Podstawy psychologii rozwojowej człowieka

Projekty badań eksperymentalnych.

Badanie procesów takich jak uczenie się, zapamiętywanie czy wyjaśnianie zauważonych zjawisk dokonuje się za pomocą eksperymentów, które to służą do weryfikowania konkretnych hipotez, zbadania szczególnych zależności przyczynowych.

Biorący udział w eksperymencie przypisywani są do poszczególnych grup losowo. Członkowie grup eksperymentalnych poddani zostają działaniu, które według badacza ma przynieś określony skutek.

Eksperymenty są podstawą do zrozumienia wielu aspektów rozwojowych. Wykorzystanie badań nad rozwojem dzieci i dorosłych jest jednak znacznie ograniczone przez czynniki działające na jednostkę takie jak wpływ nieprzyjemnych lub stresujących przeżyć

,wpływ alkoholu i palenia tytoniu na życie płodowe, zubożenie, bezrobocie, śmierć

współmałżonka a także wiek badanych.

Próbując ominąć tą przeszkodę wykorzystuje się qasi-eksperymenty czyli strategie porównujące grupy, których członkowie nie byli do nich przypisywani losowo. Zwykle dobiera się grupy porównawcze tak, by pasowały do siebie pod względem zmiennych, np. dochód, stan cywilny, religia itp.

We współczesnych badaniach wyszczególnia się grupy reprezentatywne dla pewnych społeczności w danym kraju, mieście czy otoczeniu. Aby uniknąć obszerności badań na rzecz szczegółowych informacji stosuje się skupienie uwagi na mniejszej grupie i przyjrzenie się jej dokładnie.

W czasie wykonywania badań po dokonaniu wyboru projektu i grupy ludzi, którzy mają mu być poddani, konieczne jest ustalenie sposobu ich zbierania. Wyboru dokonuje się pomiędzy badaniami w warunkach naturalnych i badaniami laboratoryjnymi. Pomiędzy tymi dwoma badaniami istnieją jeszcze kategorie pośrednie. Każda z tych możliwości przynosi określone korzyści, ale z każdą wiążą się również pewne koszty. Najlepszą strategią jest zebranie od każdego badanego informacji na możliwie wiele sposobów.

Na koniec pozostaje przeanalizowanie wyników badań poprzez porównanie różnych grup wiekowych lub bliższe przyjrzenie się zależności pomiędzy dwiema osobnymi zmiennymi-korelacja.

Teorie rozwoju

W badaniach nad rozwojem człowieka znaczącą rolę odgrywają cztery główne paradygmaty do których zaliczamy; psychoanalityczny, humanistyczny, poznawczo rozwojowy i teorii uczenia się (behawioralny).

Teorie psychoanalityczne

Francuska teoria rozwoju psychoseksualnego

Za inicjatora myśli psychoanalitycznej uważa się Zygmunta Freuda. Jednym z jego dokonań było założenie, że zachowaniem rządzą procesy nie tylko świadome, lecz również nieświadome. Najbardziej podstawowym jest instynktowny popęd seksualny-libido. Innym nieświadomym tworem, powstającym w wyniku działania rozmaitych mechanizmów obronnych-używanych przez nas codziennie automatycznych , normalnych, nieświadomych strategii służących redukcji lęków np. zaprzeczenie, wyparcie, projekcja.

Wg. Freuda osobowość ma strukturę która rozwija się z biegiem czasu. Wyszczególnił on trzy jej części: id, ego, superego. Id- którego trzon stanowi libido, ujawniające się od chwili narodzin. Ego- to trochę bardziej świadomy, wykonawczy element osobowości, zaczyna rozwija się w wieku od 2-4 lub 5 lat, superego-jako ośrodek świadomości i moralności, rozwijający się tuż przed rozpoczęciem szkoły, gdy dziecko zna już wartości swoich rodziców i zasady moralne swojej kultury.

