywilnego: były nawet formalne umowy kupna, sprzedaży, spadki, umowy o pożyczki, kwestie spłat długów, ostatnia wola chłopów (sołtys i ławnik przybywali do konającego i spisywali ostatnią wolę). Jeśli śmierć była nagła, to decyzje podejmował sąd, który liczył się z sytuacją wdów i sierot.

3. Bójki, awantury wywoływane w karczmie: kara chłosty - kary cielesne, kary pieniężne na rzecz dworu, kary hańbiące - pokuty, zadośćuczynienie pokrzywdzonym i datek na kościół.

SPRAWY OBYCZAJOWE:

• obowiązek donoszenia - każdy musiał donosić o przypadkach występowania przeciwko 6 i 9 przykazaniu. Sąd był elementem, który egzekwował prawa. Pan zwykle łagodził wyroki, mając na względzie własną siłę roboczą. Od drugiej połowy XVIII w. nie było kary śmierci.

Kobiety wypędzano ze wsi za złe prowadzenie się. Odbywał się przy tym cały ceremoniał. Sądy te miały zapobiegać rozpuście.

Karano chłopów za niedopilnowanie żony lub parobków. Rodzice również odpowiadali za niedopilnowanie córek. Uwiedzione dziewczęta mogły liczyć na przychylność sądu. Sąd stosował szantaż, albo musieli się ożeni, albo zapłacić gardłem.

Koniec XVIII w. - Małopolska, żonaty kowal Saletra nawiązał kontakty z wdową, został skazany za cudzołóstwo przez ścięcie mieczem. Wyroki zapadały po zeznaniach świadków. Sąd dawała wiarę tym zeznaniom, bo za składanie fałszywych zeznać były surowe kary.

W połowie XVIII w. skasowano karę śmierci za sprawy obyczajowe, za czary również. Ostatnie spalenie na stosie - 1775 r. Doruchów, koło Wielunia. Spalono 14 kobiet, a ich córki wychłostano za „zadanie kołtuna dziedziczce”.

W 1776 r. sejm Polski zakazał palenia na stosie i sądzenia czarownic.

ŻYCIE I OBYCZAJE:

Autorytet wiejski → kler wiejski, stan feudalny.

Autorytet w ramach czterech stanów feudalnych.

Kler stanowił około 0,5 % społeczeństwa. Stanowili autorytet wiejski wpływający na stan mentalności wsi. Sam kler miał problemy ze swoja moralnością. Ksiądz Jan Fijołek - „Życie i obyczaje kleru” w XIX w. wydał Uniwersytet Jagielloński. Kapłani powinni zajmować wysoką pozycję społeczną. Powinni dawać przykład i prezentować najwyższe normy moralne. Jeszcze w XIV w. - zjazdy kleru - synody, orzekały, ze stan kapłański nie jest zdrowy. Ks. Fijołek przedstawił wiele wątpliwości:

a) strój - tonsurze, tzw. korona klerycka, ale zdarzało się, ze zasłaniali ją wieńcami. Zakazano noszenia brody. Suknia prosta, skromna, nie pstrokata, buty proste. Od połowy XVI w. papieże nosili brody. Zakaz noszenia broni od XV w. synodalne rozporządzenie, zabraniające noszenia broni miotającej, oraz innej, oprócz kordów w podróży.

b) postępków stylu życia

OBYCZAJE - ZAJECIA I ZABAWY NIEDOZWOLONE:

• zakaz nawiedzania i utrzymywania karczem, walka z pijaństwem kleru. Opilstwo prowadziło do rozpusty i obżarstwa. Napiętnowano księży za nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu - 5 przykazanie

KARY: ¼ grzywny, ok 12 groszy, za drugim razem ½ grzywny, a za trzecim 1 grzywna oraz mógł być ekskomunikowany.

• Zakaz dotyczył również prowadzenia karczmy.

• Zakaz zabawiania się księży wdomach prywatnych, gdy przybył z ostatnim namaszczeniem

• Napiętnowali księży biorących udział w sądach wiejskich.

SYSTEM FOLWARCZNO - PAŃSZCZYŹNIANY

Stany związane z rolnictwem:

• feudałowie

• szlachta

• duchowieństwo

Wpływ tych stanów na życie społeczno - kulturalne wsi.

DUCHOWIEŃSTWO:

Biskupi starali się poprawić życie moralne duchowieństwa:

• dbałość o wygląd zewnętrzny

• zakaz prowadzenia karczem

Opisał to ks. Jan Fijołek w „Życiu i obyczajach kleru”.

Udział w grach losowych zwalczano na równi z pijaństwem, gdyż duchowni często zajmowali się grą w kości. Zakazy synodalne dotyczą więc gry w kości i gry w gałki.

Od połowy XVI w. - księża angażują się w grę w karty. Gra ta przyszła z Niemiec. W czasie gdy odbywały się tańce i śpiewy.

Zakazy te, nasiliły się w XVI w., w okresie rozkwitu kultury i gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej.

Stanisław Skomożnik - archidiakon, upominał duchowieństwo w związku z udziałem w zabawach.

Przestrzegano kler przed udziałem w ucztach weselnych - zakaz tańców, zakaz śpiewów. Potępiano udział księży w zabawach ludowych. To, że w nich uczestniczyli świadczy, iż byli zintegrowani. Udział w sobótkach potępiano, gdyż były tam tańce nieskromne i zwyczaje zabobonne.

Władze kościelne gromiły (od XVIII w.) już nie występowały zabawy w kościele i na cmentarzu.

Księża uczestniczący w uroczystościach związanych ze zwyczajem przesilenia zimowego, chodzenia z turoniem.

STOSUNEK KSIĘŻY DO KOBIET:

Kościół wymaga od swoich pasterzy pełnej ascezy

• cnota czystości

• cnota wstrzemięźliwości

Wszelkie odstępstwa surowo karano. Kary zwykle dotyczyły księży najniższych stopniem.

1402 r. - biskup Kurowski - diecezja włocławska - zalecał przestrzeganie celibatu w zwiazkach z kobietami → konkubinaty księży.

W XIII w. papież Grzegorz IX wydawał dekrety dla księży:

• o dzieciach duchowieństwa

• o żonatych duchownych

Początek XV w. - biskupstwo krakowskie - zakaz mieszkania z kobietami

Statusy poznańskie - XV w - zakaz trzymania zakazanych kobiet, nawet sióstr, matek i ciotek.

XIV - XV w. → starano się znieść konkubinat wśród duchowieństwa. Dlatego przygotowano prawne ustalenia skutków przebywania kobiet w domu księży.

Statutu włocławskie - mówiły o zakazie jawnego trzymania konkubin - karą mogła być klątwa, ekskomunika lub przepadek majątku.

Biskupstwo krakowskie → wyższe duchowieństwo wolne było od tych kara - prałaci, biskupi. Kary dotyczyły tylko najniższego duchowieństwa.

TESTAMENTY KSIĘŻY:

Prawo kanoniczne zabraniało sporządzania testamentu. Funkcjonował zakaz przekazywania dzieciom, czy kobietom majątku kościelnego. Księża wyższego stopnia wizytujący plebanie mieli instrukcje jak należy sprawdzać, czy księża mają dzieci i konkubiny.

SZLACHTA:

Przynależność stanowa w okresie feudalizmu była dożywotnia. Jednak zachodziły wypadki przenikania stanowego. Chłop mógł zmienić stan przez nadanie królewskie. Nobilitacja decydowała, że można było przejść z jednego stanu do drugiego.

Można było jednak zostać nielegalnie szlachcicem.

Walerian Trepka - szlachcic brukowy, mający pochodzenie, ale nie miał majątku. Napisał „Księgę chamów”, która zawierała nazwiska tych, którzy nielegalnie przeszli z jednego stanu do drugiego.

NIELEGALNE PRZEJŚCIE Z JEDNEGO DO DRUGIEGO STANU:

• przez usynowienie przez szlachcica

• nieślubne dzieci szlachty

• ślub szlachcianki z kmieciem

• pisarczyk z miasta, który potrafił podrobić dokument

• wzbogacanie się na wojnie - kradzież dokumentów zabitego szlachcica

• ślub z wdową po szlachcicu

• bogaci rzemieślnicy wiejscy, kowale, młynarze, mogli zdobyć się na klejnot szlachecki

W związku z gospodarką folwarczno - pańszczyźnianą następuje rozwarstwienie i w ramach chłopskiego stanu pojawiają się:

• sołtysi (górna warstwa stanu kmiecego), 40-70%, nie zawsze dziedziczone. Częściej z wyboru pana.

• Kmiecie nie mogli opuścić wsi (statut krakowski), pan mógł zgodzić się by tylko jeden syn chłopa mógł opuścić wieś. Kmiecie dawali pańszczyznę ze sprzężajem (zaprzęg) i ich pańszczyzna była najwyżej jakości.

Charakter własności chłopów się nie zmienia. Ziemia należy do pana, ale nieruchomości są własnością chłopa. Od XVI w. nie są zainteresowani by przebywać na własnej ziemi. Kmiecie przestają dbać o swoje gospodarstwa.

System udziela załogi - pożyczanie ziarna chłopom, użyczanie zwierząt, uzależniało kmiecia od pana feudalnego. Na zachodzie pan nie ingerował tak bardzo w gospodarstwa chłopskie. Decyzje pańskie wpływają na gospodarstwa wiejskie, włącznie z rugowaniem z ziemi.

• małorolni, bezwolni mieli większą swobodę. Pańszczyzna nie dotyczyła ich w takim stopniu jak kmieciów. Rośnie rola zagrodników - otrzymują zapłatę za pracę. Wywodziła się z nich grypa partaczy, ludzie wsi uprawiający swoje rzemiosło, ale chyba nie najlepiej je wykonywali skoro ich tak nazywano. Dwór również ich wykorzystywał. Całe rzemiosło spożywcze - piekarze, rzeźnicy, gorzelnicy

Powstanie gospodarki feudalnej powoduje wyłonienie się grupy o różnych specjalnościach, tzw. czeladź. Grupa wywodzi się z małorolnych zagrodników. Cechuje ich duża ruchliwość.

W folwarku występują różne grupy wiekowe:

• młodzież najniżej opłacana (prace pomocnicze)

• dziewki (krowy, pomoc w kuchni)

• chłopcy (pasterze świń, wyżej stali pasterze krów)

Najwyżej w hierarchii stali ci, którzy zajmowali się wołami, zwani ratajami - otrzymywali wynagrodzenie.

Jedni posiadali własne gospodarstwa domowe i byli płacami z produktów rolnych - ordynariusze. Prowadzili gospodarstwo i żywili się u siebie.

Wiktownicy - żywili się w czeladnej kuchni.

Najwyżej usytuowany był dwornik - zwierzchnik czeladzi folwarcznej. Jego żona zajmowała się gospodarstwem domowym - dwornica, dworniczka. Otrzymywali wynagrodzenie. Nie prowadzili własnego gospodarstwa. Od końca XVI w. stanowiska te obejmowała zubożała szlachta.

• pisarze - zwykle dwóch: do prowadzenia ksiąg księgowości, do prowadzenia akt (korespondencji) - również była to zubożała szlachta.

Rzemieślnicy - kucharze i jego pomocnicy:

• wrotny (odźwierny), który dbał o stan ogrodzenia

• ochrona (draby i pachołki)

• żebracy, muzykanci

• margines społecznych

• ludzie luźni

LUDZIE LUŹNI:

Wagabudna, wagandes. Pochodzący z różnych stanów, ale ich styl życia nie łączył się z ich stanem. Grupa o nieokreślonym stanie. Ludzie luźni, swawolni, hultaje, włóczędzy, wałęsy, wałęgi, wagusi, bandosi. Nie byli przypisani do ziemi. Nie mieli określonego miejsca pobytu, tzw. ludzie gościńca.

NAJWAŻNIEJSZA PRZYCZYNA TEGO, ŻE ZOSTAWALI LUDŹMI LUŹNYMI:

• pośrednia psychospołeczna przyczyna, brak perspektyw społecznych. Duży wpływ na marzenia o poprawie bytu miały bajki. Porzucali dom i znaleźli się (na dziedzińcu) na gościńcu

• pośrednia również - nieporozumienia w rodzinie, złe układy rodzinne

• często dziewczęta opuszczały wieś, gdy mężczyzna obiecał im małżeństwo

• ukrzywdzenie ze strony chlebodawcy

• ucieczka by uniknąć kary

• uciekano przed wcieleniem do wojska - służba wojskowa trwała 20-25 lat

• nietrafny wybór rzemiosła

• ucieczka od żony (małżeństwa aranżowane, kojarzone, łączono majątki, nie było rozwodów) duży wpływ na dobór małżeństw miał pan feudalny. Wśród luźnych ludzi panowały luźne stosunki seksualne, żyli na wiarę, w konkubinacie

• nawrócenie przez kolegę, którego spotkał na odpuście

Na gościniec kierowali się przede wszystkim ludzie młodzi, mężczyźni.

KULTURA MATERIALNA LUDZI LUŹNYCH:

• bez dobytku w węzełku nieliczna, zapasowa odzież

SPECJALNOŚCI LUDZI GOŚCIŃCA:

• ludzie usługowi (bez konfliktu z prawem), do wynajęcia: oryle - flisacy, wolarze pasterze stad bydła, świniarze, gęślarze, furmani, tkacze

• wędrowni rzemieślnicy i kuglarze: szkoci (kramarze), obraźnicy, konowałowie (weterynarze, misiarze, kastratorzy), niedźwiednicy i wesołkowie zwani kuglarzami

• wydrwigrosze (szulerzy)

• pątnicy, pielgrzymi

• drobni złodzieje

• maruderzy

• handlarze żywym towarem

• zbójcy i podpalacze

• kobiety powłóczne

• przybysze z dalekich Indii (Cyganie, Romowie, Rom - pan w ich języku)

Nie można ich przypasować do stanu społecznego funkcjonującego w feudalizmie. Kultura wiejska była zamknięta, nie przekraczała rogatek wsi. Jednak przez ludzi luźnych przenikały elementy innych kultur.

LUDZIE WODY:

Flisacy i oryle. Zajmowali się spławianiem drewna i eksportem zboża na zachód. Zatrudniali się na barkach i szkutach.

Drogi wodne: południe - północ lub wschód - południe, północ.

Linie komunikacyjne, wodne - Wisła, Narew, do Wisły, Biebrza; spław drewna - dolny San i Noteć przed ujściem do Warty, Odra.

Najważniejsze → Wisła, Narew Biebrza.

Flisacy i oryle to ludzie o różnym pochodzeniu społecznym, z przewagą ubogich chłopów. Folwarki, które spławiały drewno → zajmowali się tym chłopi z tych folwarków: zbiegowie ze wsi, drobni przestępcy. W XVII w. rozwija się transport. Organizowało się w kilka tysięcy osób. Gdy wracali ze spławów często wchodzili w konflikty z prawem - za pracę otrzymywali zapłatę i wracali z pieniędzmi. Tak powstało powiedzenie „Zachowywali się jak flisacy w karczmie”. Flisacy wracali droga lądową, byli uwodzicielscy - informacje czerpane z kronik sądowych.

PASTERZE:

tzw wolarze. Wędrowali z bydłem od Ukrainy, od Mołdawii, od Wołoszczyzny aż do Niderlandów, Francji, krajów niemieckich. Kierowali się od południowego-wschodu na zachód. Długie wyprawy z kilkudniowymi przerwami. Zimą wracali do domu, lub zostawali na gościńcu. Powszechnie oskarżano ich o kradzież bydła, wypadali fałszywe piętna - znaki.

