Cyrus II Wielki zwany także Starszym (ok. 599 p.n.e.-529 p.n.e.) król Persji z dynastii Achemenidów, syn króla Anszan Kambyzesa I. Zjednoczył w ramach swojego imperium wiele ówczesnych państw i narodów. Znany nie tylko z wielkich osiągnięć militarnych, lecz także z tolerancji i sprawiedliwości.
W 550 p.n.e. zjednoczył terytorium plemienne Persów Anszan i Parsua i jako król całej Persji pobił króla Medów Isztuwegu (swojego suwerena) stając się 'Wielkim Królem, królem Persji i Medii'. Następnie zajął Partię i Hyrkanię. W 546 p.n.e. pobił króla lidyjskiego - Krezusa pod Pterium i zajął główną twierdzę Lidii - Sardes, dzięki czemu opanował Anatolię i zdobył zwierzchnictwo nad greckimi poleis w Jonii. W drodze do Lidii podporządkował sobie Armenię i Kapadocję. Ok. 545 p.n.e. ruszył na podbój wschodniego Iranu (Arii, Drangiany, Baktrii, Sogdiany, Arachozji, Margiany i Gedrozji), czyli terytoriów dzisiejszych Afganistanu i Pakistanu. W 539 p.n.e. ruszył przeciwko imperium nowobabilońskiemu. Pokonał Belusura (Nabonida) - biblijnego Belsazara - w bitwie pod Opis i w 538 p.n.e. zajął Babilon tworząc największą monarchię ówczesnego świata. Po zdobyciu Babilonu uwolnił Żydów z "niewoli babilońskiej" i zezwolił im na powrót do ziemi ojców oraz na odbudowę Świątyni Jerozolimskiej. Przybrał tytuł 'wielkiego króla, króla Babilonu, króla Sumeru i Akadu, króla całego świata', a także 'Króla Królów'. Następnie zaczął zdobywać tereny na północy krańcach swego państwa. Zginął w 529 p.n.e. w czasie walk z Massagetami w pobliżu Jeziora Aralskiego.
Jego syn i następca Kambyzes II kontynuował z powodzeniem podboje ojca.
Cyrus II osadzał w podbijanych terytoriach swoich namiestników z władzą cywilną i wojskową, co dało początek systemowi satrapii, być może wzorowanemu na rozwiązaniach medyjskich. Prowadził politykę tolerancji, szanował tradycje historyczne i kulturowe podbijanych ziem i czynił z nich elementy swojej propagandy i oficjalnej ideologii monarszej. Wydał także bardzo liberalny jak na swoje czasy zbiór praw, uznawany za pierwszy kodeks praw człowieka. Imperium Cyrusa II i jego następców było państwem uniwersalistycznym.
Aleksander III Wielki, zwany Macedońskim (356-323 p.n.e.), król Macedonii od 336 p.n.e. Syn Filipa II i Olimpias. Wychowanek Arystotelesa. Brał udział w wyprawach wojennych ojca, m.in. w bitwie pod Cheroneją 338 p.n.e. Po zamordowaniu Filipa II przez spiskowców Pauzaniasza, objął władzę i kontynuował jego politykę: odnowił przymierze z Grekami i jako hegemon Związku Korynckiego został naczelnym wodzem wyprawy przeciw Persji (walka o niepodległość greckich miast w Azji Mniejszej). Oficjalną przyczyną wojny było zniszczenie 480-479 p.n.e. przez Kserksesa I świątyń greckich (wojny perskie). Wiosną 334 p.n.e. armia Aleksandra Wielkiego (30 tys. piechoty i 5 tys. jazdy) wyruszyła przeciw królowi Dariuszowi III Kodomanusowi. Przeprawiwszy się przez Hellespont, Aleksander Wielki pobił Persów nad rzeką Granikiem. Następnie opanował miasta w zachodniej części Azji Mniejszej (Sardes, Efez, Milet, Halikarnas).
Podboje Aleksandra Wielkiego Po przekroczeniu gór Taurus jesienią 333 p.n.e. stoczył zwycięską bitwę pod Issos, gdzie rozbił wojska Dariusza III. Potem ruszył na południe, zdobywając m.in. fenickie miasto Tyr (po 7-miesięcznym oblężeniu). Bez walki zajął Egipt (gdzie uważano go za wybawiciela z niewoli perskiej). 332 p.n.e. założył Aleksandrię, odwiedził sanktuarium Amona w oazie Siwa i koronował się na faraona Egiptu. Wiosną 331 p.n.e. przybył do Mezopotamii. Pod Gaugamelą pokonał ostatecznie Persów, zajął Suzę, Babilon, Persepolis. Z Ekbatany rozpuścił kontyngenty greckie, otaczając się głównie Macedończykami. Po śmierci Dariusza III (330 p.n.e.) ogłosił się jego następcą, przejmując ceremoniał i zwyczaje perskie oraz kult władcy. Następnie opanował tereny obecnego Afganistanu i północno-wschodniego Iranu (329-327 p.n.e.). Wiosną 327 p.n.e. wyruszył na podbój Indii. Udało mu się dotrzeć do rzeki Indus, jednak bunt wojsk zmusił go do odwrotu, podczas którego poniósł olbrzymie straty.
