dr hab. Marek Kucia

Historia socjologii

Wykład 9

Psychologizm. Vilfredo Pareto - socjologia psychologistyczna.

Psychologizm - Zagadnienia

• psychologizm a socjologizm

• pojęcie psychologizmu

• cechy psychologizmu

• odmiany psychologizmu

Psychologizm a socjologizm

• opozycja psychologizmu i socjologizmu, koniec XIX w., czyli

spór o psychiczny bądź rzeczowy charakter zjawisk społecznych

G. Tarde versus É. Durkheim

Psychologizm a socjologizm

• czy wyjaśnianie socjologiczne musi uwzględniać przede wszystkim cechy jednostek niezależnie od wszelkiego kontekstu społecznego, czy też powinno koncentrować się na owym kontekście społecznym

Psychologizm - pojęcie

• orientacja teoretyczna w socjologii, która „[…] bierze za punkt wyjścia psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne, po czym stara się zinterpretować zjawiska społęczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne” [Szacki za Sorokinem, s.320]

Psychologizm - cechy

• wyrasta z pozytywistycznej filozofii nauki

• bywał antyewolucjonistyczny i ewolucjonistyczny

• zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej, te cechy miały tłumaczyć ludzkie zachowania w społeczeństwie

• skupiał uwagę na nieświadomych procesach psychicznych

Psychologizm - odmiany

• psychologia ludów: Moritz Lazarus i Heymann Steinthal

• psychologia tłumów i publiczności: Scipio Sighele, Gustave le Bon, Gabriel Tarde

• teoria naśladownictwa: Garbriel Tarde

• instynktywizm: William McDougall

• psychoanaliza: Sigmund Freud

• psychologistyczna socjologia: Vilfredo Pareto

Vilfredo Pareto - Zagadnienia

• Postać i dzieło

• Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

• Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych

• System społeczny i historia

Vilfredo Pareto (1848-1923) - postać i dzieło

• z wykształcenia inżynier

• z zawodu manager

• z zamiłowania polityk

• profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie w Lozannie (1893-1907)

• trzydzieści tomów dzieł zebranych

• cztery dzieła istotne dla socjologii

• Cours d'économie politique (1896-1897)

• Les systèmes socialistes (1902-1903)

• Manuale di economia politica (1906)

• Trattato di sociologia generale (1916), wyd. ang. The Mind and Society (1936)

• znaczenie

• radykalny krytyk idei postępu i liberalnej demokracji - „Karol Marks faszyzmu”

• przekonanie o niewielkiej roli działań logicznych

• psychologistyczna teoria działania

• wprowadzenie pojęć system społeczny, równowaga społeczna, elita

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

• pod wpływem nauk ścisłych i pozytywistycznego naturalizmu

• przeciwnik niejasnego języka, zwolennik symboli wolnych od skojarzeń z mową potoczną

• zwolennik ideału nauki czystej, nieusiłującej zmienić społeczeństwa

• zwolennik naturalizmu metodologicznego - projekt metody logiczno-eksperymentalnej, na wzór mechaniki

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

projekt metody logiczno-eksperymentalnej - uniwersalnej metody naukowej

• obserwowanie zjawisk i odkrywanie regularności ich zachodzenia

• przeprowadzanie dedukcji pozwalającej rozciągnąć zdobytą wiedzę na inne dziedziny

• uwolnienie od błędów metody dedukcyjnej w ekonomii politycznej i metody historycznej

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

nauki społeczne badają

• ruchy rzeczywiste, bezpośrednio dane w obserwacji (socjologia)

• ruchy występujące tylko w pewnych warunkach (ekonomia polityczna)

• projekt socjologii konsekwencją niewystarczalności koncepcji homo oeconomicus

• w efekcie socjologia nauką o działaniach pozalogicznych

Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych

• nauka versus życie praktyczne

• myślenie logiczno-eksperymentalne versus myślenie potoczne

• działania logiczne versus działania pozalogiczne (non-logical)

• uczucia i instynkty interesujące nie ze względu na nie same, ale na swoje „manifestacje” prowadzące do zakłócania procesów logicznego myślenia lub wręcz ich rugowania z praktyki życia społecznego

• „Sprawą logiki jest powiedzieć, dlaczego rozumowanie jest fałszywe. Sprawą socjologii jest wyjaśnić jego szeroki oddźwięk.”

działania pozalogiczne - „mają na ogół początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp.”