Oprócz wolarzy:

• świniarze, którzy pędzili wieprze

• gęślarze, gęsi, kaczki, krótsze odcinki, zwykle do dużych miast

• furmani, transport lądowy, linia wschód - zachód, częściowo ze wsi, częściowo luźni ludzie.

Oprócz koni zaprzęgi wołów. Przewozili towary i pasażerów również na wschód. Furmani to chłopi pańszczyźniani lub przedsiębiorcy, którzy mieli własne stajnie w mieście. Byli statecznymi i solidnymi ludźmi. Przestrzegali się przed złodziejami. Potrafili również wymierzyć karę złapanym złodziejom.

WĘDROWNI RZEMIEŚLNICY:

• tracze - zajmowali się wyrobem desek - zajmowali się przecieraniem drewna. Nie było pił spalinowych, wędrowali ze swoimi piłami i wynajmowali się na wsi do przecierania drewna

• murarze, fryzjerzy i cyrulicy - wynajmowali się do pracy na wsi

• handel obwoźny - chłop nie opuszczał wsi, nie posiadał zasobów pieniężnych. Kobiety miały dochody ze sprzedaży masła, jaj i wydawały je u wędrownych kramarzy, kupców. Handlem zajmowali się Żydzie, Niemcy, od XVI w. pojawili się Szkoci, zwani szotami, którzy szukali zarobku poza granicami. Przybyli do Polski ze specjalnością wędrownego kramarstwa. Przyjęły ich Warta, Szadek. W Małopolsce Węgrzyni przybyli ze Słowacji, Ukrainy i Rusi Zakarpackiej. Sprzedawali: sztuczne korale, wstążki, haftki, igły, lusterka, książeczki do nabożeństwa, balsamy i inne lekarstwa - dziakiew (eliksir drzewa świętego z zawartością krwi Chrystusa). Również lekarstwa dla bydła, magnezys - wewnętrzne stosowanie, miało trawić kwasy w żołądku. Handlarz był bywałym w świecie człowiekiem, był autorytetem. Cieszył się poważaniem. Przynosił informacje, znał się na leczeniu. Stary kramarz staczał się do najniższej grupy ludzi luźnych. Wcześniej jednak mógł zginąć, był narażony na napady na gościńcu

• handlarze obraźnicy - handlowali obrazami, zimą rodziny malowały obrazy, a latem wędrowali i je sprzedawali - Pławno, miejscowość, w której rodziny chłopskie zajmowały się malowaniem, Bolimów - malowali Matkę Boską, św. Jana Chrzciciela. Od XVII - XVIII w. drukowano obrazy na papierze. Obraźnicy je sprzedawali. Oprócz obrazów sprzedawali różańce, szkaplerze, książeczki do nabożeństwa. Obraźnik często mówił, że to obraz wybierał sobie dom, chałupę. Podawał cenę, a ponieważ chłop nie targował się, za święty obraz płacił żądana cenę

• kramarze jarmarczni - podróżowali wozami, mieszczanie, którzy po sprzedaniu towaru wracali do domu

• garncarze, koszykarze, bednarze, szewcy - część osób, które były luźnymi, grupa partaczy, a parte (na stronie). Partacze to nieudaczni czeladnicy, którzy funkcjonowali poza cechem. Często wchodzili w kolizję z prawem. Biedni kradli by przeżyć, biedni chłopi korzystali z ich usług za miskę zupy

• wędrowni weterynarze - kastratorzy, misiarze, konowałowie - ich umiejętności nie ograniczały się tylko do stosowania wiedzy medycznej, ale również magicznej. Musiał wiedzieć jak wyrzucać z obory choróbsko. Wędrowali określonymi trasami, tak aby 2 razy w roku odwiedzić jedną miejscowość, wieś

• niedźwiednicy - chodzenie z niedźwiedziem. Od XVII w. po XVIII w. ich działalność nawiązywała do prastarych słowiańskich wierzeń „Niedźwiedź wchodząc do chałupy przynosił, wnosił szczęście”. Zdarzało się, że nie chciał wejść do chałupy, ale po pieniężnym wsparciu przekraczał próg. Niedźwiedź wyrzucał zło, które nie wpuszczało go do środka. Niedźwiedzie tańczyły na jarmarkach. Tresowano je na gorącej blasze. Niedźwiedzie kupowano w leśnych okolicach od gajowych, a następnie tresowano. Najczęściej na Białorusi, dlatego niedźwiedników nazywano Litwinami. Funkcja ta cieszyła się dużym autorytetem wiejskim. Byli jedynymi z nielicznych, którzy wszędzie czuli się bezpiecznie. Mieli doskonałą ochronę

• kuglarze, wesołkowie, linoskoczkowie - aktorzy, muzykanci - małe grupki na odpustach

• wydrwigrosze - zawodowi szulerzy, wędrowali od karczmy do karczmy, od targu do targu, odpusty. Grali w kości, bierki, karty od XVIII w. Karty - trzy karty, trzy kubki. Rzadko jednak wywodzili się ze stanu chłopskiego, zwykle uboga szlachta, gołota. Chłopów trudno było oszukać, bo pod karą pieniężną mieli zakaz gry w karty na pieniądze. Gdy jednak grali, spotykała ich za to chłosta. W grupie tej byli sprzedawcy fałszywej biżuterii - pobielone pierścionki udawały srebro. Poszukiwacz ukrytych skarbów - mówili chłopu gdzie w lesie ukryty jest skarb i w ten sposób naciągali ich na mieszkanie i strawę, a następnie okradali

• dziady, żebracy - w I RP żebrać tylko mogli wśród własnych wyznawców. Byli to przeważnie chłopi, ale zdarzali się też szlachcice - gołota. Wędrowali od jarmarku do jarmarku, od odpustu do odpustu. W mieście były całe grupy i stąd wyruszali również na wieś. Zwykle byli to jednak chłopi bez ziemi

• pielgrzymi, pątnicy - wędrowali do miejsc kultowych. Pielgrzymka miała przyczynić się do odpuszczenia grzechów, w Polsce - Częstochowa. Pielgrzymowano na odpusty. Pielgrzymka dawała chłopu oddech od ciężkiej pracy w czasie pańszczyzny. Wśród pielgrzymów przeważała grupa amatorów, ale były tez grupy zawodowe, wywodzące się z komorników. Wkładali specjalny ubiór i byli darzeni szacunkiem. Fałszywi pątnicy zajmowali się handlem dewocjonaliami. Lud jednak darzył pątnika szacunkiem

• kwestarze - nosili zapieczętowanie puszki. Zbierali pieniądze na przytułki, remonty kościołów. Kwestarze zdarzali się również fałszywymi

• drobni złodzieje - wywodzili się z żebraków, pątników i szukających pracy. Gdy doskwierał im głód, kradli (żywność, kury, miód). Byli też zawodowcy, specjaliści kształceni w mieście. Były w tej grupie również dzieci. Kobiety kradły wędrując z jarmarków i odpustów. Była wśród nich zagonowa, zubożała szlachta. Kradli konie - szybka kradzież. Nocą wyprowadzali zwierzęta ze stajni lub pastwiska podczas jarmarku. Szybko uciekali konno. Kradli również woły, krowy, świnie, owce. W mieście rzeźnik chętnie kupował. Zdarzały się kradzieże kościołów. Mimo że karą za kradzież w kościele była śmierć na stosie. Zwykle działali w towarzystwie (2-3 osoby). W mieście nawet 5 osób. Kradzione rzeczy sprzedawano w pewnej odległości karczmarzom. Kary za złodziejstwo były surowe - powieszenie, stosowano również wygnanie. Złodziei torturowano, przyznawali się do wielu występków. Często w wykryciu złodzieja pomagał wróżbita (południowa Małopolska). Na wróżkę powoływano się nawet w księgach sądowych

• maruderzy - byli żołnierze. Zaciągali się do wojska zbiegli chłopi. Nieraz wcielali ich siłą, np. w czasie wojen. Dlatego zdarzały się dezercje. Wśród nich byli także inwalidzi. Całymi pododdziałami wędrowali i dopuszczali się nadużyć we wsiach. Nie każdy pan feudalny mógł zorganizować oddział, który mógł wystawić przeciwko tym zdemoralizowanym ludziom

• handlarze żywym towarem - rzadko się pojawiali. W XVII - XVIII w. ich obecność wynikała z wpływów muzułmańskich państw. Ludzie udający pątników, żebraków wyłapywali młodych mężczyzn. Sprzedawano ich na wschód do Turcji - galery i łodzie wioślarskie. Mali chłopcy - janczarzy tureccy i eunuchy. Młode dziewczęta - sprzedawano do haremu. Wabiono tych młodych ludzi i uprowadzano na wschód. Agenci działali na gościńcach wschodnich ziem. Ale docierali tez na Mazowsze

• werbownicy - nakłaniali mężczyzn do służby wojskowej. W XVIII w. tak zasilono armię Prus. Do końca feudalizmu odbywała się ta sprzedaż

• zbójnicy - na terenie Karpat, ziemia ukraińska - hajdamacy. Działali w kompleksach leśnych i ośrodkach miejskich. Zbójnictwo góralskie, podhalańskie. Niektórzy uważają dzisiaj, że był to przejaw walki klasowej. Prof. Władysław Ochmański z Krakowa - okolice Żywca badał w księgach sądowych. Legendy i bajki o zbójach pomagającym biednym chłopom miały pozytywny wpływ na folklor (Janosik, Ondraszek). Dziedzice i prawo surowo karało zbójników - wieszano na haku za żebro, ćwiartowano

• podpalacze - wydawali się groźniejsi. Pożary wywoływali często z zemsty. Obawiano się podpalaczy, którzy niszczyli wsie i miasta. W 1787 r. spłonął Wyszogród - podpaliła stodołę luźna kobieta, dlatego że pogniewała się na mieszczkę. Często działali jednak na zlecenie za sutym wynagrodzeniem, za dobrą opłatą

• kobiety powłóczne - prostytutki. Pochodziły najczęściej ze wsi, wygnane za przekroczenie 6 przykazania - cudzołóstwo. Również związki kawalera i panny były cudzołóstwem. Od XVII w. i później w XVIII w. podjęto walkę o czystość. Być może miało to związek z rozpowszechnianiem się choroby wenerycznej - syfilis. Za cudzołóstwo karano śmiercią, ale czasem wypędzano je, czasami same uciekały zagrożone karą. Często uciekały kobiety brzemienne, niezamężne. Surowo karano za dzieciobójstwo, czyli sztuczne spędzie płodu. Karą było zakopanie żywcem lub przebicie palem - informacja zaczerpnięta z więcierzy - chłopskie księgi sądowe. Zawód ten kobiety mogły uprawiać poza wsią. Gdyż ten proceder na terenie wsi był surowo karany. Pracowały w mieście w czasie sejmików szlacheckich. Zamtuzy - miejskie przybytki rozpusty

• przybysze z dalekich Indii, Cyganie, Romowie - przybyli do Europy z Indii przez Iran, na przełomie XIII i XIV w początek XV w. byli w Polsce i na Węgrzech. W Polsce zostali przyjęci negatywnie. Ich wozy, tabory, nigdy nie stały we wsi, zawsze poza jej granicami. Za możliwość postoju musieli odpłacić się dziedzicowi. Odwdzięczali się tańcząc i śpiewając. Trudnili się kowalstwem. Byli wśród nich konowałowie - weterynarze → kastratorzy. Potrafili odczarować krowę by dała więcej mleka. Trudnili się handlem koni i bydła. Zwierzęta, często wcześniej były kradzione - zmieniali ich wygląd tak, że nawet właściciele ich nie rozpoznawali. Potrafili naprawiać narzędzia. Układali drewno z bindugach, naprawiali obuwie, umieli wyprodukować smołę i węgiel drzewny. Kobiety zimą przędły - wynajmowały się jako prządki we dworze. Wróżyły. Obfite suknie umożliwiały im drobne kradzieże. Niechęć do Cyganów powodowały ciężkie pobicia - wieś nie lubiła Cyganów dlatego dochodziło do samosądów.

Ludzie luźni tworzyli urozmaiconą mieszankę, mozaikę kulturową.

Osadnictwo okresu folwarczno - pańszczyźnianego. Renta pańszczyźniana dominująca, a rolnictwo podstawowym działem gospodarki kraju.

POWSTAWANIE NOWYCH WSI:

OSADNICTWO OLĘDERSKIE:

Z Niderlandów, pół olędrzy.

Wsie powstawały na nieużytkach - tereny podmokłe nas Wisłą i Notecią, oraz północno zachodnie Pomorze i Wielkopolska. Stanowią pasmo luźno rozrzuconych osad, wzdłuż podmokłych łąk lub krawędzi bagien. Były to długie pasy gruntu, na którym stawiano chałupy.

Osadnictwo na prawie olęderskim rozpoczęło się w XVI w. i w dwóch falach trwało do XVIII w. Dwie fale osadnictwa i dwa typy wsi.

Pierwsza kolonia olęderska → Prusy Książęce - 1527 r. Na terenie Pomorza Zachodniego i dalej Pomorze Gdańskie i Żuławy. Zakładali je Holendrzy, protestanci, uciekinierzy z krajów, w których rozwijał się katolicyzm - uciekinierzy w związku z konfliktem religijnym.

Ponieważ pochodzili z kraju, którego teren położony jest poniżej poziomu morza, znali się na osuszaniu podmokłych terenów. Otrzymywali nadziały ziemi i musieli je uzdatnić. Chętnie przyjęto ich w Polsce. 1535 r. → pięć pierwszych wsi na Żuławach i funkcjonują do dziś.

Dalej wędrówki na południe:

• w górę Wisły - 1603 r., zajęto Kujawy. 1624 r. - dotarli aż do Warszawy, Saska Kępa to wieś powstała na prawie olęderskim. Z czasem od początku XVII w. osady powstawały również na podmokłych karczunkach leśnych

• Wielkopolska prosto z Pomorza Zachodniego, Olędry Nyskie (u ujścia rzeki), wieś istnieje do dziś

• ziemia łęczycka i sieradzka - połowa regionu. Łęczyca, Zgierz - połowa XVII w. również tereny dzisiejszej Łodzi - Żabieniec.

Powstało około 60 wsi, w tym Nowosolna.

Południowa część ziemi sieradzkiej - słabo, tylko 11 wsi. Z czasem rozpoczęła się emigracja Niemców, ale również polscy chłopi mogli zakładać wsie na tym prawie.

Wsie takie były demokratyczne - umowę z właścicielem podpisywał nie sołtys (zasadźca), ale cała gromada. Samorząd demokratyczny, sołtys wybierany i wybierana rada sądowa.

ZASŁUGI:

• przyniósł szereg nowinek dotyczących uprawy roli, a pochodzących z zachodniej Europy

• rozpowszechnienie renty pieniężnej (czynszowej), która przeważała nad odrobkową (kolonie dokonywały opłat w formie czynszu)

Pierwsza fala ustała w połowie XVII w. - wojny, które ogarnęły Rzeczpospolitą były powodem.

Początek XVIII w. → rozwój gospodarczy. W połowie, gdy już kryzys gospodarki pańszczyźnianej był zakończony rozwijało się osadnictwo. Państwa niemieckie były przeludnione - gospodarstwo dziedziczył najstarszy syn. Dlatego leżące odłogiem ziemie polskie były takie atrakcyjne. W związku z tym okres osadnictwa olęderskiego stał się również niemieckim.