Losy imperium po śmierci Aleksandra Wielkiego
W czasie przygotowań do podboju Arabii, Kartaginy, Italii, a nawet krajów za Słupami Heraklesa, Aleksander Wielki zmarł w Babilonie. Imperium jego rozpadło się na kilka wojujących ze sobą części (diadochowie). Był wielkim talentem wojskowym, znakomitym strategiem i taktykiem, a także wybitnym politykiem i administratorem. Odrzucił tradycyjny podział na Greków i barbarzyńców, jednakowo traktując Macedończyków i lojalnych wodzów perskich. Jego działalność przyczyniła się do rozprzestrzenienia kultury greckiej i rozwoju handlu przez wprowadzenie jednolitego systemu monetarnego (pieniądz). Podboje Aleksandra Wielkiego miały też ogromny wpływ na rozwój greckiej nauki (zwłaszcza geografii).
W ich wyniku wzbogacił się jej obraz świata, a przenikanie się kultur zaowocowało szeregiem wielkich dzieł sztuki i literatury. Biografie Aleksandra Wielkiego napisali: Diodor Sycylijczyk, Kurcjusz Rufus, Plutarch, Arrian. Jest on bohaterem wielu legend wśród ludów arabskiego Wschodu jako Iskander Dzoul-Garnein (Aleksander Dwurogi). W świadomości ludów basenu Morza Śródziemnego od średniowiecza upowszechniał legendę Aleksandra Wielkiego tzw. romans Aleksandrowy (zwłaszcza warianty Historii Aleksandra Wielkiego Kurcjusza Rufusa i Aleksandreida). Legenda ta dotarła też do Polski (już Wincenty Kadłubek usiłował połączyć dzieje polskie z historią Aleksandra Wielkiego).
OKTAWIAN AUGUST Urodzony 63 roku p.n.e.. Pierwszy cesarz rzymski, używający tytułu princeps (pierwszy). Syn siostrzenicy Juliusza Cezara Atii i ekwity Gajusza Oktawiusza. Cezar usynowił osieroconego Oktawiana i wyznaczył go testamentem na swego następcę.
Po śmierci przybranego ojca Oktawian, wykorzystując walki wewnętrzne, uzyskał poparcie senatu, w tym Cycerona i przejął władzę jako konsul. Po zwycięstwie nad Antoniuszem, uważającym się za prawowitego spadkobiercę Cezara, zajął Rzym i zawarł porozumienie z Antoniuszem i Lepidusem.
Po pozbyciu się przeciwników politycznych w Rzymie, Oktawian wystąpił przeciw Brutusowi i Kasjuszowi. Rywalizacja między nimi doprowadziła do wielu zbrojnych konfliktów, z których Oktawian, m.in. dzięki talentowi Marka Agryppy, udało się wyjść obronną ręką (zwycięstwo nad Sekstusem Pompejuszem - 36 p.n.e.. Po rozgromieniu Kasjusza i Brutusa zdania młodego generała i Marka Antoniusza zaczęły się różnić w wyniku czego obaj się rozdzielili i wystąpili między sobą do walki. Długo szukali walnej bitwy, która w końcu odbyła się na morzu. Bitwa nazwana bitwą pod Akcjum - 31 roku p.n.e.. Młody generał pokonał starszego wiekiem Antoniusza, zmuszając go do odwrotu do Egiptu. Tam oboje zasztyletowali się, w wyniku braku poparcia w żołnierzach. Oktawian przejął całą władzę w państwie i został Cesarzem.
Był pierwszym z senatorów i jednocześnie trybunem ludowym, co pozwoliło mu skupić w swych rękach władzę bez dodatkowej ostentacji. W 23 p.n.e. uzyskał tzw. imperium maius proconsulare (prokonsularną władzę wyższego rzędu). Oparł się na wojsku, weteranach, arystokracji italskiej i ekwitach. Okres rządów Oktawiana Augusta cechowała równowaga wewnętrzna i pokój. Wojny odbywały się na dalekich granicach. Konflikty rozwiązywane były metodami dyplomatycznymi. Wytyczonych granic broniły najczęściej przeszkody naturalne oraz stacjonujące legiony dowodzone przez znakomitych wodzów.
Jeśli chodzi o reformy wprowadzone przez Oktawiana to można zauważyć, że były one przemyślane i skonsultowane z największymi doradcami cesarza. Uporządkowane zostały sprawy wewnętrzne, zreorganizowane finanse, utworzono sprawną administrację składającą się z wykwalifikowanych urzędników. Dążył on także do odnowienia dawnych obyczajów i przeciwstawiał się upadkowi moralnemu warstw zamożnych. Przyczynił się do rozbudowy i upiększenia Rzymu (Forum Augusta, Panteon Agryppy).
Był opiekunem sztuk pięknych i otaczał się ludźmi sztuki. W literaturze rzymskiej okres panowania Oktawiana nazywa się "złotym wiekiem".
Oktawian trzykrotnie wstępował w związki małżeńskie (Klodia, Skrybonia i Liwia Druzylla). Miał tylko jedną córkę z małżeństwa ze Skrybonią, Julię Starszą, którą wydał za Marka Agryppę. Zmarł 14 roku n.e.
