Wstęp

• najwcześniejszy utwór w jeżyku polskim to Bogurodzica

• wiersze po łacinie powstawały wcześniej, przeważały tu wiersze świeckie

• XV poezja świecka po polsku

• poezja świecka - tematyka użytkowa( kalendarze, prognostyki,) rodzima( utrwalanie zdarzeń i osob współczesnych)

• w średniowieczu poezja utożsamiana była z sztuką wierszowania a przyświecał jej cel głównie dydaktyczny

I Rozwój poezji w Polsce do XV wieku

• poezja „ludowa” , nie było kulturalnej „próżni”

• zręby naszego piśmiennictwo tworzyli wówczas duchowni przybysze z zachodu i południa

• istniała także twórczość przedchrześcijańska zaliczana do folkloru(zanikła i nie została utrwalona na piśmie gdyż przez duchownych została uznana za przejaw pogaństwa)

• poezja ludowa obejmowała :pięśni obrzędowe (weselne , żałobne , związane z cyklem przyrodniczym np. wiosenne, sobótkowe; pieśni dziewczęce , biesiadne) była to poezja meliczna (przeznaczona do śpiewu)

• następnie pojawiły się pieśni okolicznościowe opiewające wydarzenia ważne dla państwa lub poruszające umysły ówczesnych polaków

• możliwe że powstały także utwory o charakterze balladowy

• ważne jest że cała poezja ludowa pozostaje w sferze domysłu , nie jest zaliczana do dziejów literatury polskiej a pozostały po niej jedynie nieliczne utrwalone w piśmie okruchy

• poezja polsko- łacińska początki piśmiennictwa w Polsce są ściśle związane z duchowieństwem

• język łaciński nabrał uniwersalizmu w w warstwie ludzi wykształconych

• łacina przyniosła ze sobą bogatą skarbnice wzorców literackich, bogactwo leksykalne, sprawność gramatyczną wyparła mniej sprawne i mniej użyteczne dialekty narodowe

• w Polsce poezje łacińską wyprzedza proza np. rocznik z 970 spisywany otoczeniu biskupa misyjnego Jordana

• około roku 1090 powstał utwór poetycki , była to napisana najprawdopodobniej w Gnieźnie sekwencjia o św. Wojciechu

• z wcześniejszych czasó pochodzą wierszowane napisy nagrobkowe ( ok. 1018) - ruiny katedry gnieźnieńskiej

• XII wiek epigrafy czyli wiersze zapisane na przedmiotach użytkowych

• twórcą liryki świeckiej opartej na nowych zasadach był Gall anonim który w tekst kronik pisany prozą wtopił utwory poetyckie ( wiersze rytmiczne, )

• Mistrz Wincenty tzw. Kadłubek swoją Kronikę także ozdobiłwstawkami wierszowanymi

• w XII wieku powstał utwór epicki- poemat Carmen Mauri (pieśń Maura)- losy wojewody Piotra Włostowica byłą to próba naśladowania popularnego wówczas na zachodzie chanson de geste

• II półowa XIII Mikołaj z Polski - poemat (wierszowany traktat medyczny) „Antipocras”

• dominikanin Wincenty z Kielczy - 2 sekwencje o św. Stanisławie( + oficjum)

• Kraków -sekwencja do wszystkich świętych- I połowa XIV wieku- dominikanin Piotr Polak

• XIII i XIV wiek przynoszą dalej wiersze drobne o charakterze okazjonalnym np. wiersze chronologiczne, dotyczące głownie zgromadzeń zakonnych

• echem walk o władzę w Krakowie z początku wieku XIV jest utwór „Pieśń o wójcie krakowskim Albercie”(ok. 1320)

• I połowa wieku XIV - Forwin kanonik krakowski- traktat dydaktyczno- satyryczny „ Antigramateratus „ ( przeciwko rozpustnikowi) - wady i krytyka stanów

• poezja polska - najstarsza jest Bogurodzica

• najprawdopodobniej powstały tez inne pieśni o podobnym charakterze jednak się nie zachowały

• XII a może nawet XII wiek - spolszczenia Dekalogu

• przekazy pieśni wielkanocnych- tropy rezurekcyjne( cztery sześcio- zgłoskowe strofy)

• przełom XIV i XV wieku obfitował w pieśni Maryjne i pasyjne, pierwsza grupa to „ O, waszego świata wszystek lud”( 1407), do drugiej zaś „ Maryja , czysta dziewica” ... w sumie zachowała się około 10 utworów o charakterze ściśle religijnym

II Polska poezja świecka w XV wieku

• problem świeckości - mieszanie się żywiołu świeckiego z elementami religijnymi

• teksty świeckie poruszały tematykę religijną

• zasób i charakter polskiej poezji świeckiej- wierszy było mało ponieważ w owycha czasach polska była izolowana geograficznie wiec słaby był wpływ zachodniej kultury dworskiej , niskie tez było zapotrzebowanie na utwory nie związane z działalności w kościele

• głównie przekaz ustny

• charakter użytkowy- poezja uczy , napomina, ostrzega , informuje o zdarzeniach, pomaga zapamiętać układ świąt czy tez reguły ortograficzne