Osiadły na mocy przywileju specjalista, który osusza teren i karczuje las.

Obwód nadnotecki, ujście Noteci - 1772 r. - powstało 789 wsi: 176 niemieckich i olęderskich i 142 - częściowo niemieckich.

Dolina Wisły → Toruń, Gdańsk → podobnie w końcu XVIII w., wsie na prawie olęderskim.

Dwa typy wsi:

1. wsie wzdłuż skraju dolin rzecznych - wsie tworzone na skraju dolin rzecznych podobne były do wsi łanów leśnych, czyli łanowe. Każdy kolonista otrzymywał swój pas gruntu rozciągniętego prostopadle do linii rzeki, wzdłuż doliny rzeki. W pewnej odległości od rzeki wytyczano drogę i przy tej drodze wznoszono zabudowania. Zwykle po jednej stronie drogi, tej oddalonej od rzeki, tworzyli pasowy układ gruntów.

2. wsie powstałe na podmokłym karczunku leśnym - zabudowa rozproszona w ramach gospodarstw od blokowym układzie pól. Był to zbliżony do kwadratu lub prostokąta obszar. Zabudowania zwykle wznoszono w środku bloku. Następnie budowano, wyznaczano drogę,która w sposób zawiły łączyła wszystkie siedliska (gospodarcze zabudowania). Wieś miała bardziej indywidualny charakter, bardziej chaotyczny. Koloniści na własną rękę karczowali las.

Wieś olęderska mogła mieć kształt zbliżony do dawnych polskich wsi, gdy:

• wieś polską przeniesiono na prawo olęderskie

• przybyli z zachodu Niemcy kupowali opustoszałą wieś, zachowywała swój słowiański charakter

Nazwy wsi pozwalają rozpoznać wieś olęderską - Krynica, Lasek, Bukowiec, Żabieniec lub z dodatkiem słowa „olędry”, np. Olędry Wielkie lub Małe. Pozostawano również przy starej nazwie z dodatkiem „olędry” → Radzewskie Olędry,lub niemieckie gdy wieś zakładali Niemcy.

1718-1783 - osadnictwo w okolicach Poznania - osadnictwo bamberskie.

Bamber - prostak.

Przybyli z okolic miasta w Bawarii - Bamberg. Zakładali wsie na terenach spustoszonych przez wojnę. Lubonia, Jeżyce, Rataje - dziś stanowią dzielnice Poznania. Z czasem się zasymilowali. Swoją rolniczą wiedzą dzielili się z polskimi chłopami. W latach 90-tych XIX w. powstaje Towarzystwo Poznańskich Bambrów, mają nawet swoje muzeum.

Zaczęły powstawać z XVII i XVIII w. → 35 sztuk na terenie Wielkopolski. Wsie te były inne, nie demokratyczne. Sołtys - tak jak w średniowieczu podpisał umowę z właścicielem, wyszukiwał osadników. Często powstawały przy niedużym folwarku, ale rozwijały się znacznie lepiej, bo miały:

• wolny pobór drewna

• wolne rybołówstwo

• dziedziczne sołectwo

• rentę feudalną.

Zwykle w nazwie takiej wsi było nazwisko zasadźcy → sołtysa.

Feudałowie i magnaci starali się przeprowadzać indywidualne osadnictwo - zmiana rozplanowania wsi, czy osadnikom oddawali opuszczone gospodarstwa.

Druga połowa XVIII w. → na pustkowiach osiedlano się nie na pańszczyźnie, ale na czynszu. Na ugorach, pustkowiach, wyrębiskach. Nosiły nowe, odrębne nazwy → Pustkowie → powstawały tam gdzie było dużo lasów.

Duże zróżnicowanie w zabudowie we wsi i między wsiami. Duży wpływ na zabudowę wsi miało rozwarstwienie wsi, rozwarstwienie chłopstwa:

1. Kmiecie, półrolni - wszelkie rodzaje zabudowań - dom, chlewy, stodoła, stajnie, spichlerze, każdy z budynków w zasadzie stał oddzielnie. Budownictwo rozproszone.

2. Małorolni i bezrolni (zagrodnicy i chałupnicy), jeden budynek, do którego dobudowywał stajenkę, komora do przechowywania plonów - była z budynku mieszkalnym. Zagrodnicy w Wielkopolsce mieli trzy budynki - ale Wielkopolska przodowała w rozwoju rolnictwa.

Im bliżej folwarku tym gorszy stan zabudowań. Lepszy stan budynków był we wsiach czynszowych. W budynkach folwarcznych chłop był tylko użytkownikiem. Więc nie bardzo o nie dbał. Właściciel budował więc byle co i byle jak i z byle czego. We wsi czynszowej zabudowania solidne, większe, lepsze konstrukcje. Głównie budownictwo zrębowe, węgłowe. Stosowano również konstrukcje oparte na słupach i łątkach, oraz szkieletowe - drewniany szkielet wypełniony odpowiednim tworzywem. Dom mieszkalny budowano inaczej niż budynki gospodarcze: dom → szkielet i zrąb, gospodarcze → łątki i sumiki bez podmurówki i fundamentów, ściany z chrustu i gliny.

Wyżyna Małopolska - drewno i konstrukcja zrębowa

Budowano w oparciu o bale drewniane.

Środkowa Polska - chrust, glina, bo dawało to możliwość szybkiej odbudowy budynków zniszczonych przez wojnę.

Konstrukcję szkieletową przywieziono z zachodu, konstrukcję wypełniano sieczką zmieszaną z gliną. Zdarzało się, że biedne folwarki budowały dla swoich chłopów lepianki.

ROZPLANOWANIE CHAŁUPY: sień, izba, komora. Pełniły różne funkcje:

• jednotraktowy: sień prowadząca do izby. Pomorze

• dwutraktowy: sień oddzielała izbę od komory. Lubelszczyzna

KRYCIE DACHÓW:

Słoma, trzcina, rzadko gonty.

W XVIII w. nastąpił postęp. Coraz mniej chat kurnych (bez komina) - z dużym opóźnieniem budują kominy tam, gdzie przeważają wpływy niemieckie.

KRYZYS SYSTEMU (charakter gospodarki)

Czas trwania: druga połowa XVII w. - wyniszczające wojny aż do pierwszej połowy XVIII w. - jedna z przyczyn upadku Rzeczypospolitej. Upadek gospodarczy odczuwany był w zakresie rolnictwa, rzemiosła, handlu, ale również demograficzny.

PRYCZYNY:

1. o charakterze polityczno - ustrojowym - osłabienie centralnej władzy, spadek znaczenia szlachty. Wzrost oligarchii magnackiej, która zmierzała do dezorganizacji państwowości, bo państwo nie powinno mieć wpływu na ekonomię i gospodarkę. Czyli decentralizacja.

August III → Sejm Polski zbierał się często, przez dwadzieścia lat, ale ani razu nie doszedł do skutku - liberum veto.

2. nawrót do gospodarstw naturalnych - zjawisko dotyczyło wewnętrznej ekonomiki związanej z rolnictwem. Podstawowa sprzeczność feudalizmu - własność należy do szlachty, ale pracują na niej chłopi bez prawa własności. Mała efektywność pracy, mała wydajność. Szlachta zwiększała konsumpcję i w związki z tym zwiększali pańszczyznę. Chłopu brakowało czasu, by mógł przyłożyć się do pracy na własnym poletku. Zwiększanie pańszczyzny prowadzi do upadku gospodarstw wiejskich i zubożenia chłopstwa. Od XVII do połowy XVIII w. → 50% ziemi chłopskiej przechodzi w obręb folwarku. Maleje produkcja zboża - żyta. Spadek pogłowia zwierząt hodowlanych. 1710 r. → ze 100 konie w 1642 r. pozostało 17, wołów - 34, krów - 26.

Konsekwencją był powrót do gospodarki naturalnej. Mniejsza wydajność, słabe narzędzia, spadek ilości plonów. Maleje liczba kmieci, zubażanie ludności wiejskiej i narastają antagonizmy. Oporem była zła praca. Chłop nie produkuje dla miasta, słabe narzędzia.

3. upadek miast - na zachodzie Europy rozwijają się miasta, tworzą się podstawy przemysłu. Druga połowa XVII w. to antymieszczańskie poglądy. Gdyby szlachta zajęła się rzemiosłem i handlem, może nie byłoby kryzysu. Brak rynku zbytu powoduje upadek miast. Wojny miał również wpływ na upadek miast.

80-90% zniszczonych miast i ubywa ludności miejskiej

60-70% miasta zamieniały się w słabe wsie pracująca na użytek miasta

Warszawa straciła 50% mieszkańców.

Ludność miejska spadła do ok. 30% w całym kraju. Upadek rzemiosła

4. spadek cen zbóż - spadek cen zbóż w zachodniej Europie. W drugiej połowie XVII w. nasiliło się. Najpierw przestano przyjmować polskie mięso, a później zboże. Zmniejszył się eksport. Francja i Holandia miały na to wpływ. Francja → I miejsce w handlu w wyniku redukcji przewozu produktów rolnych i eksport własnych. Holandia → zapewniała transport zboża na Bałtyku, ale wplątała się w wojnę z Anglią.

5. wojny, epidemie, klęski głodu - głód, zarazy (czarna ospa), powodzie, susze. Bunty chłopskie - zbrojne wystąpienia, ale nie tak właśnie jak we Francji i Niemczech.

1648 r. → powstanie Chmielnickiego

1651 r. → powstanie wielkopolskie Kostki-Napieralskiego na Podhalu

Nie mogły jednak spowodować zmiany systemu. To, że zbyt wolno odchodziliśmy od systemu folwarczno - pańszczyźnianego przyczyniło się do upadku Rzeczypospolitej.

W okresie od połowy XVIII w. do końca XIX w. na ziemiach polskich trwało przejście z feudalizmu do kapitalizmu.

Powstawały kolejne wsie, osady rolnice, niektóre do dzisiaj zachowały rozplanowanie. Wiele jednak zmieniło swoje oblicze. Zmiany wynikały:

• wpływy czynników gospodarczych - rewolucja XVIII - XIX w. spowodowała, że rolnictwo straciło decydujący wpływ na gospodarkę. Rolę dominującą przejął przemysł. Gwałtowny rozwój przemysłu spowodował wzrost zaludnienia. Wraz z przemysłem pojawiły się nowe narzędzia do pracy -rolnictwo umaszynowiono

• praca jako czynnik rozwoju ekonomicznego. Zamiast pracy pańszczyźnianej pojawia się praca najemna. Przybywająca do miasta ludność wiejska godziła się na warunki kapitału

• zmiana w sposobie uprawiania ziemi. Zamiast trójpolówki, wprowadzono płodozmian, który pozwalał na 100% wykorzystanie możliwości gleby.

Zjawiska te wpływały na zmianę krajobrazu wsi, a także całego kraju, który od XVIII w. został pozbawiony państwowości.

Rolnictwo rozwija się dzięki inicjatywom feudałów. Od połowy XVIII w. → 1772 r. → Polska znalazła się w ramach wpływów zaborców. Osadnictwem kierowany w sposób scentralizowany w zaborze austriackim.

Osadnictwo rolne trwało do 1806 r. Po tej dacie wycofały się z bezpośredniej akcji kolonizacyjnej. Zjawisko osadnictwa miało nie tylko oblicze ekonomiczne, ale również narodowościowo - polityczne. Państwa zaborów starały się sytuacje dostosować do własnych potrzeb.

OSADNICTWO Z INSPORACJI PAŃSTWA:

1. osadnictwo frydercjańskie - Fryderyk Wielki

2. osadnictwo józefińskie - Józef II

Potęga państwa zależy od liczby ludności. Im więcej mieszkańców, tym potężniejsze państwo. Państwo zaczyna dążyć do tego by zwiększyć liczbę obywateli, dlatego stosowano sprowadzanie ludności z zewnątrz. Określone zasługi w dziele osadnictwa frydercjańskiego i józefińskiego mieli cesarzowa Maria Teresa i jej syn Józef II oraz Fryderyk Wielki (Prusy) - który nawet przemocą ściągał ludzi - chłopów polskich. Rozwinął akcję werbunkową w oparciu o emigrację ze Szwabii. Swoją działalność Józef II rozpoczął po 1740 r. i objął ją wszystkie dzielnice Prus, Śląsk, Brandenburgię i okręg nadnotecki i Prusy Wschodnie.

Fryderyk Wielki → osadnictwo frydercjańskie:

• Śląsk - 250 osad

• Pomorze Szczecińskie - 180 osad

• dorzecze Noteci - 150 osad

• Prusy Wschodnie (Warmia i Mazury) - 120 osad

Kolonizacja ta trwała do 1806 r., czyli do upadku państwa pruskiego, który nastąpił za sprawą Napoleona.

CELE KOLONIZACJI:

• zaludnienie obszarów niezamieszkałych

• ekonomiczne znaczenie - sprowadzenie robotników do folwarków, które przestały być feudalne, bo zostały przejęte przez junkrów i nazwano je junkierskimi, kapitalistycznymi przedsiębiorstwami rolniczymi, które zatrudniały robotników folwarcznych. Sprowadzano tu robotników do zakładów przemysłowych, do kopalni, kuźnic, do przemysłu włókienniczego i leśnego

• polityczne znaczenie - germanizacja ziem polskich i włączenie do państwa niemieckiego.

TYPY OSAD:

1. osady o charakterze mieszanym - rolnictwo robotnicze. Śląsk → prawa strona Odry: Kluczbork, Opole, Zabrze, Koźle; północna część górnego Śląska - przemysł ciężki. Osady rolnicze zakładano przy kopalniach rudy i kuźnicach. Mieszkańcy zakładali ogrody przydomowe, w których uprawiali groch, kapustę, itd.

2. osady przemysłowe - przemysł leśny → w lasach osady robotnicze. Mieszkańcy przerabiali drewno w tartakach. Tu również były przydomowe ogrody. Tkacze → górny Śląsk, przy górnych strumieniach

Kolonie frydercjańskie posiadały charakter rolniczy, choć niejednolity. Powstawały na rozparcelowanych folwarkach królewskich i klasztornych. Osadnicy otrzymywali pełne nadziały ziemi - ponad 30 mórg (ok. 15 ha). Powstały na terenach leśnych, poprzez meliorację-> okręg nadnotecki, zabór pruski. Wśród rolniczych osad frydercjańskich, duży procent stanowiły osady o charakterze zagrodniczym → kilka mórg ziemi. Wieś zamieszkiwali kmiecie, ale też zagrodnicy i chałupnicy. Wsie te zapewniały zasoby sił najemnych dla junkierskich folwarków i gospodarstw kmiecych, zwanych gburskimi.

KSZTAŁTY WSI:

Regularne rozplanowanie, przesadnie regularne. Ten kto wyznaczał wieś nie liczył się z topografią terenu. Dlatego właściwości terenu nie wpływały na kształt wsi.

Osadnictwo frydercjańskie dało osady zwarte, regularne ulicówki po jednej lub obydwu stronach ulicy. Grunty równo dzielono, tak jak we wsi łanowej. Ulice wraz zagrodami układały się w kształt równoramiennego krzyża. Czasami od punktu centralnego - placu w środku wsi - promieniście rozchodziły się ulice, a od nich odchodziły parcele. Oddzielnie lokowano tych z większymi nadziałami ziemi od tych z mniejszymi, zagrodników. Zdarzało się, że zagrodnicy i chałupnicy otrzymywali zagrody wybudowane na koszt państwa. Bogatsi budowali sami. Miało to wpływ na jakość zabudowań.