Pierwsza Wojna Punicka
W 264 r. p.n.e. Rzymianie zaatakowali na Sycylii swych sojuszników - Kartagińczyków. Tak rozpoczęła się siedemnastoletnia wojna (264-241 p.n.e.), nazywana później pierwszą wojną punicką. Rzymian poparły prawie wszystkie miasta greckie.
Na początku wojny siły przeciwników były mniej więcej wyrównane - Rzymianie byli doskonałymi żołnierzami, a Kartagińczycy mieli świetną flotę. Odnoszącej sukcesy na lądzie armii rzymskiej groziło jednak odcięcie, gdyby Kartagina nie została pokonana na morzu. Rzymianie zbudowali więc własną flotę, a ponieważ nie mieli w tym doświadczenia, wzorowali się na okrętach greckich. Starali się ponadto upodobnić walkę na morzu do bitwy na lądzie. Zastosowali w tym celu ruchome pomosty z hakami, które przerzucali na wrogi okręt, by potem prowadzić już walkę wręcz. Dzięki temu Rzymianie zaczęli odnosić zwycięstwa w bitwach morskich. Okazało się jednak, że Kartagińczycy przewyższają swoich wrogów wiedzą techniczną. Budowali nieznane Rzymianom, a stosowane przez władców hellenistycznych machiny wojenne, pomagające w obronie miast.
Dowództwo wojsk kartagińskich objął doskonały wódz Hamilkar Barkas z rodu Barkidów, który zahamował na pewien czas postępy Rzymian. Poruszony brakiem sukcesów senat rzymski podjął wtedy decyzję o przeniesieniu walk do Afryki (256 r. p.n.e.), jednak oba wysłane tam legiony poniosły klęskę. Mimo to czas działał na korzyść Rzymian, którzy potrafili szybko uzupełniać swoje wojska nowymi żołnierzami. Nie bez znaczenia była również ich zdolność uczenia się od przeciwników - Rzymianie sami zaczęli wkrótce stosować machiny wojenne. W 241 r. p.n.e. nowa flota rzymska pokonała okręty kartagińskie w wielkiej bitwie morskiej u Wysp Egackich, a armia zdobyła ostatnie miasta fenickie na Sycylii.
W wyniku pierwszej wojny punickiej Kartagina oddała Rzymowi trzy wyspy: Sardynię, Sycylię i Korsykę.
Druga Wojna Punicka
Szczególnym okresem próby była dla Rzymian druga wojna punicka, w latach 218 - 201 p.n.e., ponieważ Kartagińczycy przenieśli działania na teren Italii. Stało się to możliwe dzięki temu, że po przegranej z Rzymem skierowali swoją ekspansję na Półwysep Iberyjski. Podbili jego południowo-wschodnią część, a zdobyte łupy i dochody płynące z nowych terenów pozwoliły im w rekordowo krótkim czasie spłacić Rzymianom Ogromną kontrybucję
W 218 roku kartagiński wódz Hannibal poprowadził wojska drogą lądową -
z Hiszpanii przez południową Francję i Alpy - do Italii. Było to dla Rzymian pełnym zaskoczeniem, zwłaszcza, że Hannibal okazał się niezrównanym wodzem. W kilku bitwach rozbił kolejne armie rzymskie. Największe znaczenie miała bitwa pod Kannami w Apulii w południowo- wschodniej Italii, która rozegrała się 2 sierpnia 216 roku. Rzymianie ponieśli klęskę, jakiej do tej pory nie doświadczyli w swojej historii. Ich ogromna armia, licząca 90 tys. żołnierzy, została całkowicie zniszczona przez o połowę mniejszą armię Hanibala. Rzymianie zrozumiawszy, że nie zdołają się przeciwstawić wrogowi w otwartej walce, zaczęli nękać przeciwnika krótkimi podjazdami jazdy oraz atakami piechoty lekkiej prowokując wroga do śmielszych ruchów. Ta taktyka okazała się bardzo dobra na ten moment wydarzeń, kiedy legiony rzymskie były "podupadłe moralnie", po serii ciągłych porażek.
Wówczas na scenie politycznej pojawił się niejaki Scypio, młody dowódca, który pokazał się z dobrej strony w bitwie pod Kannami oraz innych potyczkach. Został wybrany przez senat na rok 210 p.n.e. na prokonsula, co okazało się genialnym rozwiązaniem dla dalszej części wojny. Wpierw młody dowódca wyszkolił i zdyscyplinował żołnierzy odbudowując w nich przekonanie własnej wartości bojowej. Jego pierwszym celem w wojnie było wypędzenie Hannibala z Półwyspu Iberyjskiego. Zajął główną osadę Hannibala w Hiszpanii - Nową Kartaginę, z której kartagiński dowódca czerpał zapasy. Następnym jego ruchem było zniszczenie jednej z trzech armii wroga na terenie Hiszpanii. Akt ten dokonał się 206 roku p.n.e. pod Ilipą. Scypio pokonał brata Hannibala Hazdrubala. Przewaga kartagińskiego dowódcy nie przyniosła mu zwycięstwa, który po bitwie musiał uciekać do brata.