Freud wyznaczył również fazy rozwoju psychoseksualnego, przez które dziecko musi przejść w określonej kolejności, podyktowanej przebiegiem dojrzewania. W każdej z nich libido lokuje się w tej części ciała, która w tym wieku jest najważniejsza.

Wyróżnikiem teorii psychoanalitycznej jest podkreślenie kształtującej osobowość roli wczesnych doświadczeń, a w szczególności rodzinnych zwłaszcza w czasie pierwszych pięciu , sześciu lat.

Teoria studiów rozwoju psychospołecznego wg. Eriksona

Innym teoretykiem był Erik H. Erikson, który uważał że rozwój wynika z interakcji pomiędzy wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi kulturowymi i społecznymi wymaganiami. Twierdził również że rozwój trwa przez całe życie, jako że u dziecka a potem i u dorosłego rozwija się poczucie tożsamości. By wykształcić kompletny i stabilny rys tożsamości, człowiek musi w czasie swego życia przetrzymać i pomyślnie rozwiązać osiem „kryzysów” czy „dylematów”. Każdy dylemat lub okres rozwojowy definiuje para przeciwności. Prawidłowe rozwiązanie każdego z dylematów prowadzi do wzbogacenia się o szczególne cnoty.

* Psychologia rozwoju człowieka , Helen Bee, Zysk i S-ka,

Model przywiązania Johna Bowlby'ego

Podobnie jak Freud i Erikson przypuszczał on, że korzenie osobowości tkwią w pierwszych nawiązanych przez dziecko stosunkach społecznych. Znaczne niepowodzenia lub urazy, kształtują jego rozwój. Bowiby skupił swoją uwagę na przywiązaniu dziecka do matki, ponieważ jest ono najwcześniejsze i być może najważniejsze.

Teoria rozwoju ego Jane Loevingera

Wyłowiła ona dziesięć etapów wiodących od dzieciństwa do dorosłości. Twierdziła że ludzi czeka ciąg etapów, przez które muszą przejść wszyscy, ale nie wszyscy osiągną ten sam poziom i w nie jednakowym tempie. Każdy nowy krok stanowi nową perspektywę, nowy sposób rozumienia siebie i swojego związku ze światem.

Podejście psychoanalityczne może stanowić strukturę prowokującą nas do myślenia, lecz nie jest w pełni sprawdzalną teorią rozwoju.

Teorie humanistyczne

Teorie te zakładają, że każda jednostka z zasady ma motywację wystarczającą, by osiągnąć pełnię swoich możliwości. Zaletą tych teorii jest ich głęboko zakorzeniony optymizm. Dostrzega się tu przesłanie, że dorośli nie tylko potrafią przezwyciężyć skutki wcześniejszych uwarunkowań rozwojowych lub pozostałości nie rozwiązanych dylematów, ale dodatkowo mają do tego odpowiednią motywację.

Głównym teoretykiem humanistycznym był Abraham Maslow. Użył on terminu samo urzeczywistnienie na określenie ostatecznego celu ludzkiego. Szczególnie interesował go rozwój motywacji, które podzielił na :

-motywację niedoboru-na którą składają się działania mające na celu utrzymanie fizycznej i emocjonalnej homeostazy;

-motywację wzrostu-pragnienie bycia zrozumianym, dawania innym i rozwijania się;

Maslow opisał różne motywacje i potrzeby w słynnej hierarchii potrzeb.

* Psychologia rozwoju człowieka , Helen Bee, Zysk i S-ka,

Teorie poznawczo- rozwojowe

Teoria Piageta

Główną postacią tej teorii był Jean Piaget , który zajmował się zagadnieniem „Jak rozwija się myślenie ”.Dostrzegł on że wszystkie dzieci zdają się przechodzić przez jednakowe, następujące po sobie etapy odkryć dotyczących świata, popełniają te same błędy i dochodzą do tych samych wniosków. Uważał on że w naturze ludzkiej jest umiejętność przystosowania się do środowiska.