• nie muszą być sprzeczne z logiką, ale rzadko są z nią zgodne

• działania logiczne: celowi odpowiada środek

• działania pozalogiczne

• albo brakuje subiektywnej i obiektywnej odpowiedniości cel-środek

• albo odpowiedniość cel-środek zachodzi tylko subiektywnie

• albo odpowiedniość cel-środek zachodzi tylko obiektywnie a podmiot nie zdaje sobie z niej sprawy

• albo zachodzi odpowiedniość cel-środek zarówno subiektywnie, jak i obiektywnie

rezydua, rezyduum

• nazwa ukuta z intencją wskazania na istnienie w działaniach ludzkich jakiejś irracjonalnej reszty, która nie poddaje się dyktatowi logiki [Szacki, 349]

• wiele wypowiedzi Parety o rezyduach, ale brak pełnej i jednoznacznej charakterystyki tego pojęcia

• różne stanowiska komentatorów

• rezydua („osady psychiczne”, Tatarkiewicz) to „ekstrawagancki synonim instynktów”

• stanowisko Parsonsa

rezydua - interpretacja Parsonsa

Ta kategoria „[…] stanowi rezultat, do jakiego dochodzimy drogą zastosowania pewnej procedury. Punktem wyjścia jest zespół `teorii' dotyczących działania. Teorie te poddaje się krytycznej analizie, stosując standardy nauki logiczno-eksperymentalnej, po czym pozostawia się na boku te ich elementy, które są z tymi standardami zgodne. Pozostałe elementy dzieli się następnie na stałe i zmienne. Po odsunięciu na bok elementów zmiennych pozostają nam rezydua jako elementy stałe” [Structure of Social Action, cyt. Szacki, 349]

rezydua - drobiazgowe klasyfikacje

rezydua - wnioski Szackiego

„Mimo nieskończonej zmienności i różnorodności zjawisk społecznych mamy zawsze do czynienia z ludźmi kierowanymi przez takie same pozarozumowe siły czy motywy, które występują w rozmaitych proporcjach i połączeniach.” [350]

• krytyka ograniczania refleksji nad życiem społecznym do sfery słownych deklaracji, bez pytania, co za nimi się kryje

derywacje - dosłownie: coś pochodnego

• elementy zmienne działań pozalogicznych

• stanowią ważny czynnik życia społecznego, ponieważ ludzie, choć nie kierują się na ogół rozumem, odczuwają potrzebę przedstawiania wszystkiego, co robią, jako racjonalnego

• zadanie socjologii: nie tylko stwierdzenie rozziewu między rzeczywistymi działaniami a ich ideologicznymi uzasadnieniami, ale zbadanie osobliwości owych uzasadnień oraz ich związku z rezyduami

„Derywacje obejmują rozumowania logiczne i pseudologiczne, a także służące tym samym celom manifestacje uczuć; są one przejawami głodu myślenia istot ludzkich.”

[Umysł a społeczeństwo, cyt. Szacki, 351]

derywacje a myślenie logiczno-eksperymentalne

• różnica struktury formalnej - fałsz a prawda

• różnica funkcji - derywacje są przyjmowane niezależnie od wartości logicznej, gdyż zgadzają się z dominującymi w zbiorowości rezyduami i skutecznie maskują rzeczywiste motywy działania

derywacje - klasyfikacja

• odwołujące się do prostego stwierdzenia, faktu lub powinności: „Tak jest i już!”, „Tak trzeba!”, „Tak musi być!”

• odwołujące się do autorytetu (jednostki, grupy, tradycji i zwyczaju, bóstwa)

• odwołujące się do zgodności z uczuciami lub zasadami (interesami, prawem, pojęciami);

• wykorzystujące niejasność języka, nieokreśloność terminów, ich moc perswazyjną, metafory, analogie, alegorie

rezydua a derywacje

• podrzędność derywacji wobec rezyduów

• oddziaływanie wzajemny, w tym wpływ derywacji na rezydua

System społeczny i historia

• rozważania o „ogólnej formie społeczeństwa” i „równowadze społecznej w historii” - zamykające Trattato - najważniejszą, zdaniem wielu, częścią socjologii Parety

• teoria systemu społecznego - bardzo popularna w USA

• nowatorstwo Parety: zbudowanie abstrakcyjnego modelu systemu społecznego

System społeczny i historia

1. Równowaga systemu społecznego

• poza niewielką sferą działań logicznych nie ma postępu czy rozwoju

• zmiana ma charakter falowy i polega na „oscylacjach” wokół stałego punktu X - punktu równowagi systemu

• socjologia ma określić warunki tej równowagi i jej przejściowego naruszania, opis zmian domeną historiografii

2. Heterogeniczność systemu społecznego

• społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne, ma miejsce ciągłe ścieranie się interesów, ciągła walka jednostek, grup, klas, ras

• skupienie uwagi na konfliktach związanych z powstawaniem i upadkiem społecznych elit

• podział elity-masy najbardziej istotnym

• skupienie uwagi na elitach rządzących

• elita - ludzie wyróżniający się sprawnością w konkurencji z innymi i tej sprawności zawdzięczający swoją uprzywilejowaną pozycję

System społeczny i historia

koncepcja „krążenia elit”

nie ma żadnej klasy ludzi, która ze względu na swe trwałe cechy byłaby predystynowana do zajmowania pozycji elity lub masy, są natomiast pewne predyspozycje psychiczne, które sprzyjają wygranej lub przegranej w walce o byt, dzięki którym obdarzone nimi jednostki zajmują miejsce na górze lub na dole hierarchii społecznej, tworząc kolejne elity lub masy

---