Zwycięska bitwa pod Ilipą zapoczątkowała kres kartagińskiej obecności w Hiszpanii. W 205 roku senat obdarował Scypiona Sycylią, która miała mu posłużyć jako baza wypadowa do inwazji na tereny wroga (Afrykę Północną). Znalazłszy się w Afryce pokonywał armie wroga pokoleji, czyniąc swoją armię niezniszczalną. W końcu gdy do Kartaginy powrócił Hannibal na czele swojej armii, wydał młodemu rzymskiemu konsulowi walną bitwę. Tą bitwą była bitwa pod Zamą (202 roku p.n.e.), którą również zwyciężył Scypio.
Kartagina straciła na pewien okres swoją siłę gospodarczą, zmuszona do zapłacenia ogromnych odszkodowań Rzymowi, podupadła. Utraciła także posiadłości w Hiszpanii.
Trzecia Wojna Punicka
Po przegraniu dwóch wojen punickich Kartagińczycy byli osłabieni militarnie i gospodarczo. Nie mieli zwykłej armii, a sytuacja wewnętrzna była ciężka i chaotyczna. Dopiero od 190 roku p.n.e. państwo się ustatkowało i zaczęło odzyskiwać siłę. Senat będąc zaniepokojony coraz to szybszą odnową państwa postanowił wysłać dwa legiony do Afryki z celem zlikwidowania Kartaginy. Jednak źle dowodzona i źle wyszkolona armia rzymska okazała się totalnie nieprzygotowana do walk, w wyniku czego kampania rozpoczęła się szeregiem klęsk. Jedyną osobą kompetentną w walkach w Afryce był ówczesny trybun IV Legionu wnuk Scypiona Afrykańskiego, Scypio Emilianus, który wykazał się odwagą i jasnością umysłu, często ratując oddział od klęski. 147 roku p.n.e. został wybrany na konsula, a potem gubernatorem Afryki.
Wybór Emilianusa okazał się zbawczy dla Rzymu, tak jak wybór Afrykańczyka na konsula w II wojnie punickiej. Gdy Scypio znalazł się w Afryce, skoncentrował się na szkoleniu i podwyższaniu morali armii. Zadbał o dobre zaopatrzenie armii oraz wszelkie sprawy organizacyjne. Po drobnych potyczkach, dotarł do Kartaginy, którą zaczął oblegać. Wkrótce siły poza murami zostały zmuszone do kapitulacji lub pokonane, a potem nastąpił szereg ataków na samo miasto. Po zaciekłych walkach w samym mieście, Kartagina została zdobyta. Mieszkańców wysiedlono, a miasto zrównano z ziemią. Nigdy już nie odrodziła się Kartagina, jeden z największych rywali Rzymu przed naszą erą.
753 r. p.n.e. - powstanie Rzymu
509 r. p.n.e. - obalenie ostatniego monarchy (Tarkwiniusza Pysznego), powstanie republiki
450 r. p.n.e. - spisanie prawa zwyczajowego, który zawarty zostaje w Prawie XII Tablic
264 r. p.n.e. - zajęcie etruskiego centrum religijnego Wolsynie, dzięki czemu Rzym praktycznie zapanował nad całym Półwyspem Apenińskim
216 r. p.n.e. - ogromna porażka dwukrotnie większej armii rzymskiej pod Kannami. Dzięki temu zwycięstwu Hanibal miał otwartą drogę do Rzymu
146 r. p.n.e. - Rzymianie zrównali Kartaginę z ziemią
74 - 71 r. p.n.e. - powstanie Spartakusa
49 - 45 r. p.n.e. - wojna domowa, którą wygrywa Juliusz Cezar
15 marca 44 r. p.n.e. - zabójstwo Juliusza Cezara (idy marcowe)
44 - 30 r. p.n.e. - druga wojna domowa, którą wygrywa August
63 r. n.e. - spalenie Rzymu przez Nerona
212 r. n.e. - nadanie praw obywatelskich wszytskim wolnym mieszkańcom Imperium przez Karakallę
313 r. n.e. - ogłoszenie edyktu mediolańskiego
395 r. n.e. - podzielenie cesarstwa na dwie części: zachodnią i wschodnią przez Teodozjusza Wielkiego
378 r. n.e. - bitwa pod Adrianopolem
410 r. n.e. - zdobycie Rzymu przez germańskie plemiona
476 r. n.e. - obalenie ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa przez Odoakera
MONARCHIA Pierwszy typ władzy w Starożytnym Rzymie, który został zapoczątkowany przez legendarnego króla Romulusa. Na czele państwa stał król, wybierany na zgromadzeniach kurii. Posiadał on najwyższą władzę, był najwyższym sędzią i wodzem armii. Dzierżył również kompetencje religijne, bowiem na królu spoczywał obowiązek dbania o sprawy kultowe. Przy królu funkcjonował organ doradczy - senat, czyli rada starszych. W momencie śmierci władcy senatorowie wyłaniali ze swojego grona króla tymczasowego. Sprawował on kontrolę do momentu wyboru nowego monarchy. Okres ten nazywany był bezkrólewiem.
Społeczeństwo
Społeczeństwo Rzymu królewskiego można określić jako rodowe. Na ród składał się związek rodzin, zespolonych tradycją wspólnego przodka. Rodów było prawdopodobnie od stu do trzystu. Łączyły się one we wspólnoty określane terminem kuria. Kurii było trzydzieści, a każda liczyła po 10 rodów. Najwyższą pozycję rodziny miała głowa rodziny, czyli ojciec (łac. familia). Dysponował on prawem życia i śmierci. Decydowało o ślubach, przyjęciach i ożenkach.