W modelu Piageta używane jest pojęcie schematu-opisujące działania umysłowe i fizyczne. . Według niego dziecko rozpoczyna życie ze skromnym zestawem prymitywnych schematów sensorycznych i motorycznych np. patrzenie, smakowanie, słyszenie, dotykanie. Starsze dzieci rozwijają schematy umysłowe takie jak kategoryzacja, porównywanie obiektów, dedukcja, systematyczne rozumowanie.

Piaget wyszczególnia trzy procesy odpowiedzialne za zyskiwanie nowych umiejętności:

-asymilację- wchłanianie, przyjmowanie pewnych zdarzeń i doświadczeń przez któryś ze schematów.

-akomodację- proces uzupełniający, w trakcie którego pod wpływem nowych informacji, docierających do nas w drodze asymilacji, następuje modyfikacja schematu np. dziecko, które po raz pierwszy widzi i bierze w rączkę kwadratowy przedmiot, akomoduje tym samym własny schemat chwytu tak, że gdy po raz kolejny ujrzy podobny obiekt, jego dłoń będzie lepiej przygotowana do uchwycenia.;

-równoważenie -w procesie adaptacji dziecko dąży do spójności, do zachowania równowagi koniecznej do racjonalnego zrozumienia świata.

Teoria Wygotskiego

Do nurtu poznawczo-rozwojowego zalicza się również teorię Lwa Wygotskiego, który uważał, że złożone formy myślenia wyrastają ze społecznych interakcji a nie z prywatnych poszukiwań dziecka. Według niego zdobywaniu przez nie nowych umiejętności poznawczych przewodzi dorosły lub starsze dziecko ,który modeluje i konstruuje doświadczenie poznawcze. Proces ten nazwał budowaniem rusztowania. W miarę zdobywania nowych umiejętności strefa najbliższego rozwoju stale się rozszerza, obejmując stale trudniejsze zadania.

Teorie uczenia się (behawioralnego)

Mottem tej teorii jest zdanie wypowiedziane przez Alberta Bandurę, że „naturę ludzką charakteryzuje ogromny potencjał, który w wytyczonych przez biologię granicach, pod wpływem bezpośrednich, jak i pośrednich doświadczeń, może by kształcony w rozmaite formy.” Zwolennicy tego nurtu postrzegają ludzkie zachowanie jako niezwykle plastyczne, formowane przez dające się przewidzieć procesy uczenia się. Najważniejsze z nich to procesy warunkowane klasycznie-oparte na reakcjach bezwarunkowych, oraz warunkowania instrumentalne-polegające na zastosowaniu odpowiednich zasad wzmacniania starych bodźców z nowymi reakcjami poprzez wzmacnianie pozytywne lub negatywne oraz karę. Przeciwnym procesem jest wygaszanie, czyli zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia pewnych reakcji poprzez stały brak wzmocnienia.

Teoria poznania społecznego Bandury

Bandura dodał do podstawowych pojęć kilka istotnych idei. Zauważył że uczenie się nie zawsze wymaga bezpośredniego wzmocnienia. Uczenie się może nastąpić również poprzez zwyczajne obserwowanie, jak ktoś inny wykonuje pewne czynności. Jest to uczenie się z obserwacji lub modelowanie. Bandura stara się również zwrócić uwagę na wzmocnienia wewnętrzne lub wewnętrzne nagrody, które są własnymi wzmocnieniami dla jednostki np. poczucie satysfakcji z wykonania jakiejś czynności. Bandura połączył teorie uczenia się z teoriami poznawczo-rozwojowymi, podkreślając ważny, poznawczy element uczenia się.

Dwie teorie rozwoju w okresie dorosłości

Model przechodzenia cyklów życia: perspektywa socjologiczna

Jest to model oparty na kilku ważnych pojęciach.

1.teoria roli.-określa strukturę każdego systemu społecznego jako serię pozycji (statusów) takich jak: nauczyciel, robotnik, student, emeryt itp. Rolą jest treść pozycji społecznej -oczekiwane zachowanie i charakterystyka osoby zajmującej tę pozycję.