Gburzy (kmiecie) → stawiali zabudowania oddzielnie.

Budynki zagrodników → pod jednym dachem ze zwierzętami. Budowano dwojaki → dla dwóch rodzin, w których mieszkali chałupnicy. Osady przemysłowe miały ciasną zabudowę, rolnicze miały luźną zabudowę i były bardziej okazałe. Nie wszystkie osady przetrwały do dziś → Górny Śląsk. Osady przemysłowe zniknęły, wchłonięte przez miasta. Rolnicze osady z okolic przemysłowych również → chłopi stali się robotnikami.

Osady frydercjańskie zachowały się na terenie Pomorza.

OSADNICTWO JÓZEFIŃSKIE:

Objęło całą Galicję (ziemie polsko - ukraińsko - słowackie). Józef II uważał, że trzeba leżące odłogiem ziemie skolonizować przy pomocy niemieckich osadników.

1771-1776 → szereg patentów, które były kopią pomysłów Fryderyka Wielkiego.

Tereny Sandomierszczyzny → sprowadził 400 rodzin niemieckich. Powstało 123 wsie józefińskie - Niepołomice, Nowy Sącz, wzdłuż Wisły i Sanu.

Przejęli ziemię już wcześniej użytkowaną jako rolną. Rozparcelowano cesarskie folwarki nie przynoszące efektów, oraz ziemie klasztorne. Gdy zwiększyły się grupy osadników, zajęto również nieużytki. Każda chałupa posiadała komin. Chałupa składała się z jednej izby mieszkalno - sypialnej, kuchni z sienią, komory na sprzęt i stajni. Stodoły stały oddzielnie. Wymiar i jakość budynków zależała od wielkości nadziału.

Przed kolonistami na terenie pojawiali się geometrzy. Wymierzali obszar wsi, jej kształt, sposób zabudowy. Następnie stawiano budynki mieszkalne i gospodarcze. Koloniści zjawiali się w gotowej wsi. Budynki te jednak szybko się rozpadały. Ten typ budowy nazywano węgierskim - słaby budulec, cegła surówka, chrust, glina.

Układ gruntów przypominał średniowieczny układ pól niwowych - ziemia dzielona na niwy i przedzielana gospodarzom. Kształt osiedli to ulicówki → i geometryczne figury → prostopadle odchodziły drogi boczne, którymi chłopi docierali do swych pól. Stosowali płodozmian, ale do XIX w. zachowała się trójpolówka. Wsie rozrastały się. Największy rozwój - przełom XIX i XX w. miał charakter narodowościowy. Przywrócono wsiom polskość - Niemcy wrócili do swojego kraju. Polscy chłopi zaczęli wykorzystywać opuszczone gospodarstwa pochodzące z okresu osadnictwa józefińskiego. Stare wsie pozostały zachowując rozplanowanie.

Kolonizacja frydercjańska i józefińska była oparta o żywioł niemiecki. Kolonizacja niemiecka miała miejsce nadal w XIX w. przyjmując nowinki techniczne z zachodu Europy.

Państwo polskie już nie istnieje.

Po Kongresie Wiedeńskim - 1815 r. - dokonano nowego podziału kraju, który przetrwał aż do I wojny światowej. Od 1815 r. następuje stały napływ kolonistów niemieckich.

Tereny Królestwa Polskiego → zabór rosyjski → największa niemiecka kolonizacja na tym terenie. Przybyło setki kolonistów. Kolonizacja trwała również na innych terenach - Galicja Wschodnia, prawa strona Dniestru. W XIX w. powstało ok. 70 kolonii niemieckich, w większości ludność, która znała się na obróbce drewna, robotnicy leśni.

Powstały tzw. „pochodne kolonie”, które zakładano w wyniku przyrostu naturalnego.

Zabór pruski → Śląsk, Wielkopolska, Pomorze - trwała systematyczna germanizacja, prowadzono działalność polityczną do 1830 r. - była w stopniu umiarkowanym, później jednak się nasiliła. Rząd przejął folwarki, również klasztorne - 1833 3. - ziemię podzielono i przydzielono chłopom niemieckim. Po 1896 r. i po hakacie 1896.

HAKATA - niemiecka organizacja nacjonalistyczna powstała w 1894 r. w Poznaniu. Od momentu powstania hakaty, następuje napływ ludności również do miast, ale zajmują się też obszarnicy niemieccy, którzy zajmowali gospodarstwa junkierskie.

KRÓLEWSTO POLSKIE → dwa nurty:

1. napływ niemieckiej ludności do przemysłu

2. napływ Niemców na wieś

1816 r. - w marcu rząd wydał dekret. Generalne postanowienie o osiedlaniu się cudzoziemców. Celem była odbudowa ziem polskich poprzez sprowadzenie rzemieślników niemieckich. W maju powstaje kolejne rozporządzenie, umożliwiające osadnictwo na wsi. Napływa ludność niemiecka na ziemie rolnicze.

Dekrety te spowodowały, działały na rzecz przemysłu i rolnictwa. Część szlachty wysyłała swoich agentów, by sprowadzać ludność niemiecką na własną ziemię. Szlachta parcelowała folwarki i pozwalała na osiedlanie czynszowe. Fala napływu kolonistów niemieckich zmalała po 1835 r., gdy zakazano parcelacji folwarków szlacheckich.

Po powstaniu styczniowym - 1864 r. - uwłaszczono chłopów i wycofano się z zakazu parcelacji folwarków. Było to również spowodowane tym, że rząd przejmował majątki patriotów polskich, których zsyłano na Syberię. Zarekwirowaną ziemię przekazywano osadnikom niemieckim. Były to ziemie wschodnie → lubelska, chełmska i dalej na Wołyń. Na ziemie te sprowadzono kolonistów niemieckich oraz zamieszkałych w Królestwie Polskim koło Łodzi. Działalność ta miała podtekst agenturalny. Agenci sprowadzali osadników niemieckich. Nowe wsie lokowano przy węzłach komunikacyjnych, czy twierdzach wojskowych. Z terenów tych wywodzi się V kolumna, która odegrała ważną rolę w działaniach II wojny światowej. Razem powstało 215 kolonii niemieckich. Głównie na Lubelszczyźnie - na zachód i południowy zachód od Lublina.

DWA TYPY OSAD:

1. regularna wieś rzędowa - ulicówka, długa od 0,5 do kilu kilometrów. Grunty wytyczane w prostych pasach lub w układzie szachownicy

2. kolonie samodzielne - stawiano zabudowania w centrum własnego gruntu. Zabudowania były od siebie oddalone. Osady te miały antypolski charakter. Powstawała w celu wynarodowienia ziem polskich. Wniosły jednak szereg nowinek technologicznych i zmierzały do unowocześnienia polskiego rolnictw mimo, ze pod zaborami.

KARCZMA:

wg A. Briknera pochodzi od krczag, starocerkiewno słowiański, oznacza dzban. (Występuje w węgierskim, słowackim, czeskim). Uległo też zniemczeniu - krug. Najstarsza nazwa to tawerna (z łaciny). Potem karczma.

Inne nazwy:

• oberża (z francuskiego)

• austeria (pogranicze polsko - ukraińsko - słowiańskie)

• gospoda (od łacińskiego hospitium)

• szynk (od niemieckiego schenken - nalewać)

• zajazd

Każda musiała mieć swoją nazwę osobistą: od nazw wsi, koloru, od właściciela, nazwa z związku z jej charakterem, np. Przerwa, Przysługa, Poczekaj, Popas, Zabawa, Ucieszka, Chulanka, Pochulanka, Łowigrosz, Łapiguz, Ostatni grosz, Piekło, Sodoma, Na złość, Wilcza Jama, Paryż, Rzym.

FUNKCJONOWANIE SYSTEMU:

Karczma czuwała nad realizacją propinacji (łac. propinatio - przypijać do kogoś). Prawo do sprzedaży napojów alkoholowych. Monopol propinacyjny: przemysł napojów, nasza karczma, jej fundament i funkcjonowanie.

Towarzyszyła systemowi feudalnemu.

Początkowow: produkcja i sprzedaż → ius regale - król, książę → scedowane na feudałów (szlachta i duchowieństwo).

Wolność ważenia piwa - połowa XV w. - chłopi; płacili czynsz feudałowi, pobierano rentę w feudaliach, z czasem zaczął je sprzedawać. Zmienia się charakter uprawnienia - folwark → zakładanie browarów i gorzelni. Zaczęli stosować propinację.

Pan pozbawia tego uprawnienia sołtysów, właścicieli ziemskich (karczmy sołtysie - chłopskie, dziedziczne; plebańskie, karczmy folwarczne, szlacheckie).

Feudałowie zmierzali do usuwania karczem sołtysich, plebańskie też. Zamienianie karczmarzy dziedzicznych na dorocznych (arendarzy) - nie posiadali prawa produkcji. Zlikwidowano chłopską możliwość ważenia piwa. XVI w. - zaczęto palić gorzałkę → produkować wódkę. Pozostały karczmy folwarczne.

PROPINACJA, przyczyny:

1. przymus propinacyjny - chłopstwu nie wolno zaopatrywać się w trunki w obcych karczmach

2. przymus konsumpcji - każda rodzina musiała wypijać określoną ilość trunku.

FUNKCJE KARCZMY:

handlowa, usługowa, ekonomiczna

DWA TYPY:

1. karczma jako ośrodek wyszynku trunków, jadłodajnia, miejsce zbytu

2. karczma jako hotel, zajezdnia, czyli zajechać i zanocować

WYPOSAŻENIE - CZYLI KULTURA MATERIALNA:

• izba karczemna - duże przestronne pomieszczenie, widna - dwa lub cztery okna

• wielki stół lub dwa + dwie ławy przy stole

• szynkwas lub bufet (od XVI w.) na którym stały dzbany, kwaterki, misy

• piec z kapturowym kominem

• świece jako oświetlenie

Do izby przylegała komora, w której przechowywano żywność i trunki.

Ozdobą były dożynkowe wieńce.

Oprócz izby karczemnej mogły być 1 lub 2 izby gościnne → sypiano na słomie, pryczach.

Do budynku przylegały stajnie gościnne. Na górce siano, a w komorze przy stajni owies. W centrum zabudowań karczmy → studnia.

Serwowano: piwo, gorzałkę, miód.

Zwykle przy drodze działał browar, w którym na potrzeby karczmy i dworu produkowano piwo. Najlepsze, dubeltowe (podwójnie nasycone) piwo warzono w Warce. Na terenie ziemi łęczyckiej najlepsze piwo warzono w Łowiczu.

GORZAŁKA, SIWUCHA → wynaleziona w XIII w. w arabskim Maroku - używano go w produkcji leków. W XV w. - Europa zachodnia i dalej powędrowała na wschód. Od XVI w. - jest artykułem spożywanym przez pospólstwo. Gorzałka miała przykry zapach i była źle destylowana. Na przełomie XVIII - XIX w. miała od 25% alkoholu, później dochodziła do 55% alkoholu.

MIÓD → napój drogi, pity przez szlachtę.

WINO → tylko gdy szlachta przywoziła ze sobą.

XVII - XVIII w. → pijaństwo chłopów pańszczyźnianych. Mieszano piwo z gorzałką, a wsyztsko po to by upić towarzysza. Pijani wszczynali burdy i awantury. Z punktu widzenia statystyki, to nie spożywano tak dużo jak dzisiaj, ale miała negatywny wpływ na społeczeństwo. Pito 2-3 litry na głowę 1 mieszkańca → XVIII w. na zachód od Wisły → Wielkopolska. Od XIX w. zaczęto spożywać więcej → alkohol około 40%. Nastąpiły zmiany w produkcji → nowa technologia (kocioł do destylacji - Niemcy). Zaczęto produkować ze zboża i ziemniaków.

ZJAWISKO PROPINACJI:

prawo sprzedaży (wyszynku) napojów alkoholowych pana feudalnego w obrębie swoich włości.

Wraz z uwłaszczeniem zlikwidowano prawo propinacji. Zaborcy w okresie powstania styczniowego występowali przeciw stowarzyszeniom abstynenckim (powstawały w akcie samoobrony przeciw szerzącemu się alkoholizmowi). Nawet obniżyli ceny alkoholu. Jest to okres, w którym pito najwięcej alkoholu.

POTRAWY:

śledzie, ryby słodkowodne, sól, chleb - jeżeli karczmarz do wypiekał, mięso - jeżeli zajmował się ubojem. Ubogi wybór potraw. Jeżeli szlachcic zjawiał się w karczmie, przywoził własne jadło.

HANDEL:

sprzedawano to co dwór mógł wyprodukować i sprowadzić → tabaka, tytoń. Wszystko w ramach propinacji. W karczmie prowadzano pewnego rodzaju bazar → tkaniny, płótno, wyroby: rymarskie, kaletnicze, krawieckie, bednarskie, kołodziejskie, kowalskie.

Często karczmarz trudnił się rozbojem.

ZAPŁATA:

gotówka, kredytowa, towarowa.

NOCLEGI:

skromne, słoma, prycze.

FUNKCJE KULTUROWE KARCZMY:

funkcja rozrywkowa. Najwięcej na ten temat wiadomo z opisów Oskara Kolberga → druga połowa XIX w. Nie różniły się zbytnio od funkcji z XVIII w. Miejsce realizacji zwyczajów rodzinnych i dorocznych. W organizacji tych zwyczajów karczma jawi się jako ogniwo kulturowe.

ZWYCZAJE RODZINNE:

1. Wesela - zaraz po wyjściu z kościoła, dając w tym czasie możliwość przygotowania i nakrycia stołu w domu weselnym. Drugiego dnia wesela → wkupywanie młodej mężatki w stan małżeński → zapraszała na szklaneczkę zamężne niewiasty.

2. Pogrzeb - spadkobiercy organizowali poczęstunek dla uczestników pogrzebu. Zapraszano dziady żebrzące pod kościołem.

3. Zimą karnawałowe zabawy. Również uzgadnianie parobka - pijanego łatwiej było namówić do pracy. Środa Popielcowa → same mężatki, bawiły się obsypane popiołem i ubrudzone sadzą. Dyngus, Zielone Świątki → tylko młodzież. Dożynki - zwyczaje żniwne. 1. Inicjacyjne → wkupywanie w grono kosiarzy parobka, który pierwszy raz zaczyna kosić zboże. Nazywano go „wilkiem”. 2. Żniwiarze po złożeniu wieńca, otrzymywali od pana wieńcowe. Karczmarz miał za zadanie upić męską część społeczeństwa.

4. Częściej bawiono się zimą, rzadziej latem w okresie prac polowych.

Zabawy w karczmie → żywe, czasem niszczycielskie (zniszczone sprzęty, podłogi)

Tańce i muzyka to istota życia kulturowego w karczmie. Nie było karczmy bez muzyka i muzyki. Często grajkom nadawano nazwiska, które dziś noszą ich potomkowi - Gracz, Piszczałka, Duda, Bęben.

Instrumenty → cytry, bandury (pewien rodzaj gitary), piszczałki.

Sam karczmarz grał na cymbałach.

Inne rozrywki → gry hazardowe - karty, kości.

Dzięki karczmie rozwinęły się pewne pieśni i tańce.