Obywateli rzymskich klasyfikowano na 5 klas i przyjęto zasadę, iż każda z nich będzie wystawiała określoną ilość wojska odpowiednio uzbrojonego. Obywatele zbierali się w nowych okręgach wyborczych - centuriach.
W 509 roku p.n.e. doszło do buntu arystokracji i wygnania ostatniego króla - Tarkwiniusza Pysznego. Swój udział mieli w tym Grecy z południa Italii, zainteresowani osłabieniem Etrusków i przeszkodzeniem im w ich umacnianiu się w zdobytej Kampanii i Lacjum. W 504 roku p.n.e. razem z Latynami pokonali wojska etruskie w bitwie pod Arycją. Położyło to kres panowaniu etrusków na terenie Italii. W Rzymie nastała nowa forma rządów - republika arystokratyczna.
REPUBLIKA System władzy, jaki nastąpił po wypędzeniu ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego w roku 509 p.n.e. Republika jest to ustrój polityczny oparty na szerszym zapleczu społecznym. Władza była sprawowana przez senat, składający się z urzędników pochodzących z wyboru. Ich władza była ograniczona czasowo, co stwarzało większej grupie obywateli szansę na jej sprawowanie. Rzymianie po wypędzeniu Etrusków nie powołali nowego króla, lecz oddali władzę w ręce dwóch urzędników - konsulów. Wraz z nastaniem republiki doszło do gwałtownego wybuchu pomiędzy zamożnymi rodami - patrycjuszami, których korzenie sięgają początków Rzymu, a zwykłymi mieszkańcami - plebejuszami. Patrycjusze, którzy posiadali władzę, pieniądze oraz ziemie uciskali plebejuszy, poprzez utrudnianie dostępu do ziem oraz uniemożliwianie piastowania urzędów. W wyniku czego powstał otwarty bunt, skierowany przeciwko zamożnym. W 494 roku p.n.e. plebejusze opuścili Rzym i założyli własne państwo na wzgórzach Awentynu. W tych latach Rzym prowadził wojny z sąsiadującymi ludami, a brak armii, którą tworzyli plebejusze, mógł spowodować kres państwa. Patrycjusze zgodzili się na ustępstwa, a plebejusze z powrotem wrócili do Rzymu. Arystokracja przystała na ugodę, by plebejusze uzyskali prawo zbierania się na własnym odrębnym zgromadzeniu - zgromadzeniu plebejskim. Powołano także specjalnych przedstawicieli ludu rzymskiego - trybunów ludowych, którzy chronili interesy plebsu.
Kolejne konflikty stanów doprowadziły do powstania nowej elity politycznej, która w III i II wieku p.n.e. zadecydowała o istnieniu Rzymu. Elita nazwana została nobilitas (łac. szlachetny). To ona prowadziła Rzym do ekspansji i poszerzania granic, w celu zdobycia ziem dla ludu rzymskiego. To dzięki niej Rzym wyszedł wreszcie poza obszar Półwyspu Apenińskiego.
Jako, że Rzymianie obawiali się powrotu monarchii, która kojarzyła się im głównie z ograniczeniem wolności, dlatego też uznali, za słuszne wprowadzić kolegialność urzędów oraz krótkie kadencje. Sądzili, że ochroną w ten sposób się przed tendencjami do jednowładztwa. Dlatego też każdy z konsulów miał prawo do sprzeciwu wobec decyzji drugiego konsula.U trzymywali się więc razem w równowadze i nie pozwalali za bardzo nawzajem wywyższać. Wyjątkiem była jednoosobowa funkcja dyktatora, ale był to urząd nadzwyczajny. Dyktatora mianował senat w sytuacji poważnego zagrożenia państwa. Na okres sześciu miesięcy przyjmował on całą władzę w państwie, stając się najwyższą istotą w państwie.
Prawo XII Tablic
Jest to niewątpliwie największe zwycięstwo plebejuszy nad arystokracją. Dokument ten, zawiera spisane prawa zwyczajowe, które w znacznym stopniu ograniczyły siłę i działania patrycjuszy. Po wydaniu prawa, dokument został wywieszony na widok publiczny, a następnie zatwierdzony. Po dziś dzień służy on za wzór do tworzenia konstytucji w demokratycznych państwach. Jeśli Greków postrzegano jako niedościgłych twórców kultury, to mieszkańców znad Tybru podziwiano za ich dokonania w zakresie stanowienia i rozwoju prawa.