• w znacznej części była to twórczość anonimowa

• znane są tylko trzy nazwiska - Słota, Andrzej Gałka, Jakub Parkoszowic)

• widoczne oddziaływanie poezji czeskiej

• tradycja rodzima znalazła swe odzwierciadlenie w utworach okolicznościowych, opisujących zdarzenia ówczesne, który tragizm lub doniosłość miały poruszyć czytelnika, były to recytatywy epickie np. „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”

• krytyka wad społeczny w wierszy „Wiersz o chlebowym stole” „ Satyra na Chytrych Kmieciów”

• uprawiane gatunki to : pieśń , satyra, dialog , spór postaci alegorycznych, epigramat, wierszowany list miłosny ( według podziału tematyczno - funkcjonalnego zaliczmy tu : poezje obyczajową, wiersze satyryczne, utwory okolicznościowe i polemiczne, eksplicity, marginalia , wiersze mnemotechniczne.

Poezja obyczajowa

• słoty tzw. „wiersz o chlebowym stole” , prawdopodobnie pierwszy z zachowanych utworów o tematyce świeckiej , początek XV wieku, najprawdopodobniej autorem był Przecław Słota, syn Floriana szlachcica, wiersz ten obficie opisuje dwór feudalny ( co może być efektem pobytu autora na dworze Jagieły i Jadwigi) , widzimy tu ścisłą hierarchie biesiadników przy stole, początek i koniec utworu to inwokacji do Boga, z prośbą o łaski , natchnienie i szczęście, autor podkreśla złe zachowania niektórych biesiadników , chwali nakrycie stołu, hołd dla płci pięknej jako obowiązek rycerza i szlachcica a zarazem nawiązanie do Maryjnego kultu kobiety, styl wiersza- prosty, za to liczne barwne porównania, nacechowane emocjonalnie wykrzyknienia, liczne apostrofy do boga

• „Wiersz o wybieraniu żony” , charakter obyczajowy ma również piosenka ludowa, przytoczona w kazaniu o weselu w Kanie Galilejskiej , radzi by żone wybierać nie ze względu na posag czy urodę ale na dobre obyczaje, uroda i bogactwo przemija a dobre obyczaje pozostają, regularny 10- zgłoskowiec

IV Wiersze satyryczne

• „Satyra na chytrych Kmieciów” ,, satyryczny obrazek, napisany około 1483, odbicie konfliktu zrodzonego w określonej rzeczywistości ekonomicznej wsi. W XV w związku z powstaniem folwarków które miały zaspokoić rosnący popyt na zboże potrzebna była tania siła robocza, nie wystarczała praca bezrolnej ludności wiejskiej ale zaczęto wysuwać coraz to większy żądania w stosunku do bogatszych kmieci(zobowiązani byli oni do pańszczyzny ) XIV wiek pańszczyzna stanowiła kilka dni w roku , XV 1 lub dwa dni w tygodniu, kmiecie mieli dwa wyjścia albo sąd albo wykonywali swą prace niedbale. treść utworu uporządkowana według zasad retorycznych ( całość utworu to satyra stanowa ), rozpoczyna ją zwięzła teza o charakterze sentencji zajmująca dwa wersy, zakłada ona przebiegłość i nieszczerość Kmieciów w postępowaniu z panami, następne 20 wersów ma popierać te tezę, teza zostaje potwierdzona, jest to satyryczny obraz realny konfliktów społecznych XV- wiecznej wsi

• Drobne wiersze 1414 Satyra na księży , jest to przykład pozostałości po poezji o nastawieniu satyrycznym, satyra wewnątrz kościelna piętnująca grzech stanowe

V Utwory okolicznościowe i polemiczne

• „Słyszeliśmy nowinę o węgierskim krali ( pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku), przykład pieśni o współczesnych wydarzeniach życia publicznego, utwór ten opowiada o zmaganiach Jana Żiżki i narodu czeskiego z Zygmuntem Luksemburskim prowadzącym w czechach (1420- 1424), krucjaty antyhusyckie, pieśń pochodzi ze śląska, o czym świadczą liczne językowy wpływy czeskie