FUNKCJE SPOŁECZNO - POLITYCZNE:

Centrum gromadzenia się ludności. Tu mogli wymieniać poglądy, karczma była ośrodkiem kształtującym więzi społeczne. Pełniła rolę integracyjną. Karczma wiązała chłopa z konkretną wsią. Mogła też dezintegrować → jedni dobrze funkcjonują w karczmie, inni byli jej przeciwni. Feudał chętniej widział swoich chłopów w swojej karczmie.

ZAKAZY REGULUJĄCE ŻYCIE W KARCZMIE:

• zakaz sprzedaży pijanym

• zakaz działania po północy

• kary nakładane na awanturników

W karczmie odbywały się sądy, wymierzano kary. Karczmarz w społeczności wiejskiej był okiem i uchem pana, był donosicielem. Chętnie też słuchał przyjezdnych i wiedzę tę przekazywał właścicielowi. Był swoistego rodzaju autorytetem ze względu na wiedzę. Od XVIII w. karczmy prowadzili Żydzi.

Z czasem karczmarze stają się uosobieniem nieuczciwości.

Karczma w życiu wsi pańszczyźnianej to niezbędna instytucja tego życia. Z jednej strony upodlała to życie, a z drugiej zaspokajała różnorakie potrzeby.

UWŁASZCZENIE:

XIX - XX w. → rozwój rolnictwa.

Uwłaszczenie miało aspekt społeczno gospodarczy i polityczny.

Proces uwłaszczenia, w odróżnieniu od Francji trwał bardzo długo. Uwłaszczenie w przypadku naszego kraju to przejście od feudalizmu do kapitalizmu. Intensywne przechodzenie w ramach przemian gospodarczych i kulturalnych w ramach przemian społecznych, spowodowało przejście od stanów - charakterystycznych dla gospodarki feudalnej - do klas społecznych - charakterystycznych dla kapitalizmu. Pojawia się prywatna własność - można sprzedać ziemię, ziemia jest kapitałem. Oprócz ziemi prywatna własność fabryk, akcje, banki. W rolnictwie zamiast pańszczyzny najemna siła robocza. W czasie gdy trwa reforma uwłaszczeniowa w Polsce brakuje organizacji politycznej i nie ma państwa polskiego. Żaden inny kraj w Europie nie był podzielony na trzy części. Każda część miała inną specyfikę i różny czasookres uwłaszczeniowy. Ziemie polskie stanowiły peryferie państwa zaborczych. Państwa zaborcze - państwa policyjne i uwłaszczenie wykorzystali do własnych interesów. Cały okres rozbiorów cechuje dążenie do państwowości, a kultura stanowi oś narodu. Istniała świadomość narodowa, której wyrazem były powstania i praca organiczna.

Uwłaszczenie zniosło poddaństwo, a chłopi uzyskali prawo głosu, dlatego byli tak atrakcyjni dla partii politycznych. Ruch ludowy zaznaczył swą obecność, ale aż do końca XIX w. utrzymywały się przeżytki feudalizmu, a efekty uwłaszczeniowe nie zmieniły dysproporcji. Aż 70% ziemi należała do wielkich właścicieli ziemskich, a małorolni czuli głów ziemi.

Były dwa stanowiska związane z początkiem kapitalizmu:

1. stanowisko → już od XVIII w.

2. stanowisko głoszące, że kapitalizm rozpoczął się dopiero w latach 90-tych XIX w.

KAPITALIZM W ROLNICTWIE:

• Produkowanie towarów na wolny rynek. Produkcja towarowa przy pomocy wolnego najmu pracy. Było to możliwe w sytuacji kiedy praca na roli była bardzo wydajna

• kapitalizm - unowocześnienie technik w rolnictwie, umaszynowienie produkcji

• rynki zbytu

LIKWIDACJA STOSUNKÓW FEUDALNYCH:

• likwidacja PODDAŃSWTA OSOBISTEGO chłopów. Przymus ma charakter prawa, zwyczajów i decydują o nim warunki ekonomiczne. Poddaństwo osobiste to forma prawna, zależności

• likwidacja PODDAŃSWTA GRUNTOWEGO, które wynikało z użytkowania ziemi należącej do pana

• likwidacja PODDAŃSWTA SĄDOWEGO - sądownictwo we wsi podlegało panu feudalnemu.

LIKWIDACJA RENTY FEUDALNEJ I ZASTĄPIENIE PODATKOWĄ, CHARAKTERYSTYCZNĄ DLA KAPITALIZU:

Likwidacja - renty pieniężnej, czynszowej, renty naturalnej, renty odrobkowej, pańszczyzny.

Przechodzenie od stanów do klas: od stanu chłopskiego, który nie miał żadnych praw do klasy, która mogła posiadać własność, ziemię. Przemysł preferuje pracę wolno najemną. Praca z wolnego najmu jest bardziej wydajna niż poddańcza. Pojawiają się nowe wyspecjalizowane warstwy zawodowe. Powstają zawody okołorolnicze:

• wytwarzają środki produkując nawozy, maszyny

• transport płodów rolnych

• przetwórstwo płodów rolnych

• zbyt płodów rolnych

Nie byłoby rozwoju rolnictwa, gdyby nie było rozwoju przemysłu, który przerósł rolnictwo i zajął czołowe miejsce w gospodarce narodowej. Wiąże się to również ze wzrostem liczby ludności miejskiej. Pojawiają się obustronne zależności między wsią i przemysłem, między przemysłem i mastem.

Następuje intensyfikacja produkcji rolnej i wzrasta zapotrzebowanie na maszyny rolnicze. Przemysł i rolnictwo potrzebują nowej infrastruktury:

• rozbudowanie dróg

• rozbudowanie kolei.

To z kolei prowadzi do stymulowania nowych gałęzi przemysłu. Przyczyny te nie nastąpiłyby gdyby nie modyfikacja prawa i całego ustroju. Następowały jednak bardzo wolno. Uwłaszczenie wyzwoliło inne procesy towarzyszące → ludzie ze wsi przekształcili się w robotników w mieście.

• uwłaszczeniu towarzyszy rozwój szkolnictwa wiejskiego (kaganek oświaty dla ludu - szkoły średnie, wyższe, świeckie)

• pojawiają się nowe wiejskie autorytety - spółdzielnie rolne, kółka rolnicze, ochotnicze straże ogniowe, koła gospodyń wiejskich

• przemiany o charakterze kulturowym - przechowywanie mowy, zwyczajów. Staja się świadomym współtwórcą i twórcą kultury

• aspekt polityczny - po uzyskaniu praw wyborczych chłop jest atrakcyjnym kąskiem dla partii politycznych. Chłopi organizują się - szczególnie po I wojnie światowej.

W latach 1807 do 1870trwały zmiany agrarne. Pierwsze próby reformy rolnej - XVIII w. - dotyczyły chłopów, którzy posiadali dziedziczne prawo użytkowania ziemi. Prekursorami byli magnaci, książę Andrzej Zamoyski, książę Brzostowski, księżna Anna Jabłonowska → pionierka, kobieta w rolnictwie, Stanisław Małachowski, Stanisław Poniatowski.

Ludzie Ci, jeszcze w ramach feudalizmu, zmierzali do czynszów na wsi- chłopi przechodzili na tzw okup - chłop mógł przekazać gotówkę panu i miał prawo do dziedziczenia zakupionej ziemi.

Magnaci nawalali wsiom formy samorządów, formy jakie zapoczątkowało osadnictwo na prawie niemiecki. Osadnictwo olęderskie, to też element postępu → osadzano osadników na czynszu. Były to jednak tylko próby - Kodeks Zamoyskiego, Konstytucja 3 Maja, Powstanie Kościuszkowskie (uniwersał połaniecki). To tylko próby, które jednak nie pociągnęły chłopów do działań patriotycznych. Kołłątaj i Staszic - fizjokratyzm - filozofia, idea oparta na prawie natury, porządku naturalnego, założenia wolność osobista, swoboda działania, wolna konkurencja, interes własny jako główny bodziec działania gospodarczego. Rolnictwo jedynym źródłem bogactwa, praca produkcyjna, praca w rolnictwie. Kołłątaj i Staszic → bogactwo danego państwa zależy od bogactw naturalnych danego kraju.

Uwłaszczenie wiązało się z odebraniem ziemi magnatom i biskupom katolicki. Biskupstwo krakowskie. Ziemie te przydzielano zubożałej szlachcie i chłopom. Jednak biskupstwo rozparcelowali dopiero zaborcy. Była to wizja państwa, w którym rolnictwo miało być podstawą gospodarki. Czyli gospodarka drobnotowarowa miała prowadzić do postępu.

SPECYFIKA PAŃSTW ZABORCZYCH WPŁYNĘŁA NA CHARAKTER UWŁASZCZENIA W NASZYM KRAJU:

• cesarstwo rosyjskie - trudno było o uwłaszczenie w państwie, które miało charakter policyjny. Ostrzejsze poddaństwo, 25-letnia służba wojskowa.

• Prusy i Austria - bardziej demokratyczne państwa. Stosowano absolutyzm oświecony, starając się objąć chłopów specyficzną opieką. Państwo objęło nadzorem wieś, zakaz rugowania, a szczególnie w dobrach królewskich.

Koniec XVIII w. początek XIX w. wobec przemian w Europie zachodniej, uwłaszczenie stało się koniecznością. Rewolucja przemysłowa powodowała wzrost popytu na żywność i tania siłę roboczą. W czasie intensyfikacji produkcji rolnej spora część ludzi ze wsi przeniosła się do miasta. Rynek rosyjski szczególnie część azjatycka chłonęła odzież i towary włókiennicze. Dzięki temu prosperowała nowo powstała Łódź przemysłowa. Konserwatywna szlachta uważała poddaństwo za naturalny stan gospodarki. Bronili swych przywilejów, ale mimo oporów udaje się znieść poddaństwo. Miały na to wpływ również czynniki polityczne. Poddaństwo zostaje zniesione w Księstwie Warszawskim przez konstytucję 1807 r. - Wielkopolska, w całym zaborze pruskim król wydał edykt q 1807 r. znoszący poddaństwo. Nawet w Wielkopolsce szlachta stawiała opór i protestowała przeciwko zniesieniu poddaństwa. Jednak znaleźli się na polskich ziemiach bardziej oświeceni, którzy podjęli inicjatywę zniesienia poddaństwa - ziemia Polski Środkowej, Księstwa Warszawskiego (później Królestwa Polskiego po 1815) - szlachta związana ze stronnictwem Andrzeja Zamoyskiego uznawała wyższość czynszu pieniężnego i zaczęli stwarzać chłopom warunki i ustalać pewne formy. Rozumieli, że do podjęcia reformy zmuszały trzy czynniki:

• ekonomiczny → potrzeba unowocześnienia rolnictwa otwierała się możliwość eksportu zboża na zachód w XIX w.

• polityczny → rosnące znaczenie sił patriotycznych, rewolucyjnych. Emigracja na zachód Europy, obrona przed powstaniami chłopów zmusza do pewnych ustępstw

• groźba reform uwłaszczeniowych realizowana przez zaborców i wykorzystanie przez zaborców do realizacji polityki antypolskiej

UWŁASZCZENIE W ZABORZE PRUSKIM:

dokonało się bezpośrednio pod wpływem rewolucji francuskiej. Konfrontacja Prusy - Francja (klęska wojsk pruskich) z jednej strony państwo totalitarne, feudalne, stanowe, opierające się na chłopach pańszczyźnianych, działających pod przymusem, a z drugiej wojsko złożone z wolnych obywateli. 1806 r. klęska pod Jeną. Do władzy, do wpływów na króla dochodzi towarzystwo bardziej liberalne, które program reform gospodarczych. Oni chcą odbudowy państwa poprzez reformy gospodarcze.

NAJWAŻNIEJSZE REFORMY W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM:

• zmniejszono poddaństwo

• reformy uwłaszczeniowe, które wynikały z konstytucji Księstwa
  10 października 1807 r. edykt królewski, dający wolność chłopom, którzy dziedziczyli swoje gospodarstwa - posiadali własność użytkową - kmieć, gburzy. Wolność osobista zwalniała tych chłopów od przymusowej pracy, szukania nowych zawodów dla własnych dzieci. Chłopi za zgodą dziedzica mogli dysponować ziemią.

1810 r. - edykt znoszący poddaństwo nawet wśród chłopów, którzy nie mieli prawa użytkowania ziemi. Zezwolono również, by mieszczanie mogli kupować ziemię.

Powolna, pokrętna droga.

1808 r. - uwłaszczenie chłopów w domenach królewskich, w dobrach państwowych. Było to oczynszowanie z obowiązkowym wykupem gruntów do 1832 r. Łączyło się to ze zniesieniem pańszczyzny i wprowadzało czynsz, podatki za ziemię, którą chłop od króla otrzymał.

1811 r. - edykt najbardziej rewolucyjny - przewidywał uwłaszczenie wszelkich kategorii ziemi, nie tylko państwowej, a więc również ziemie poszczególnych feudałów. Nadano chłopom ziemię niezależnie od wielkości i charakteru prawideł tej ziemi - niezależnie czy chłop miał prawo do dziedziczenia czy nie. Dokonano tego poprzez prawo do regulacji, czyli chłop zawieram umowę z panem. Prawo to nie dotyczyło zagrodników i chałupników - oni mieli tylko ogródki. Nadanie tej ziemi objęte były klauzulami:

• utrzymywanie dotychczasowej powinności pańszczyźnianej, aż do zupełnej spłaty za ziemię. Chłop płacił odszkodowanie dziedzicowi: chłop oddawał do folwarku ½ gospodarstwa które nie było dziedziczone, albo 1/3 dziedziczonego. Chłop musiał oddać panu część użytkowanej ziemi a szlachcic staje się panem. Musiał tez zapłacić ratę gotówkową i spłatę odrobkową.

• Zwolniony z obowiązku załogi - dawanie chłopom żywego czy martwego inwentarza

• zwolnienie chłopów z serwitutów - korzystanie ze wspólnych łąk i pastwisk. Przez 12 lat dziedzic mógł korzystać z pańszczyzny pomocniczej - do 20 dni w roku. Warunkiem było zawarcie w ciągu dwóch lat umowy. Po tym czasie państwo regulowało to z urzędu.

1815 r. - upadek Napoleona - zawieszono wykonanie edyktu uwłaszczeniowego z 1811 r.

1816 r. - nowy edykt królewski - przewidywał tylko to prawo uwłaszczeniowe tylko niektórym - tym, którzy modli samodzielnie gospodarować, czyli tych którzy wcześniej mieli możliwość sprzężajnej realizacji pańszczyzny. Czyli objęto tylko bogate, gburskie gospodarstwa. Edykt ten przewidywał funkcjonowanie prawa wstecz - tym którzy nie zdążyli podpisać umów z panem nie dotyczyło. Dotyczyło tylko gospodarstw dziedzicznych. Prawo to przewidywało utrzymanie pańszczyzny w zakresie większym, niż edykt z 1811 r. Wykluczono udział urzędu w regulacji praw. Dziedzic mógł narzucić chłopom określone warunki. Następuje faworyzacja dworów, a junkrzy - właściciele ziemscy, budują wielkie gospodarstwa rolne, które po 1945 r. weszły w skład naszych PGR-ów.

1821 r. - nowy edykt, zgodnie z którym chłopi posiadający własność dziedziczną mogą wykupić ziemię poprzez spłatę kapitału obliczonego w wysokości 25-krotnej wartości renty rocznej. Skutkiem wprowadzenia tego prawa, nastąpiła separacja wsi od folwarku - lepszą ziemię przejęły folwarki. Skutkiem czego następuje komasacja - scalanie gruntów - i wprowadzenie płodozmianu, a jednocześnie umaszynowienie produkcji rolnej. Nowy podział uwłaszczenia preferują wielkie gospodarstwa rolne, ale z punktu widzenia produkcji rolnej jest bardziej jest bardziej efektywne.