Organy władzy w republice
Organ władzy |
Funkcje, jakie pełnił |
Senat |
Składał się z 600 urzędników, którzy skończyli już swoją kadencję. Zajmowali się polityką zagraniczną, gospodarką, kontrolowali prowincje, zatwierdzali uchwały zgromadzeń ludowych. |
Zgromadzenie Ludowe |
Głosowano na centuriach. Propozycje pod głosowanie podawali najwyżsi urzędnicy. Uchwalano prawa i wybierano najwyższych urzędników. |
Konsul |
Jest to urzędnik najwyższy, skupiający w swoich rękach pełnię władzy wykonawczej oraz wojskowej. Czuwał nad religijnym życiem państwa. Dowodził armią w razie wojny. Było dwóch. |
Pretor |
Zajmował się sądownictwem, utrzymaniem porządku w mieście, zastępowali konsulów. Było dwóch. |
Kwestor |
Zajmował się finansami. Było czterech. |
Cenzor |
Było ich dwóch, wybierani byli na pięcioletnie kadencje. Ich obowiązki polegały na sporządzaniu spisu obywateli według klas majątkowych, listy senatorów oraz czuwanie nad moralnością obywateli. |
Edyl |
Zaopatrywał miasto w wodę, pożywienie i rozrywkę na własny koszt. |
Trybun Ludowy |
Posiadał prawo veta przeciw zarządzeniom senatu i konsulów. Początkowo było dwóch, potem wzrastało. |
Społeczeństwo
Początkowo społeczeństwo złożone było z patrycjuszy oraz plebejuszy. Mniej więcej w II wieku p.n.e. ukształtował się kolejny stan - ekwici. Stanowił on "złoty środek" między arystokracją, a plebsem. Trudnili się oni głównie handlem, obrotem finansowym i eksploatacją bogactw naturalnych. Inną warstwę społeczną stanowią niewolnicy, których początkowo było niewielu. Służyli oni dla możniejszych rodów i osobistości. W późniejszym okresie z 7 mln ludzi żyjących na terytorium Imperium, 3 mln stanowili niewolnicy.
CESARSTWO Powstanie trzeciego i ostatniego typu władzy w Starożytnym Rzymie spowodowane było upadkiem znaczenia senatu. Coraz częściej to nie on decydował o wydarzeniach w państwie, lecz ambitni wodzowie, mający oparcie w armii.
W latach 133 do 122 p.n.e. bracia Grakchowie podjęli próbę przeprowadzenia reform. Jednak otworzyło to okres zwany rewolucją rzymską, której efektem było odejście od systemu republikańskiego na rzecz monarchicznego. Pierwszym nowym władcą był niejaki Lucjusz Korneliusz Sulla, który ogłosił się dyktatorem. Był on zwolennikiem senatu i próbował zwiększyć znaczenie senatu poprzez zwiększenie ilości senatorów zasiadających w senacie do 600 osób. Ograniczył kompetencje zgromadzeń i trybunów ludowych. Po jego śmierci nastała walka o władzę, a uchwały Sulli zostały cofnięte. Jako przeciwnik Sulli, Juliusz Cezar uważał że senat to już przeżytek i należy wprowadzić władzę jednej osoby, która by miała pełne uprawnienia. W latach 49 - 45 p.n.e. wyszedł zwycięsko z wojny domowej nad swoimi rywalami, w tym Pompejuszem Wielkim i objął władzę na Rzymem. Arystokracja rzymska bojąc się o swoją pozycję zawiązała spisek i doprowadziła do zabójstwa Juliusza Cezara w dniu 15 marca 44 roku p.n.e. Śmierć Cezara doprowadziła do kolejnej wojny domowej, która trwała do 30 roku p.n.e. Władzę przejął Gajusz Oktawiusz, adoptowany syn Juliusza Cezara, który później nazwany został Augustem. Pokonał on Marka Antoniusza w bitwie morskiej pod Akcjum. Po śmierci Marek Antoniusz popełnił samobójstwo.
Cesarstwo dzielimy na dwa etapy: pryncypat (od 27 r. p.n.e. do schyłku III wieku) i dominant (IV do V wieku).
Pryncypat
Formalnie władza należała do senatorów, a August działał wyłącznie z mandatu senatu i wykonywał jego wolę. August posiadał liczne tytuły: wódz naczelnych wojsk (imperator), najwyższy sędzia (prokonsul), cenzor, trybun ludowy, arcykapłan, princeps (najważniejszy obywatel), augustus (mąż opatrzności). Generalnie pryncypat to system władzy polegający na jednowładztwie ukrytym pod fasadą republiki.
DominantRozpoczęty został za panowania Dioklecjana. Nazwa pochodzi z łaciny - dominus i oznacza pan. Dioklecjan zerwał całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować - pan i bóg. Cesarz przestał być pierwszym obywatelem, a stał się całkowicie niezależnym władcą absolutnym. Wprowadził wschodni rytuał dworski, charakteryzujący się niezwykłym przepychem. Senat stracił znaczenie i w ogóle nie odgrywał roli w państwie poza może mniejszymi sprawami.
SpołeczeństwoW okresie cesarstwa pojawiła się ogromna ilość obywateli nie posiadających ziem. Stali się przyczyną pojawienia się poważnych problemów społecznych i politycznych. Nazwani zostali proletariuszami (łac. proles - potomstwo), ponieważ poza potomstwem nic nie posiadali. Wykorzystywani byli przez polityków do manipulacji na swoją korzyść. Jak wiadomo rolnicy stanowili zaplecze rekrutacyjne dla armii. Tracąc ziemię nie mogli służyć w wojsku przez co armia rzymska stawała krucha i mała. Podjęto więc w krótkim czasie próbę przeprowadzenia reformy agrarnej. Miała ona przyznać wszystkim bezrolnym obywatelom, działki ziemi, co miało odrodzić armię. Jednak reforma nie weszła w życie. W końcu udało się jednak rozwiązać problem poprzez wprowadzenie regularnej ochotniczej armii ochotników. Struktura społeczeństwa Na szczycie społecznej piramidy znajdował się cesarz z rodziną, poniżej trzy stany wyższe - senatorów, ekwitów i dekurionów (elity miast prowincjonalnych) oraz bogaci wyzwoleńcy. Niżej były warstwy zwane humiliores, do której należeli: plebs, niewolnicy i wyzwoleńcy.