2. Stadia życia rodzinnego-wg. Evelyn Duvall jest ich osiem. Każde z nich wiąże się z przejściem lub odrzuceniem pewnej roli, albo ze zmianą treści roli centralnej.

Model pór dorosłości Levinsona

Przedstawia dorosłe życie również w kategoriach rytmu i powszechnych wzorców. Zdaniem Lewisa, każdy dorosły w określonym czasie tworzy szereg tzw. struktur życiowych, które są wzorcem lub projektem leżącym u podstaw życia ludzkiego w danym okresie. Podzielił on okres trwania życia na cztery długie ery trwające około 25 lat, a pomiędzy nimi występują tzw. okresy przejściowe.

Rozwój prenatalny i narodziny

Określoną jednostkę ludzką charakteryzuje unikatowy układ genetyczny - genotyp-otrzymany z połączenia genów ojca i matki. Jednak charakterystykę danego człowieka określa nie tylko odziedziczona kombinacja genów Genetycy oraz psycholodzy odróżniają genotyp, będący unikatowym zestawem informacji zawartych w genach danego osobnika od fenotypu, czyli rzeczywiście obserwowalnych cech. Fenotyp zależy od trzech czynników: genotypu, wpływu środowiska, począwszy od momentu poczęcia, oraz ich wzajemnego na siebie oddziaływania. Wynika z tego że kody genetyczne nie są nieodwołalnymi sygnałami tej czy innej drogi rozwoju, czy choroby. To co otrzymamy w wyniku rozwoju, będzie również wynikiem własnych doświadczeń, jakie jednostka zdobędzie od momentu poczęcia.

Biolodzy i embriolodzy dzielą okres życia płodowego na trzy podokresy: okres powstawania listków zarodkowych (trwa ok. 2 tyg.}, okres rozwoju zarodkowego {8-12 tyg.) , okres rozwoju płodowego(pozostałe 24-28 tyg.). Regularny i przewidywalny porządek rozwojowy może niekiedy ulęgać modyfikacjom i wpływom z zewnątrz. Potencjalne problemy można podzielić na dwie grupy: błędy genetyczne i czynniki zaburzające porządek środowiska , zwane teratogenami. Błędy genetyczne pojawiają się w momencie zapłodnienia i nie sposób im zapobiec. Teratogeny mogą mieć wpływ na rozwój dziecka w jakimkolwiek momencie życia płodowego.

Błędy genetyczne

Błąd materiału genetycznego polega na braku lub nadmiarze pewnych chromosomów. Najpowszechniejszą z anomalii chromosomowych jest zespół Downa (dodatkowy chromosom w 21 parze) . Druga grupa anomalii wiąże się z niezupełnym lub niewłaściwym podziałem któregoś z chromosomów płciowych np. zespół Klinefertera {xxy}, zespół Turnera {xo},potrójny x {xxx}, lub wzór xyy.

Zupełnie inny typ anomalii genetycznej nazwany został „kruchym x”. Dziedziczyć go mogą zarówno chłopcy jak i dziewczynki jednak niemal wszyscy dotknięci tym problemem chłopcy wykazują opóźnienie rozwojowe, obniżenie ilorazu inteligencji.

Problemy mogą się pojawić również gdy dziecko dziedziczy pewien gen wywołujący określoną chorobę. Przyczyną choroby może być gen dominujący {choroba Huntingtona} lub recesywny {fenyloketonuria, anemia sierpowata, dystrofia mięśniowa}. Pośród czynników powodujących opóźnienie rozwojowe znajduje się 141chorób zidentyfikowanych oraz 361 których lokalizacji nie odnaleziono.

Teratogeny

Rozwój prenatalny może zostać zakłócony przez zmiany środowiska w jakich wzrasta zarodek i p l od. Organizm jest najbardziej narażony w ciągu pierwszych dwunastu tygodni. Spośród teratogenów najsilniejsze są substancje szkodliwe, które spożywa matka, i choroby na które cierpi lub z którymi się styka podczas ciąży.