• „A jacy to źli ludzie mieszczanie krakowianie ( Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego), utwór okolicznościowy o cechach pamfletu polityczno - społecznego, dotyczy konkretnego wydarzenia, które tragicznym było zarówno dla kręgu szlacheckiego jak i mieszczan krakowskich którzy to krwawo zapłacili za popełnioną w ich mieście zbrodnie,, wydarzenia miały miejsce 16 lipca 1461 roku, w tym dniu u płatnerza krakowskiego Klemensa zjawił się starosta rabsztyński aby odebrać oddaną do naprawy zbroje , był to okres wojny z zakonem krzyżackim(wojna trzynastoletnia) , nie wiadomo dokładnie z jakiego powodu Tęczyński spoliczkował rzemieślnika, następnie doszło do sprzeczki na ulicy i wówczas magnat wraz z synem pobił dotkliwie Klemensa,, wieść szybko rozeszła się po mieście i poruszyła mieszczaństwo, na rynku zebrał ( pomimo napominania królowej Elżbiety ) się tłum szukający zemsty, znalazł Tęczyńskiego w kościele, tłum tam wtargnął i zabiło szlachcica w okrutny sposób, pastwiono się także nad ciałem zabitego, ciało zaleczono i porzucono na schodach ratusza, gdzie leżeć miło dwa dni, sąd kazał za to stracić burmistrza 2 rajców i 3 przedstawicieli pospólstwa, wydarzenie to było wyrazem rosnącego antagonizmu pomiędzy rosnącą w siłę szlachtę a bogacącym się mieszczaństwem. Utwór przedstawia kontrast Dobry człowiek- Tęczyński xli ludzie - mieszczaństwo, celem utworu jest ukazanie niegodziwości mieszczan i straty poniesionej przez stan szlachecki, swoisty patos osiąga twórca stosują liczne wykrzyknienia wyrażające gniew , współczucie, pogardę , żądzę odwetu, i uznanie dla mścicieli zabitego magnata , 70 % utworu to 13 i 14 zgłoskowce jednak rozpiętości jest duża ,sięga os 8 do 18 sylabowców, rymy zewnętrzne i wewnętrzne, (nieregularność sylabiczna, liczne rymy wewnętrzne, pozwalają sądzić o przystosowaniu utworu do melorecytacji solowej.

VI W kręgu śmierci - Poezja dydaktyczna

• temat śmierci od zawsze istniał w literaturze , szczególnie korzystne warunki napotkał on w średniowieczu, a zgłasza u schyłku tejże epoki. Ku sprawą śmierci od dawna kierowała wiernych nauka kościoła . Dodatkowo w XIV i XV wieku uległy nasileniu inne czynniki takie jak klęski żywiołowe( „czarna śmierć „ 1348), klęski głodu, ciągłe wojny sprawiły że ludzie „oswoili się „ ze zjawiskiem śmierci. Wyróżniamy kilka podstawowych grup wątków . XI - liczne były teksty z zakresy „ contemptus mundi” (wzgarda świata), ukazujące marność rozkoszy i wspaniałości doczesnego świata wobec nieubłaganej śmierci ( Anzelm z Canterbury, papież Innocenty III) . Kolejna grupa to grupa tekstów z dominacją motywu „ Vado Mori” (idę umrzeć, w tekstach tych podmiot liryczny oczekiwał nadejścia śmierci , a związane z tym przeżycia , refleksje , momenty skruchy stanowiły przedmiot jego wypowiedzi. ( Paulin z Akwilei, Piotr Damiani)

. Kolejne miejsce zajmują dialogi żywych ze zmarłymi , bądź też spotkania z personifikowaną śmiercią, myślą przewodnią był tu częsty napis nagrobkowy „ wy będziecie tym czym my jesteśmy” ( „ Legenda o trzech żywych i trzech zmarłych „ zestawieni młodości - trzej młodzi i piękni młodzieńcy i trzech zmarłych ) . „ Dialogus mortis cum homine , utwór z XII wieku prezentujący dialog ze śmiercią. dalej zaś idąc widzimy „Taniec śmierci” z połowy XIV wieku. (Niemcy i Francja), motyw ten ewoluował aż to motywu gdy to śmierć zapraszała do tańca 24 przedstawicieli wszystkich stanów, godności i wieku

• „ Gospodzinie wszechmogący , Nade wszystko stworzenie większy” ( Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”) najcenniejszy i najobszerniejszy( 498 wersów) zabytek średniowiecznej poezji świeckiej w języku polskim. Cel utworu dydaktyczny , chodziło o przygotowanie człowieka do śmierci poprze ukazanie idei powszechności śmierci , równości wobec niej wszystkich ludzi. Forma dialogu - spór. W utworach tego typu przeciwstawiano sobie wrogie elementy najczęściej personifikowane mające za zadanie udowodnić swoją wyższość i racje . Utwór odwołuje się do Dialogus mortis cum homine” jednak wierszopis , najprawdopodobniej zakonnik z Mazowsza swobodnie korzystał z wzorca. Autor pełniący role narratora rozpoczyna od 2 apostrof ( pierwsza do Boga), zaznaczony jest przez to dydaktyczny charakter utworu i jego użytkowość. Satyryczne scenki mają służyć nie uciesze czytelnika ale mają pomagać wyciągać mu odpowiednie wnioski. Pojawiają się częste wówczas egzempla czyli przykłady. Druga apostrofa skierowana jest do wszystkich ludzi co świadczyć ma o uniwersalności tematu. Częste są zestawienia dwóch sił, np. . potęgi ludzkiego umysły i potęgi śmierci aby ukazać słabość tej pierwszej. Szczegółowy opis Śmierci miało budzić uczucie wstrętu , odrazy, miało przerażać (mistrz mdleje ) Śmierć sprawuje władze na ziemskim światem żyjącym, jest egzekutorską praw. Pojawia się też motyw dobrej śmierci - dobrzy ludzie nie boją się śmierci ponieważ jest ona dla nich przejściem do krainy szczęśliwości ., Śmierć podresla swoją nieuchronność, brak szans na ukrycie się przed nią czy jej przekupienie

---