Struktura społeczeństwa rzymskiego
cesarz i jego otoczenie |
senatorowie i zamożna arystokracja |
ekwici |
dekurioni, bogaci wyzwoleńcy |
wolnourodzeni, wyzwoleńcy, niewolnicy |
Dominant upadł wraz ze zdobyciem Rzymu przez barbarzyńców w roku 476 n.e.
trzeba zauważyć, że Imperium Romanum rozciągało się na ogromnych obszarach, którymi trudno zarządzało się jednemu władcy. Obawiano się, że jeżeli państwo zostanie podzielone między paru namiestników, to niektórzy postanowią stworzyć własne państwa z własnymi rządami i zaczną ze sobą rywalizować. Doprowadziłoby to do wojny domowej, która wybuchała nie raz: za czasów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Jednakże Cesarstwo jak narazie pozostawało pod rządami jednego władcy - to także nie było dobre rozwiązanie. Cesarz musiał kontrolować ogromne połacie terenu. Zanim dowiedział się on o jakimś buncie, lub planowanych działaniach, mijało około parunastu dni, zanim posłaniec przybywał z wiadomością (biorąc pod uwagę to, że działo się to w okolicach Renu, Bliskiego Wschodu lub Hiszpanii). Nie brakowało również częstych buntów, które wybuchały z powodu wysokich podatków lub innymi problemów dręczących obywateli. Następne co możemy zauważyć, w Rzymie spadła produkcja żywności i innych produktów, państwo zubożało od ciągłego prowadzenia wojen, tłumienia i wynagradzania niekiedy rebeliantów, a samo wojsko, było już tak wyniszczone, że nie stanowiło takiego problemu na polu bitwy jak niegdyś. Mimo tak ogromnej ilości zagrożeń, mogących doprowadzić to upadku potężnego państwa, jego obywatele nie przejmowali się taką możliwością
Słabe i podzielone Imperium stało się dla ludów znajdujących się na wschodzie doskonałym celem ataków. Dodatkowo byli oni spychani przez hordy innych nacji z dalekiego wschodu. Hunowie, doskonali konni łucznicy, palili i niszczyli wszystko co stawało im na drodze. Byli oni największym zagrożeniem dla Rzymu od czasów Kartaginy.
Problemy w państwie rzymskim zaczęły się około lat trzydziestych III wieku n.e. Sytuacja wewnętrzna była dramatyczna, wielu senatorów ginęło w nieoczekiwany sposób. Powód był jasny, stanowili zagrożenie dla poszczególnych grup oligarchów i ich celów, którymi zazwyczaj było wywarcie na cesarzu ucisków w celu zdobycia przywilejów lub zostanie samemu władcą. Innymi problemami wewnętrznymi były bunty coraz bardziej narastające w Galii, Hiszpanii i Afryce. Wielu również było niezadowolonych obywateli rzymskich, którzy także stawali przeciw rządom w państwie. Ówczesny cesarz, który zrozumiał, że jedna osoba nie poradzi sobie ze wszystkimi problemami na całym terytorium rzymskim, postanowił podzielić Imperium na cztery części, tym samym tworząc tetrarchię, czyli system rządów, w którym władzę w imperium sprawowało czterech ludzi, kontrolujących różne obszary geograficzne - Dioklecjan (wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego), Maksymian (Italia i Afryka), Galeriusz (dolina Dunaju i Bałkany) i Konstancjusz Chlorus (Brytania, Galia i Hiszpania). Najważniejszym z nich był Dioklecjan, który posiadał tytuł cezara i miał zwierzchnią władzę nad pozostałymi władcami. Po nim najważniejszym władcą był Maksymilian, który nosił tytuł augusta. Obaj posiadali największe uprawnienia z całej czwórki. Tetrarchia, okazała się władzą słabą, która doprowadziła tylko do kolejnej wojny domowej.
Kolejne reformy miały głównie podłoże polityczne, administracyjne i wojskowe. Prowincje zostały podzielone na znacznie mniejsze, podwajając je z blisko 50 do 100.
Dioklecjan, więc podzielił kraj na:
- 4 prefektury (części główne)
- 13 diecezji
- 100 prowincji
Armia z kolei została podzielona na dwa typy: wojska pogranicza, które przyjmowały na siebie największy cios ze strony najeźdźców oraz armię lotną, która stanowiona była przede wszystkim przez konnicę, mającą działać w chwili zagrożenia. Dioklecjan wmawiał poddanym, że jest kimś więcej niż tylko władcą i kazał siebie nazywać "pan i bóg". Wprowadził władzę całkowicie absolutną, a okres jego władzy nazywany jest dominatem.