Wielkie Księstwo Poznańskie - autonomiczna część Prus powstała po kongresie wiedeńskim 1815 r. Powstało wtedy również z zaborze rosyjskim Królestwo Polskie - widoczna sytuacja uwłaszczeniowa. Mimo protestów szlachty w 1823 r. nowy edykt królewski, wprowadzający regulację w dobrach ziemskich, zbliżony w swej formie do tego mniej postępowego w 1816 r.

Szlachta wielkopolska → nie chciała zgodzić się na zniesienie pańszczyzny i wprowadzenie uwłaszczenia, ale edykt spowodował realizację reformy zgodnie z edyktem z 1816 r. Odszkodowanie dla ziemian chłop poznański musiał oddać w postaci własnych obszarów ziemskich → nie więcej niż ½ ziemi lub oddania części inwentarz i renty zbożowe. Zupełnie zrezygnowano z pańszczyzny.

Reformy uwłaszczeniowe na terenie zaboru pruskiego zaczęto realizować dopiero w ramach Wiosny Ludów. Powoli ze względu na brak kapitału u chłopów. Dopiero rewolucyjne wydarzenia Wiosny Ludów, znacznie przyspieszyły te działania. Szczególnie na terenie Wielkopolski, Śląska i Pomorza - 1847 - 49.

1850 r. - wyszła ustawa przyspieszająca uwłaszczenie i rozszerzenie reformy uwłaszczeniowej 0 uchylono dolą granicę obszaru gospodarstw podlegających regulacji i również gospodarstwa zagrodnicze mogły być objęte uwłaszczeniem bez odszkodowania. Zniesiono wszelkie uprawnienia dziedziców z tytułu własności zwierzchniej czyli prawnej. Uwłaszczeniem objęto stałe świadczenia ciążące na gospodarstwach nie dziedziczonych i tutaj wystarczył wniosek tylko jednej ze stron. Edykt ten dawał większą niezależność chłopom - dlatego, że powołano banki rentowe do wykupu powinności. Państwo wzięło na siebie ciężar uwłaszczenia chłopów. Bank wypłacał dziedzicowi kapitał za ziemie przekazaną chłopu w wysokości 20 rent rocznych w formie list rentowych, które państwo mogło wykupić w ciągu 41-56 lat. W tym czasie chłop wpłacał pieniądze do banku w ratach.

1857 r. - edykt królewski, ostateczne zakończenie uwłaszczenia i uregulować wszystkie powinności chłopskie, nadać ziemie na własność z końcem1858 r. Do 1865 r. powinny być pospłacane wszystkie powinności.

1872 r. - edykt likwidujący opłaty na rzecz kościoła, czyli dziesięciny.

Reformy w Prusach to ochrona wielkich własności ziemskich, junkrów, którzy swoje gospodarstwa folwarczno - pańszczyźniane przekształcili w folwarczno - kapitalistyczne. Ta droga reform uwłaszczeniowych na terenie Europy Wschodniej i Południowej, to tzw. droga pruska. Folwarki utrzymano, nawet je powiększono, otrzymano odszkodowania w postaci ziemi, którą przyłączono do folwarków. Przekształcono gospodarkę na wielotowarową. Partnerem mógł być tylko gbur lub bogaty chłop. Droga zmiany gospodarki na kapitalistyczną była powolna, ale nie spowodowała większych zmian w użytkowaniu gruntu.

UWŁASZCZENIE W ZABORZE ROSYJSKIM:

Przebiegało podobnie jak w pruskim, bo odgórnie ale nie tak rozciągnięte w czasie. Państwo było opiekunem, a szlachta otrzymała odszkodowania za ziemię, którą przekazano chłopom, którzy przez pokolenia ją uprawiali.

Powstanie krakowskie - 1846 r. - czynnik polityczny zadecydował o wprowadzeniu i przyspieszeniu tej reformy w Galicji. Ogłoszono uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania dla szlachty.

Powstanie chłopskie w Chochołowie.

Rapacja Jakuba Szeli - wymordowanie właścicieli ziemskich - 1848 r. (antypolskie wystąpienie chłopów). Dodatkowe czynniki polityczne. Działania Szeli były najprawdopodobniej nadzorowane przez policję austriacką - w sytuacji gdy polska szlachta przygotowywała powstanie na tym terenie, Szela to uniemożliwił. Policja zachęcała do walki ze szlachtą, by uniemożliwić i nie dopuścić do ruchu narodowo - wyzwoleniowego.

ULGI OD 1846 R.

1. zniesienie obowiązku w zakresie pańszczyzny

2. zniesienie dni pomocnych - pańszczyzna w okresie nasilenia prac polowych

3. zgodna na wnoszenie skarg do urzędów państwowych.

Trwa rewolucja → Wiosna Ludów 1848 r. - szlachta wysyła do cesarza gotowość do zniesienia poddaństwa.

17 kwietnia 1848 r. - cesarz sam wyszedł z propozycją uwłaszczenia - zniesienie poddaństwa i wszelkich powinności chłopskie za odszkodowaniem ze strony państwa, a nie chłopów.

AUSTRIA

wrzesień 1848 r. przystosowano do Galicji. Zniesienie poddaństwa i nadanie chłopom ziemi wolnej od ciężarów. Szlachta mogła otrzymywać odszkodowanie od państw, ale poprzez samorząd galicyjski, czyli podniesiono chłopom podatki i z tych podatków wypłacano odszkodowania szlachcie, która traciła ziemię na rzecz chłopów. Reforma objęła komorników i chałupników. Reforma galicyjska nie była zbyt przychylnie przyjęta przez szlachtę i ziemiaństwo. Jednorazową reformą objęto chłopów, szlachta nie otrzymała odszkodowań, w związku z tym nie mogła inwestować i przyczyniło się to do zubożenia niektórych włościan. Nie naruszono jednak stosunków społecznych między drobnymi chłopami i folwarkiem.

ZABÓR ROSYJSKI:

Inne warunki polityczne i najpóźniej. Etap umacniania praw gruntowych chłopów rozpoczyna ukaz carski.

1846 → wydany przez cara Mikołaja I. Przymilał się chłopom w obliczu walk narodowo - wyzwoleńczych ze strony szlachty.

Zakazano więc rugowania chłopów.

Zakaz likwidacji serwitutów (czyli korzystania ze wspólnych pastwisk i lasów)

Zakonserwowanie powinności chłopów - pan nie mógł podnosić renty feudalnej.

Po 1846 r. znika pańszczyzna. Czynsz wypiera pańszczyznę - jednak są jeszcze miejsca gdzie pańszczyzna funkcjonuje. Dopiero powstanie styczniowe - 22 stycznia 1863 r. - fakt przejścia, pieczętuje akt uwłaszczeniowy, który miał spowodować udział chłopów w powstaniu. Wszystkim użytkującym ziemię - nadano ziemię wolną od obciążeń. Był to najbardziej rewolucyjny akt uwłaszczeniowy na naszych ziemiach. Chłopi mogą korzystać z serwitutów, na rzecz chłopów przechodzą również ogrody i zabudowania gospodarcze. Na terenie Królestwa Polskiego na dobrach kościelnych czy szlacheckich obowiązuje ten akt.

Wszyscy synowie Polski bez różnicy na swój stan pochodzenia są wolnymi obywatelami. Po powstaniu styczniowym chłopi już niechętnie realizują pańszczyznę. Rząd wprowadził specjalne sądy, które miały karać szlachtę, która nadal stosowała pańszczyznę.

Rząd rosyjski, który w Polsce reprezentował Mikołaj Milutin - który chciał połączyć reformę uwłaszczeniową z likwidacją jurysdykcji patrymonialnej szlachty wobec wsi. Przyczyniając się do upadki powstania styczniowego wydaje cztery ukazy w 1864 r., które realizują zamierzenia i postanowienia rządu powstańczego. Reforma:

1. Obejmuje wszystkie kategoria dóbr prywatne, kościelne, państwowe. Następuje ujednolicenie prawnej sytuacji wszystkich chłopów.

2. Wprowadza pewną wspólną własność gromadzką, część osady przeznacza na szkoły, urzędy gminy, szpital. Są to grunty użytkowane na prawach serwitutów. Wraz z ziemią, jako gromada wiejska mogą stać się właścicielami tych budynków.

3. Uwolnienie się pod pańszczyzny, czynszu, okupu. Dziedzice, a szczególnie ci, którzy nie uczestniczyli w powstaniu zostali zwolnienie z obowiązku udzielania pomocy, z funduszu odszkodowań, w razie klęsk żywiołowych (tak jak w Prusach i Austrii). W ramach komisji likwidacyjnych powstał fundusz odszkodowań, wypłacający odszkodowanie finansowe, związanych z wynagradzaniem dziedziców.

4. Samorząd - gmina przechodzi od gminy pańskiej patrymonialnej do gminy państwowej. Zarząd gminy był z wyboru, nie nadania.

1863-64 - zabór rosyjski, ujednolicenie praw gruntów na zasadzie pełnej własności.

Reformy w zaborach chroniły interesy szlachty, torowały drogę do rozwoju wielkich własności ziemskiej, folwarcznej. Szlachta mogła przejść ze stanu szlacheckiego do ziemiańskiej klasy. Szlachta rozwinęła działalność produkcyjno - zbożową.

Pańszczyzna w Polsce skończyła się w 1864 r., ale na terenie Spisza, pod Nidzicą, własność szlachty węgierskiej, pańszczyznę zlikwidowała w 1931 r. ustawa sejmowa, opiekę wtedy nad nimi przejęło polskie demokratyczne państwo.

POCZĄTKI POLSKIEGO RUCHU LUDOWEGO (CHŁOPSKIEGO)

Początki ruchu politycznego - to odmian ruchu społecznego (zbiorowe wystąpienie)

RUCH POLITYCZNY - to zdobycie władzy i przeprowadzenie reformy na rzecz warstwy, która jest podmiotem - w tym wypadku chłopów.

Parametry określające istotę ruchu, cechy ruchu społecznego”

1. czynnik liczny - niezbędność mas (o wystąpieniu i istocie ruchu społecznego decydują masy społeczne a nie elity)

2. czynnik przestrzeni - ruchy społeczne przebiegają na dużych obszarach - miasto, region, kraj, świat

3. czynnik czasu - musi istnieć interwał czasowy w ramach którego ruch społeczny zaznacza swoją obecność

4. ruch powinien być spontaniczny i emocjonalny

5. niezbędność czynów - czynny sposób realizacji ideałów

POWODY (MECHANIZMY) POWSTANIA RUCHU SPOŁECZNEGO:

Podstawą ruchu politycznego (który jest też społeczny) jest określony stan rzeczy, który powoduje, że pewna grupa ludzi nie może zabezpieczyć swoich potrzeb. Niezaspokojone potrzeby materialne, nędza, powoduje również niezadowolenie społeczne, polityczne.

I ETAP: stan niezadowolenia

II ETAP: precyzowanie programu politycznego

Czasem jest to ideologia - to już dojrzały etap - powstanie partii politycznych, które koordynują działalność. Dochodzi tu do wystąpień, czyli podjęcie czynnych działań w dążeniu do zmiany rzeczywistości.

PODZIAŁ RUCHU POLITYCZNEGO:

1. ruch reformatorski → to ruch ludowy - ruch ten nie burzy istniejących stosunków

2. ruch rewolucyjny - burzy i likwiduje istniejące stosunki i tworzy nowy ustrój. Działania tego ruchu są nielegalne i ściganie przez władze

3. ruch ekspresyjny - o charakterze społeczno - kulturowym. Chodzi o wyrażenie osobowości - ruchy ekologiczne, artystyczny, czy zwolenników kary śmierci.

Ruch ludowy w czasie zaborów ma charakter reformatorski.

POCZĄTKI RUCHU LUDOWEGO:

Podmiotem był polski chłop. Inicjowała inteligencja, która wywodziła się z tej warstwy społecznej. Po powstaniu styczniowym zaczęto uświadamiać sobie, że Polska może odzyskać niepodległość tylko przy poparciu mas chłopskich (chłopi stanowili 70% społeczeństwa). Stan świadomości chłopów był niekorzystny. Chłop nie miał możliwości wyrobić sobie wartości obywatelskich. Pierwsze elementy świadomości znaczenia chłopów w historii szybko dotarły do chłopów. Inteligencja nastawiona patriotycznie, to prekursorzy ruchu ludowego. Wraz z rozwojem prawa wyborczego rozpoczyna się pozyskiwanie chłopów, którzy poparli by partie: demokratyczne, socjalistyczne, komunistyczne.

Ruch ludowy powstał późno, pod koniec XIX w. (po ruchu chrześcijańsko - demokratycznym). Nim stworzył własny program, korzystał z inspiracji ruchów politycznych:

• Galicja → ruch inteligencji nastawiony narodowo, endecko, katolicko

• Prusy → socjaldemokacja

Ruch ludowy powstał na określonym etapie świadomości chłopów:

1. podokres to czas przed powstaniem pierwszej partii politycznej ruchu ludowego → okres po powstaniu styczniowym do 1895 r.

2. podokres, to początek partii chłopskich 1895-1914

3. podokres, to lata I wojny światowej

już od powstania ruchu ludowego zdawano sobie sprawę, że chłopi to ostoja polskości:

• utrzymanie się języka polskiego

• utrzymanie polskiej obyczajowości (zwyczaje)

• utrzymanie religii

• to siła militarna (armia to w większości chłopi)

Ruch ludowy - społeczno - polityczny polskich chłopów powstała 28 lipca 1895 r. na zjeździe w Rzeszowie pierwsza partia - STRONNICTO LUDOWE - pierwsze stronnictwo w dziejach ruchu ludowego. Jednak jako pierwsze funkcjonowały organizacje, które nie były partią. Pierwszymi były pisma, które wywoływały chęć nauki języka i pisania.

Austria - „Wieniec”, „Pszczółka”, „Dzwonek”, „Nowiny Włościan”

Królestwo Polskie (zabór rosyjski) - „Zorza”

Prusty - „Orędownik”, na Mazurach „Gazeta Lecka” wydawana w Lecku (Ełku)

Kolejnymi były Kółka Rolnicze, Koła Gospodyń Wiejskich (które były autonomiczną częścią Kółek Rolniczych), Ochotnicze Straże Ogniowe.

FUKCJE RUCHU LUDOWEGO DO CZASU UZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI 1918 R.

1. charakter polityczny - dążenie do odzyskania wolności narodowej

2. charakter materialny - wyzwolenie się z pozostałości feudalizmu, reforma rolna, poprawa warunków bytowych i oświatowych warstwy wiejskiej

3. uzyskanie pełnych praw wyborczych. (Do końca XIX w. w Galicji prawa te były niepełne, w pruskim - pewne, w rosyjskim - brak.) Kwestią nadrzędną było uzyskanie niepodległości. Ruch ludowy był uniwersalny, ale w większości dotyczył chłopów. Ponieważ chłopi stanowili większość, można powiedzieć, że był chłopski.