Choroby matki

Wyróżnić tu można choroby wirusowe takie jak: różyczka , błonnica, grypa, dur brzuszny, WZW typu B, ospa wietrzna, AIDS, CMV-z grupy opryszczek.

Substancje chemiczne spożywane przez matkę

Palenie tytoniu w czasie ciąży prowadzi do mniejszej wagi urodzeniowej dziecka, podnosi ryzyko problemów wychowawczych, problemów z nauką i skrócenia możliwości koncentracji w szkole.

Spożywanie alkoholu w czasie ciąży może prowadzić u dziecka do powstania zespołu zwanego płodowym syndromem alkoholowym. Dzieci te są z reguły mniejsze i mają mniejszą objętość mózgu. Często występują u nich wady serca , mają wyraźnie zmienione twarze, wykazują lekkie upośledzenie umysłowe. Istnieje również łagodny wpływ umiarkowanego lub towarzyskiego picia na rozwój dziecka.

Kokaina z łatwością przenika przez barierę łożyska. Dzieci matek zażywających kokainę często rodzą się przedwcześnie, mają niską wagę ciała, mają mały obwód główki, po urodzeniu mogą wykazywać objawy głodu narkotykowego.

Istnieje jeszcze wiele innych teratogenów takich jak nadmiar vit. A, leków substancji chemicznych, rtęć, ołów.

Kolejnym czynnikiem podnoszącym ryzyko wystąpienia nieprawidłowości jest niedostateczne odżywianie. Niedobory vit B wiążą się z ryzykiem uszkodzenia cewy nerwowej i rozszczepem kręgosłupa. Skutkiem poważnego niedożywienia matki w czasie ciąży , może być poronienie, niska waga urodzeniowa lub śmierć dziecka w pierwszym roku życia. Niedożywienie wyraźnie odbija się na układzie nerwowym.

Wiek matki ma niewątpliwy wpływ na rozwój płodu. Matkom po 35 r.ż .grozi większe ryzyko wystąpienia rozmaitych powikłań i poronienia oraz występuje większe ryzyko anomalii chromosomowych.

Narodziny

W normalnym procesie poród dzieli się na trzy etapy.

Pierwsze stadium porodu obejmuje okres w którym następuje rozwarcie i skrócenie szyjki macicy. Dzielimy to stadium na fazę wczesną-w której skurcze są rzadkie, i fazę aktywną-w której skurcze są częstsze i intensywniejsze. W ostatniej fazie przejścia skurcze są bardzo częste i silne.

Drugie stadium porodu jest to poród właściwy, czyli parcie i przesuwanie się główki dziecka przez kanał rodny, aż w końcu wydostanie się go na zewnątrz ciała matki. Zaraz po porodzie i odcięciu pępowiny dziecko układane jest bezpośrednio na brzuchu matki lub oddane jest jej do przytrzymania co jest czasem ogromnej radości.

Trzecie stadium porodu to urodzenie łożyska.

Wybór miejsca porodu jest indywidualny dla danej kobiety lub pary

Uważa się że obecność ojca przy porodzie może łagodzić obawy matki i służyć jej psychologicznym wsparciem. Ojciec może pomóc jej w zapanowaniu nad bólem, a przez swoją obecność w momencie narodzin może także bardziej przywiązać się do dziecka.

Dzieci o niskiej masie urodzeniowej są to dzieci o wadze mniejszej niż 2500g., poniżej 1500-z bardzo niską masą, a poniżej 1000-ze skrajnie niską masą urodzeniową. Im niższa waga z jaką dziecko przychodzi na świat, tym większe ryzyko nieprawidłowości takich jak niski iloraz inteligencji trudności w uczeniu się.

Niektóre trudności powstałe w okresie prenatalnym lub w chwili porodu mogą spowodować trwałe powikłania lub zniekształcenia, ale wiele z nich można przezwyciężyć, jeśli umożliwi się dziecku rozwój w stymulującym środowisku.

---