Zagrożenie
Oprócz kłopotów wewnętrznych był jeszcze jeden problem. Na wschodzie wśród lasów Europy za Renem i Dunajem kryła się ogromna siłą. Tereny te zajmowali w większym stopniu Germanie, ale nie brakowało również innych plemion. Mimo, że z Rzymem utrzymywali dobre kontakty: handel i wzajemna pomoc militarna, to jednak w pewnym momencie musiało dojść to wojny. Z dalekiego wschodu na zachód parli Goci, plemię germańskie, pragnące zdobyć jak największe tereny. Zaczęli atakować plemiona zamieszkujące tereny koło cesarstwa przez co zmuszali je do nacisku na granice Rzymu. Tym nic nie pozostawało jak ulec silniejszemu i atakować rzymian w celu zagarnięcia ich terenów.
Goci, plemię germańskie zamieszkujące przed I wiekiem n.e. tereny Skandynawii, zaczęli powoli odczuwać braki terenów dla swojego państwa i swojej ludności. Przenieśli się na południe Bałtyku, w rejony dolnej Wisły, a następnie wypierali plemiona w okolicach Morza Czarnego. Posiadali tak silne wojsko, że nikt nie potrafił się im oprzeć. Mieszkańcy woleli uciec i zejść z drogi wrogowi niż zmierzyć się z nim w polu i stracić niepotrzebnie swoich żołnierzy. Plemiona, zaczęły powoli naciskać na granicę Imperium, próbując choć odrobinę zabrać im terenów na schronienie się przed nawałnicą germanów.
Kiedy barbarzyńcy zrozumieli, że ciągła ucieczka przed Gotami nie ma sensu, zawarli porozumienie w wyniku, którego powstał jeden wielki front "niewiernych", którzy za cel obrali sobie zniszczenie i podzielenia między sobą terenów Imperium Romanum. Cała północna Francja, Brytania, Akwilea (dziś - tereny Chorwacji i Wiednia) i Grecja stanęły w ogniu. Rzym utracił 30% procent swoich terytoriów. Na pewien okres zaprzestano ataków i Rzym mógł odbudować straty w wojsku i obronie. Jasne jest, że Rzym nie był w stanie powstrzymać tak potężnej nawałnicy tylu plemion naraz. Anglowie wypędzeni niegdyś ze swoich ojczystych ziem, zaatakowali dzisiejszą Anglię, Frankowie, Wandalowie i Hunowie zajęły Francję i Galię, a Ostrogoci i Wizygoci Grecję i Akwileę.
Rzymianie przygotowujący się na kolejny atak z północy, niespodziewanie stanęli w obliczu kolejnego zagrożenia, tym razem ze wschodu. Tam powstało nowonarodzone państwo perskie, dążące do odzyskania dawnych swoich terytoriów: Syrii, Palestyny, Azji Mniejszej i Egiptu. Imperium Romanum zamiast odzyskiwać siły, walczył o zatrzymanie swoich ziem na południu i wschodzie, co nie zawsze mu wychodziło. Powolne wyniszczanie państwa przez kryzysy wewnętrzne i zewnętrzne, mogło doprowadzić to całkowitego zaniku państwa lub podzielenia go na parę oddzielnych.
Po Dioklecjanie
Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki zniósł tetrarchię i znowu przejął władzę nad całym imperium. Przeniósł także stolicę z Rzymu do nowo wybudowanego miasta nazwanego Konstantynopolem. W roku 395 nowy cesarz, Teodozjusz Wielki ponownie podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten na pewien czas okazał się silny i skuteczny. koniecNa wschodzie ogromne ilości Galów, Dorów i Brytów szykowało się do ataku na granice rzymskie. Planowali początkowo zdobycie jakichkolwiek połaci terenów, jednak wraz ze zdobywaniem kolejnych terytoriów postanowili o zlikwidowaniu cesarstwa Rzymskiego. Zaczynając od początku należy wspomnieć, że tak naprawdę najeźdźcy otrzymali od Rzymu nowe terytoria, gdyż obawiali się ich siły i potęgi. Razem zjednoczone wojska barbarzyńców nie miały sobie równych w tamtych czasach. Nawet Imperium Romanum nie było w stanie ich powstrzymać, więc musiano się zgodzić na ustępstwo wobec zagrożenia. Jednak kiedy nowi mieszkańcy byli już na nowej ziemi, sytuacja się pogorszyła. Korupcja urzędników, nadużycia oraz nie zaopatrywanie w żywność spowodowały bunt przybyszów. Zakończyło się to bitwą pod Adrianopolem 378 r.. Armia rzymska została całkowicie pokonana, a wraz z nią zginął cezar Walens. Stopniowo wraz z upływem czasu terytoria Rzymu zaczęły maleć z powodu ataku innych nacji. Pogarszająca się z roku na rok sytuacja Rzymu zakończyła się 476 roku kiedy to wódz germański Odoaker pozbawił władzy ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa.
Głównymi przyczynami upadku tego wielkiego państwa było na pewno: zbytnie podzielenie się państwa. Dodatkowo należy wspomnieć o korupcji i złych działaniach urzędników na zdobytych ziemiach oraz o wielkim ruchu ludów na wchodzie. Ponadto działania niepodległościowe nacji, które znajdowały się pod jarzmem Rzymu, wszystko to doprowadziło do zakończenia epoki starożytności i kresu państwa Romanum.
2