DZIEJE POLITYCZNE RUCHU LUDOWEGO:

Na terenie Galicji funkcjonował Sejm Krajowy - od 1861 do 1914 r. Przygotowując wybory do Sejmu, we Lwowie powołano komitet wyborczy z inicjatywy Bolesława Wysłołucha wywodzącego się ze lwowskiej inteligencji. W lipcu 1895 r. komitet - na czele Karol Lewandowski. Była to luźna, komitetowa partia - partia aktywująca się w wyborach. Tak działało również Stronnictwo Ludowe.

W 1903 r. - Stronnictwo Ludowe mienia nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). „Szkice programowe” - B. Wysłołuch w roku 1913 - rozłam w Stronnictwie Powstają dwie partie chłopskie:

1. Polskie Stronnictwo Ludowe „Lewica” → Jan Staryński

2. Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” → Wincenty Witos

PSL „Lewica” - to opozycja w stosunku do konserwatystów.

PSL „Piast” - bardziej umiarkowana

Do 1905 r. brak przejawów demokracji. Partie nie mogły funkcjonować.

1904 - 05 - powołano zakonspirowaną organizację Polski Związek Ludowy. Na skutek aresztować w 1907 r. - likwidacja partii.

Ruch ludowy integruje grupa osób skupionych wokół pisma „Zaranie” (tygodnik 1907-1915, w Warszawie), prowadził działalność oświatową i gospodarczą. W 1915 r. utworzono Stronnictwo Ludowe. Stosowali hasło „sami sobie” - publicyści uważali, że chłopi sami powinni wykrzesać najwyższe wartości. Było to nawiązanie do ruchu Młodej Polski. Chłopi są wartościowi i mają potencjał i należy go wydobyć, ale powinni to zrobić sami.

ZABÓR PRUSKI:

Trwała intensywna germanizacja. Nie było partii. (po 1918 r. rozwinął się ruch chłopski). Od r. 1912 Polska Katolicka Partia Ludowa - na Pomorzu partia ta wysuwała endeckie postulaty. W latach 1896-1914 jej zadaniem był obrona społecznych praw Mazurów i walka z germanizacją. Pisma, jej ograny - „Mazur”, Gazeta Ludowa - Mazurska Partia Ludowa skupiająca bogatych chłopów i rzemieślników.

I wojna światowa → wzmożona aktywność ruchu ludowego, przede wszystkim na terenie zaboru austriackiego i rosyjskiego. W Galicji rośnie popularność PSL „Piast”

WINCENTY WITOS:

21 stycznia 1874 - 1945.

W 1887 r. ukończył szkołę ludową - nauczył się pisać, czytać i rachować. Wywodził się z rodziny małorolnych chłopów.

W latach 1887-1895 korespondent „Przyjaciela Ludu”.

Od 1895 - wojsko. Po powrocie żeni się i gospodarzy na 17 morgach (8 ha).

Od 1908 do 1931 - był wójtem gminy Wierzchosławice. Działał w organizacjach społecznych. 1911- poseł do rady państwa w Wiedniu.

1917 - rezolucja w Radzie, głosząca potrzebę odbudowy Polski z dostępem do morza. Zwolennik reformy rolnej, głosił hasła solidarności chłopskiej.

1920-1921 - premier rządu Obrony Narodowej.

24 czerwca 1920 - 13 września 1921 - w marcu 1921 r. zawarł rozejm z Rosją.

Maj 1923 - 14 grudnia 1923 - premier, w tym czasie fala wystąpień socjalistycznych.

10 maja 1926 - 15 mają 1926 - gdy Józef Piłsudski pozbawia go władzy. Prowadzi działalność antysanacyjną.

We wrześniu 1930 r. - aresztowanie. Na procesie brzeskim wyrok 1,5 roku, ucieczka i od 1933 - 1939 - na emigracji w Czechach. Wraca tuż przed wybuchem II wojny światowej i stara się przygotować chłopów do wojny. Szanował ziemię, gospodarstwo i gminę. Niezależnie jakie pełnił funckje, zawsze sam orał i siał.

I WOJNA ŚWIATOWA:

Ruch ludowy także na terenie zaboru rosyjskiego. Ziemia przechodzi pod okupację niemiecką. Grudzień 1915 r. - Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL „Wyzwolenie” od 1918 r.).

ZABÓR PRUSKI:

listopad 1918 - wpływy PSL „Piast”.

PROGRAM RUCHU LUDOWEGO:

Zabiegał o realizację pewnej wizji Polski, która byłaby Polską Ludową, czyli chłopską, ogólnonarodową. Nie mogła być Polską szlachecką, monarchią i nie mogła wrócić pańszczyzna. Nowa sprawiedliwa demokracja z określonymi reformami politycznymi. Ruch ludowy to liberalno - demokratyczne podejście czyli umiarkowane państwo, czyli Republika oparta na jednej izbie parlamentu - Sejm bez Senatu.

Granice państwa - Polska ma być etnograficzna, czyli państwo z dostępem do Bałtyku a w jej granicach wszystkie ludy Polskę zasilające. Przyszła Polska miała być zbudowana na drodze reform i w pokojowy sposób. Bez rewolucyjnych rozwiązań.

Koncepcja reformy ludowej to podstawowy element wizji Polski Ludowej, a parcelacja to jeden z jej etapów. Parcelacja wielkiej własności ziemskiej - folwarki państwowe, prywatne - obszarnicze i kościelne.

1. Parcelacji podlegały gospodarstwa, których powierzchnia to 300-700 mórg.

2. Ziemię przejmowano z odszkodowaniem lub bez odszkodowania.

Najbardziej umiarkowany program w stosunku do reformy rolnej PSL „Piast” - gospodarstwa powyżej 300 mórg (ok. 160 ha). Ziemię w pierwszym rzędzie mieli otrzymać małorolni. Gospodarstwa miały być towarowe, czyli produkujące nie tylko dla własnych potrzeb, ale również na rynek. Odszkodowania obszarnikom miały wypłacać Banki Parcelacyjne. Z takim programem weszli do II RP.

Powstanie ruchu ludowego spowodowało aktywację polityczną chłopów i pogłębienie się świadomości politycznej wsi.

Chłop pozbył się myśli, że należy do cesarza, czy cara. Miał świadomość, że jest Polakiem. Doprowadzono do uświadomienia odrębności narodowej chłopów. Doprowadził do wyodrębnienia się przekonania, ze istnieje niezależne, niezawisłe państwo polskie. Stronnictwo Ludowe uświadamiało chłopów - realizowano ten program.

Państwo polskie odrodziło się po 123 latach niewoli. W tym czasie doszło do przeobrażeń kulturowo - społecznych, które miały bezpośredni wpływ na przemiany. Ludność wiejska stanowiła najliczniejszą grupę zawodową, wśród mieszkańców Polski. Dochodzi do rozwarstwienia wśród ludności wiejskiej. Ludność wiejska stanowi 70% wszystkich mieszkańców, z tym, że chłop, czyli posiadacz gospodarstwa rolnego - zabudowań, pól uprawnych i zwierząt stanowi najliczniejszą grupę wśród ludności wiejskiej. Chłopi, obywatele polscy, stanowią ok 50% ludności polskiej. Grupa ta była jednak niejednolita narodowo:

• Polacy - 10 mln (60% chłopów)

• Ukraińcy - 4 mln

• Białorusini - 1, 2 mln

• tutejsi na Polesiu - 700 tys

• Niemcy - 400 tys

• Liwteini, Czesi, Słowacy - 300 tys

Dane podane przez prof. UW Jana Żarnowskiego.

Kresy wschodnie zamieszkiwało ok. 20% chłopów i zajmowali ziemie ukraińskie i białoruski. Ok. 70% ludności stanowili ludzie, którzy prowadzili podobny styl życia, czynności. Była to ludność rolnicza, chłopi i robotnicy rolni oraz nierolnicza inteligencja, rzemieślnicy miejscy (kowale, lekarze).

Na początku II RP chłopi posiadali słabo rozwiniętą świadomość narodową. Ponieważ po uzyskaniu niepodległości chłopi otrzymali prawa wyborcze stali się atrakcyjnym towarem dla partii politycznych, które liczyły na przejęcie władzy. Najbardziej narodowo rozwinięci byli chłopi zaboru pruskiego. Słabiej z Galicji czy wschodnich terenów Królestwa Polskiego. Wojna polsko - bolszewicka ożywiła stosunki chłopów, uaktywniła ich poczucie polskości. W uświadamianiu chłopów duża rolę odegrał ruch ludowy. Chłopi stale oddziaływali na ustrój państwa. W lata 1920-1921 na czele rządu stał chłop Wincenty Witos. 1923-1926 chłopi próbowali objąć władzę, ale po przewrocie majowym było to już niemożliwe, władze objął Piłsudski. Chłopi stali się atrakcyjnym towarem wyborczym. Dlatego walkę o chłopa toczyło wiele ugrupowań politycznych. Jednak nie wszyscy mieszkańcy wsi popierali program ruchu ludowego. 1922 r. - połowa chłopów głosowała na partie chłopskie, a druga połowa na endecję i inne ugrupowania. Ludowcy mogli liczyć tylko na poparcie w Galicji - PSL „Piast”. Po 1926 r. - sanacja integruje chłopów. Ruch ludowy znajduje się w opozycji sanacji, ludowcy podejmują działania pozaparlamentarne, łącznie ze strajkiem chłopów, wstrzymanie dostaw jedzenia do miast. Po śmierci Piłsudskiego wpływy sanacji skurczyły się. Narodowa Demokracja utrzymała się. Endecja była głównym konkurentem do wpływów politycznych ludowców w latach 30-tych. Chłopi mieli antypatyczny stosunek do:

• ziemiaństwa

• robotników

Z duża niechęcią traktowali miasto widząc w nim wszelkie zło. Stosunki między miastem a wsią były fatalne.

Mimo słabego postępu cywilizacji następuje rozpad gromad wiejskich. Gromady utrzymywały wspólne związki, ale to się zmieniło, szczególnie w przypadku kmieci i najuboższych mieszkańców wsi, czyli następuje rozwarstwienie wsi. Zmienia się model konsumpcji, sposób ubierania się, jedzenia, różni się w poszczególnych warstwach. Kmiecie najubożsi. Ubiór i jedzenie zaczyna różnić wieś. Wskaźnikiem integracji było małżeństwo. Zaczynają zawierać małżeństwa w swoich warstwach społecznych, powstaje dezintegracja wspólnoty gromadzkiej. Rodzi się zależność ubogich i bogatych. Tracą na tym autorytety wiejskie, ubożsi mają uniżony stosunek do bogaty, a bogaci wzgardliwy dla biednych. Wsie szczególnie te oddalone od miasta, integrują:

• wspólny dialekt

• wspólny udział w powstaniu

• wspólne autorytety

• powstanie nowych autorytetów - Koła Gospodyń Wiejskich, Koła Młodzieży, Straże Pożarne. Autorytety te pielęgnowały stare tradycje wsi. Integruje ich antagonizm wobec obcych, kryzys ekonomiczny również temu sprzyjał by do wsi nie docierały nowinki technologiczne.

Podstawowym problemem społeczno - ekonomicznym było niepełne wykorzystanie siły roboczej - utajnione bezrobocie. Poziom produkcji był taki, że zmniejszyło się zapotrzebowanie na ludzi. Pojawiają się ludzie zbędni. Juliusz Poniatowski obliczył, że na 30 mln wszystkich Polaków, aż 5 mln to ludzie zbędni. Az 40 % gospodarstw chłopskich posiadało ludzi zbędnych - rzecz dotyczyła młodzieży, która funkcjonowała bez perspektyw. Ludność emigrowała w poszukiwaniu pracy. Do 1931 r. - ok 500 tys ludzi emigrowało ze wsi. Po 1931 r. - tylko 45 tys. Ci którzy wyjechali, przesyłali fundusze rodzinom, które pozostały w kraju. Zbędni wędrowali również do miasta → w latach 1920-1921 ok. 1 mln ludzi a do 1939 r. → 500 tys. Społeczeństwo było chłopskie i zacofane. Kryzys ekonomiczny pogłębił złą sytuację ekonomiczną wsi. Nastąpił spadek cen na artykuły rolne, na artykuły przemysłowe również, ale nie tak gwałtownie → „nożyce cen”.

Powodowało to ograniczenie spożycia artykułów przemysłowych na wsi, dlatego przemysł nie mógł się rozwijać. Do takiego kryzysu doprowadziła nadprodukcja.

Zbiory wzrosły o:

• 25% pszenicy

• 30% ziemniaków

• 33% ubój bydła

Spadają ceny na te artykuły, kryzys ekonomiczny najbardziej dotyka wieś. Spożycie mięsa maleje do 5 kg mięsa na osobę. Wieś nie wydaje pieniędzy na lekarza, lekarstwa, odzież. Rozprzestrzenia się gruźlica, najbardziej wśród robotników rolnych, ale również u ziemiaństwa. Wadliwy ustrój agrarny nie wpływa na poprawę sytuacji materialne wsi. Nadal przewodzą małe gospodarstwa produkcyjne, które produkują tylko dla własnych potrzeb. Podejmuje się więc kwestię reformy rolne i problematykę konsumpcji ziemi. Rozkawałkowanie ziemi otrzymanej po sprawiedliwości, równo dla każdego syna doprowadziło do rozczłonkowania gospodarstw. Szachownica pól doprowadziła również do konfliktów. By poprawić strukturę ziemi należy wprowadzić reformę rolna, czyli odebrać część ziemi obszarnikom i oddać ją chłopom.

PRÓBY REFORMY ROLNEJ:

1. 10 lipca 1919 - Sejm przegłosował głosami ludowców duże gospodarstwa rolne miały liczyć od 60-100 ha, większe gospodarstwa tylko na terenie zaboru rosyjskiego do 400 ha

- ziemia miała być przekazywana za odszkodowaniem, jednak tej ustawy nie zgłoszono do dziennika ustaw i nie została przeprowadzona

2. 15 lipca 1920 - przyjęto jednogłośnie by zachęcać chłopów do udziału w walce z bolszewikami, mimo że chłopi stanęli do walki, ustawy nie wprowadzono w życie.

3. 28 grudnia 1925 - Sejm przyjął ustawę o wykonaniu tej reformy. Prze 10lat co roku miało być sparcelowanych 200 ha ziemi wśród małorolnych chłopów. Za odszkodowaniem dla właścicieli ziemiańskich. Górna granica dużych gospodarstwa 300-700 ha (700ha mogły liczyć gospodarstwa na których powstał przemysł - państwowe gorzelnie).

W 1930 r. własność chłopska zwiększyła się o 13%. Powierzchnia majątków ziemskich zmniejszyła się od 16%. Reforma miała znieść strukturę posiadania. Ponieważ wzrósł przyrost naturalny zwiększyła się ilość małych gospodarstw. Nie odniosła skutku, nie spełniła oczekiwań. W 1931 r. gospodarstwa chłopskie liczyły 5,61 ha, a 1938 - 5 ha. Nie dokonano komasacji, chociaż w Poznańskiem podjęto takie próby - zła gospodarka wpłynęła na złe odżywianie, na gruźlicę. Stan sanitarny wsi jest fatalny. Ciemnota i patologie społeczne, dezintegrują wieś - alkoholizm, przestępczość. Nędza materialna wsi. Jedną z przyczyn zla na wsi był zastraszający stan oświaty - ciemnota wsi. Wg spisu z 1921 r analfabetyzm na wsi 38%. Najgorzej było na Ukrainie, 1931 r. - ok 50%. Oblicza się, że ok. ¼ chłopów u schyłku II RP była analfabetami. Państwo starało się to zmienić i w 1932 r. wprowadza ustawy jędrzejewiczowskie (Minister ds Wyznań i Oświaty). Szkoły podzielono na 3 stopnie:

stopień 3 - szkoła powszechna ok. 300 dzieci, 7 klas

stopień 2 - szkoła powszechna, ok. 200 dzieci

stopień 1 - szkoła powszechna, mniej niż 200 dzieci, 4 klasy.

Młodzież wiejska kończyła gimnazjum i nawet studiowała. Na uniwersytetach kształciło się 9-10% studentów pochodzenia wiejskiego. Należy uruchomić system oświaty poza państwowym, bo system państwowy nie spełnił warunków. Jest to system samokształceniowy - prasa, teatr amatorski. Istotną rolą w procesie poprawy intelektualnej wsi odgrywa młodzież. Rodzi się swoiste zjawisko, fenomen kulturowy, polegający na pielęgnowaniu tradycji ojców.

KULTUROTWÓRCZA ROLA MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ W OKRESIE II RP:

II RP zaczęła z balastem - nikła wiedza i świadomość wsi. Podstawowy problem psycho - społeczny - wprowadzenie chłopów do państwa, jako klasę do narodu. Trzeba by wprowadzić chłopów z poczuciem wchodzenia z potencjalną wartością.

HIPOTEZA: swoistym fenomenem jest rola młodzieży chłopskiej. Młodzież jest grupą która wprowadza nowości i kontynuuje tradycje przodków.

Ruch społeczny przezwyciężając walkę z kompleksem chama i wstydu z własnego pochodzenia.

J. Pałasiński → celem jest nadzieja znalezienia lepszego świata.

Rodzi się ruch społeczny o charakterze młodzieżowym. Podmiotem jest młodzież wiejska jako grupa zorganizowana.

MŁODZIEŻ WIEJSKA:

3 płaszczyzny, biologiczne,społeczne i psychologiczne.

Biologiczne - 15 - 24 rok życia

Społeczne - 20 - 30 rok życia

Psychologiczne - najbardziej określała by młodzież, m.in. wrażliwość.

J. Pałasiński: wiek młodzieńczy - bunt wiecznie bijący.

Literatura przedmiotu: cechy młodzieży wiejskiej.

NEOROMANTYZM - dostrzeganie przymiotów młodzieży wiejskiej - Młoda Polska.

Królestwo Polskie - „Zaranie” od 1807 r. Sami sobie.

Kursy, zakładała organizacje, podjęcie działań na rzecz kultywowania tradycyjnej kultury chłopskiej.

FLORIAN ZNANIECKI - kiedy społeczeństwo wchodzi w styczność ze światem, młodzież pierwsza przyswaja nowe wartości,postawy.

Jak duża to była grupa?

J. Rapacki - ok.15% młodzieży 15 - 20 lat w organizacjach. Ruch dostatecznie potężny by wprowadzić zmiany.

CECHY MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ: (przez pryzmat pokolenia)

POKOLENIE - generacja - kategoria, w której dana grupa ludzi zbliżona w biologii ujmuje swoją słuszność ideową, itp. (ok. 30 lat).

Maria Ossowska - POKOLENIE HISTORYCZNE - łączy wspólność postaw i wartości związanych z wydarzeniami historycznymi.

Dwie generacje młodzieży wiejskiej. Element wartościujący: walka o rehabilitację kultury polskiej.

1. Ludzie urodzeni w niewoli. Wychowani w określonym kręgu wartości. Sprawą oczywistą było posiadanie państwa. Ludzie niewykształceni, znakomici samoucy, np. Józef Niećko.

2. Dojrzałe życie społeczne - po odzyskaniu niepodległości. Wykształcone dzieci chłopskie. Eksponują swoje pochodzenie, np. Ignacy Solarz. Wnoszą do środowiska wiedzę ogólną i rolniczą. System oświaty jest niewystarczający, tworzą pozaszkolny system rolnictwa o wiedzy ogólnej i wiedzy rolniczej. Polska Ludowa agrarystyczna.

Działają, zaczynają organizować w Polsce pierwsze Koła Młodzież Wiejskiej - w Królestwie Polskim od 1912 r.

ZWIĄZKI MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ:

1. Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej - zintegrowanie kół młodzieży wiejskiej na terenie zaboru rosyjskiego. Koniec XIX w. Czerwiec 1919 r. - pierwszy zjazd kół młodzieży ludowej → Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej, organizacja podlegająca Centralnemu Związkowi Kół Młodzieży Wiejskiej. Wpływy endecji i ludowców. Związek o charakterze kulturowo - oświatowym: biblioteczki, przysposobienie rolnicze, higiena wiejska.

1928 r. - ok 75 tys. członków, głównie w zaborze rosyjskim, poza Kresami. Ruch propaństwowy, kult marszałka Piłsudskiego.

1928 r. - rozłam: prosanacyjni Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej - „Siew”, antysanacyjny Związek Młodzieży Wiejskiej - „Wici”.

Odpowiednikiem Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej na Galicji był Małopolski Związek Młodzieży Wiejskiej, przy Małopolskim Związku Rolniczym w 1926 r.

Rozłam - 1929 r. - „Siew” i proludowy „Znicz”.

2. Związek Młodzieży Ludowej - od 1927 r., wpływy sanacji. Paramilitarne: wychowanie fizyczne i wychowanie militarne.

1934 - 100 tys. członków.

W 1937 r. - wciągnięty przez Związek Młodzieży Polskiej.

Organizacją był Związek Młodzieży Wiejskiej RP - „Wici”. Pierwsza samodzielna organizacja związana z ruchem ludowym. Federacja związków wojewódzkich. Bez dotacji państwa.

1939 - 100 tys. członków.

Czołowi działacze: Solarz, Młodorzyniec, itd. Główna siła: pielęgnacja tradycyjnej kultury chłopskiej.

3. Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej - „Siew” - 1925 - Centralny Związek Młodej Wsi. Lewy obóz sanacji, „naprawiacze”, postępowy program odnowy. Przed wojną 70 tys. członków. Człon dla kresowiaków → Wołyński Związek Młodzieży. Rzecz asymilacji Ukraińców.

4. Organizacje Akademickiej Młodzieży Ludowej - w poszczególnych organizacja - Polska Akademia Młodzieży Ludowej. Poza jednym uniwersytetem: KUL. Gotowa kadra. Młodzież akademicka inicjowała te związki.

ADAM CHĘTNIK (1888 - 1967): etnograf amator, później magister etnografii. Pierwsze pokolenie młodzieży chłopskiej. Badacz Kurpii, pierwszy skansen w Nowogrodzie. Od 1912 r. - zaczął je inspirować poprzez „Drużynę”- regionalistyczne ludoznawstwo → to coś, bez czego nie ma oświaty, polskości. Ma polegać na poznawaniu kultury wsi i zarejestrować. Ocalić przed zapomnieniem i kultywować. Selektywne podejście do tradycji, wybór tego co piękne i dobre w ludzie. 1919 r.- rozstał się z ruchem ludowym.

JÓZEF NIEĆKO (1892 - 1953): od zawsze z ruchem ludowym, samouk, 3 klasy szkoły zimowej w Kozłówce. 13 lat - drwal, korespondent do „Przyjaciela Ludu”. Zbudował model historiozoficzny o charakterze agrarystycznym. Zdefiniował Słowian. Zwolennik teorii podboju, antyklerykalny, swoisty podbój dusz chłopskich. Prześladowany przez kościół katolicki. Formy obrzędowości: sobótki, dożynki, Wigilia. Popierał pieśń ludową. Podejście idealizujące. Oddziaływał w sposób formalny. Po wojnie - kariera - przywódca Stronnictwa Ludowego, potem PSL, 1947 - prezes PSL.

IGNACY SOLARZ (1891 - 1940): drugie pokolenie, inżynier rolnik. Był współtwórcą uniwersytetów ludowych (Uli). Zasłynął jako dyrektor UL w Szycach, UL w Gaci pod Przeworskiem. Współtwórca pierwszych ogólnopolskich dożynek w 1927 r. dla gospodarza dożynek, prezydenta Ignacego Mościckiego, w jego letniej rezydencji w Spale. Stawiał cel: przekonać młodzież, że pochodzi ze środowiska wartego pokazania i kultywowania tradycji. Zadanie wychowanie: obudzić we wsi szlacheckiej honorność chłopską: zwyczaje, obyczaje, strój, taniec ludowy. Poglądy Ignacego Solarza podzielała jego żona i starała się zachęcić do tego młodzież na kursach UL. Urodzona w 1902, zmarła w 1988 r. Zajmowała się folkloryzmem po II wojnie światowej,m.in. W Brusie (Łódź). Na kursach prowadziła zdobnictwo (wycinankarstwo, haft) i pieśń ludową. Stała się twórczynią paraludową (teksty pieśnie). Każdy wykład zaczynał się pieśnią i kończył się pieśnią.

JĘDRZEJ CIERNIAK (1886 - 1942): pierwsze pokolenie młodzieży wiejskiej. Zamordowany przez Niemców. Pochodził z Zaborowa. Zainspirował Kazimierę Zawistowicz - Adamską do napisania „Społeczności wiejskiej” o Zaborowie. Inspiracje Cierniaka: wierzył w posłannictwo kultury ludowej, misja chłopów polskich. Dojrzałość chłopska w okresie międzywojennym. Do tego czasu kultura przetrwała. Weszli do kultury narodowej z własnym bogatym posagiem. Opracowanie odrębnej idei teatru ludowego (obrzędowego)

Młodzież wiejska nie przechowałaby tradycji bez ludzi nauki:

JAN STANISŁAW BYSTROŃ (1882 - 1964): Artykuł w „Nauce Polskiej” - „Ludoznawstwo na prowincji” z 1923 r. Wskazywał możliwość bycia etnografem dla każdego - podjęcie prac zbierackich, etnograficznych.

SEWRYN UDZIELA: kontynuował bezpośrednio Oskara Kolberga. Przeniósł z XIX w. do XX w. program Kolberga. Chciał wciągnąć młodzież do prac zbierackich: obyczaje ludowe, pieśni, pielęgnowanie tradycji (dorocznych, rodzinnych).

TADEUSZ SEWERYN: następca Udzieli. Dyrektor muzeum etnograficznego w Krakowie. Rodzina nauczycielska. Po II wojnie światowej profesor UJ. Bardzo zaangażowany w ruch ludowy. W II wojnie światowej współtwórca „Żegoty”. Głosił, że nie wszystkie tradycje są godne kultywowania (kurne chaty, gusła, zabobony). Pomysł tworzenia wsi skansenów. Próba: na terenie Słowacji w Vlkoniniec, w okolicach Rożenberku.

FRANCISZEK BUJAK: chłop, historyk. Często wykładał na kursach. Przed wojną profesor Uniwersytetu Lwowskiego im. Jana Kazimierza, po wojnie na UJ. Twórca pierwszego modelu badania wsi. Historia, historia gospodarcza + etnografia. Związek z ruchem ludowym. U Witosa był ministrem rolnictwa. Kultura ludowa powinna być częścią kultury narodowej. Idealizował kulturę ludową. Podkreślał znaczenie i wartości o charakterze obyczajowym - osobowość chłopa jako wartość społeczna- dobroć, prostota.

STANISŁAW KOT: historyk wychowania. Minister bez teki. Pierwszy ambasador Polski w ZSRR. Po wojnie wrócił do kraju ze Stanisławem Mikołajczykiem. Po wojnie był ambasadorem w Rzymie. Był czołowym inspiratorem. Broszurka z zapisem działań tworzenia kultury ludowej. Zaciekły przeciwnik kultury szlacheckiej. Chciał usunąć te wartości i wprowadzić kulturę ludową.

HELENA RADLIŃSKA: związana z PSL - „Wyzwolenie”. Historyk wychowania, szkoła pedagogiki społecznej na gruncie polskim. UŁ w 1945, 1946 - 1951 - Wyższa Szkoła Gospodarki Wiejskiej w Łodzi. Wychowawcze wartości kultury ludowej. Powroty do dawnych tradycji.

FORMY DZIAŁALNOŚCI NA RZECZ PIELĘGNOWANIA KULTURY WIEJSKIEJ:

Zmodernizowanie vs. pielęgnacja tradycji kultury chłopskiej - tę sprzeczność dostrzegł Stefan Czarnowski (1879 - 1937), „Podłoże ruchu chłopskiego”. Młodzież podeszła do kultury w sposób selektywny. Było podejście komunikatywne. Folkloryzm obrzędowy - upowszechnił Józef Burszta. Nawiązywał do profilu pro ideowego. Jakie zwyczaje najchętniej? Kalendarzyki działań: wskazania zwyczajów.

ZIMA/ WIOSNA:

• Boże Narodzenie - odpowiednik Wigilii, tzn „opłatek”. Trwało aż do Trzech Króli. Elementy wierzeń chrześcijańskich i pogańskich. W czasie opłatka wykazanie się twórczością: kolędy.

• Na św. Szczepana - kolędowanie, szopki, Herody, pastorałki, chodzenie z turoniem - akcenty polityczne.

• Zapusty, śródpościa.

• Święto wiosny.

• Wieczornice zapustne - kusoki, kuse dni, kuse noce - zamiast pielęgnować obżarstwo i opilstwo → wstrzemięźliwość.

• Pożegnanie zimy - topienie marzanny - młodzież wkomponowała święto wiosny. Było odgrywane w okresie Wielkanocy lub w Wielkim tygodniu, śmindus- dyngus, święcone.

• Chodzenie z kogutkiem, z kurkiem, maikiem - występy koedukacyjne. Budowano nowe słowa do starej muzyki.

LATO:

• Zielone Świątki - organizowano zabawy, umiarkowane, tańczono, śpiewano. Koniec lat 20-tych, sobótki, świętojanki, święto całej młodzieży, święto miłości. Pochodzenie ze „Starej baśni” Kraszewskiego.

JESIEŃ:

• Dożynki - zwyczaje żniwiarskie. Dawały się udramatyzować. Pokazanie bogactwa. Szacunek dla pracy rolnika. Dożynki dworskie - relikt z czasów pańszczyźnianych. Gospodarz - szlachcic, dziedzic. Dwa rodzaje obchodów: 1. państwowotwórcze - wieniec otrzymuje dygnitarz. Oryginalna forma ze Związku Młodzieży Ludowej, wieńce w postaci broni, karabinów,masek gazowych → dla wojska, 2. chłopskie. - upowszechniona przed wojną. Gospodarzem był chłop, gospodarz - najlepszy wybrany przez młodzież. Gospodarz z gospodynią odbierali wieńce. Święto chleba - synonim dożynek → otrzymywali bochen chleba do podziału dla wszystkich równo. Młodzież wiejska opracowała nowe pieśni dożynkowe.

• Tłoka, tłuka - zwyczajowe prawo podczas żniw, element pomocy sąsiedzkiej. Dla osób starszych, niedołężnych. Rzadko.

• Zwyczaje matrymonialne - andrzejki i katarzynki. Połowa lat 20-tych wieczór koedukacyjny. Przeważały wróżby panieńskie.

• Zwyczaje rodzinne: wesela. Dwie formy: inscenizacja i wesele faktyczne dla młodzieży zrzeszonej w Kole Młodzieży Wiejskiej. I wesele w Łowiczu na Blichu w 1925 t. (tradycja miejscowa, na inspiracji Kolberga). Wesele krakowskie, np. 1929 r. - inscenizacja w Retkini koło Łodzi. Każdy region miał weselne scenariusze, opisane przez Cierniaka.

---