12. Dwa oblicza poezji Jana Lechonia.
Klasyczność : Emocjonalność
Historycyzm : Uniwersalizm
Śmierć : Miłość
Bunt przeciw służebności poezji wobec spraw narodowych : Apoteoza walki
Obalenie narodowych mitów : Wierność romantycznej tradycji
„Karmazynowy poemat”1920r. - poetycki rozrachunek ze stereotypami myślenia narodowego, zwłaszcza z romantycznym mesjanizmem i tradycją martyrologiczną. Ten model poezji już się wyczerpał, skoro Polska jest wolna.
Mianem poematu (gat. liryki pośredniej opisowej lub sytuacyjnej, obecność bohatera lir., 3-osobowość, fabuła, partie dialogowe - elementy epickie) objął poeta siedem różnych utworów, jakby siedem rozdziałów książki.
Tradycjonalizm wersyfikacyjny, elementy konstrukcji wiersza zharmonizowane z treścią.
Klasyczne w formie: wiersze 13-zgłoskowe (oprócz: „Duch na seansie” - 11-zgł., „Sejm” - 14-zgł., „Polonez artyleryjski” - 7- i 9-zgł.), z regularnymi, żeńskimi rymami abab. Regularna średniówka. 4-wersowe strofy. Figury retoryczne, np. hiperbola i personifikacja:
„Od Egipskich piramid do śniegów Tobolska
Na tysiączne się wiorsty rozsiadła nam Polska” („Herostrates”)
Apostrofy, wyliczenia, powtórzenia, wzniosłe epitety. Stylistyka patosu (patos tematu, obrazowania, frazeologii, słownictwa), antyczne odniesienia.
Tytuł: karmazynowy - odwołanie do Polski szlacheckiej, Sienkiewicza. Tomik o Polsce i polskości, marzeniu o ojczyźnie, micie Polski.
Mity romantyczne przeciwstawia idei spontanicznego życia, jego powszedniości i żywiołowości, np. w „Duchu na seansie” - motyw harfy usypiającej „wężów głód głodnych” „Lilla Weneda”, „Anhelli” Słowackiego, chusta „z Chrystusa odbiciem”, legenda księcia Józefa Poniatowskiego.
Postuluje wyzwolenie się z myślenia kategoriami ofiarności narodu, kontemplacji cierpień i obowiązku walki na rzecz zwykłego, ludzkiego życia. Wg Ireneusza Opackiego romant. mity w „K. p.”:
pojawiają się w ujęciu afirmatywnym - jako pseudonimy współczesnych problemów,
przywołują poematy typu „śpiewy historyczne”( elem. epickie: fabuła, narrator, obiektywizacja świata przedstawionego, realia historyczne),
jawią się na zasadzie „spektaklu modernistycznego”, poddane krytycznej analizie, zestawiającej historię ze współczesnością. Czasem - uteatralizowanie: reżyseria, plastyka scen zbiorowych w „Piłsudskim”, udramatyzowanie struktury wydarzeń w „Duchu na seansie”, „Sejmie”, „Mochnackim”.
Podmiot liryczny wykreowany jest na wieszcza romant. Kieruje się motywami pozaracjonalnymi, ogłasza prawdy objawione, chce być przywódcą duchowym narodu. Posługuje się techniką wizji. Daje możliwość różnych odczytań.
Wiersze postaciowe, np. „Jacek Malczewski”, „Mochnacki”, „Piłsudski” (te dwa to najznakomitsze utwory cyklu).
„Jacek Malczewski”: przywołany z pełną aprobatą romantyczny mit Derwida (z „Lilli Wenedy”). Powrót Derwida - żołnierza do domu to poetycka wizja odrodzenia niepodległego narodu. Staje mu na przeszkodzie fantastyczny świat chimerowo-fauniczny Malczewskiego, przez który przezierają złe siły natury.
„Mochnacki”: przywołany udział M. w koncercie w Metz w 1832r. (wbrew faktom, ale zgodnie z mitem romantycznym). Linia rosnącego napięcia między wirtuozem a francuską publicznością. Jego gra ma swą wewnętrzną dramaturgię i scenariusz - nawiązanie do opisów koncertów: Jankiela w „Panu Tadeuszu”, Chopina w „Koncercie Chopina” Artura Oppmana. W jego grze zatem są też treści pozamuzyczne: motywy sielankowo-miłosne, ale przede wszystkim historyczno-polityczne, rewolucyjne. Najwyższą wartością ma być wierność romant. tradycji walk narodowych o wolność. (w „Duchu na seansie” odrzucenie romant. mitu, a tutaj - jego apoteoza).
„Piłsudski”: próba syntezy uczuć, nastrojów, postaw społecznych w przededniu odzyskania niepodległości. Symboliczna postać „męża opatrznościowego” ojczyzny - J. Piłs. Nawiązanie do „Wesela” Wyspiańskiego: tradycja walk spiskowych, Polska roztańczona - taniec upiorów. Burza rewolucyjna, wspaniała parada wojskowa kontrastuje z szarością i milczeniem postaci tytułowej. Wiersz może być projekcją myśli i uczuć Piłs., jest różnie interpretowany. Utwór ten zamyka cykl kompozycyjnie i problemowo - jest to wyraz ufności i nadziei na przyszłe losy ojczyzny. Znów: apoteoza walki o wolność.
„Sejm”: w roli głównej - Zagłoba. Jest upostaciowaniem dawnej, szlacheckiej, wspaniałej Polski. Kult szlacheckości.
„Polonez artyleryjski”: jedyny utw. zbiorku stanowiący bezpośredni komentarz do wydarzeń współczesnych. Wspomnienie bitwy pod Kostiuchnówką (3-6.07.1916r.), w której major Otto Brzoza osłaniał odwrót I Brygady Legionów Polskich przed naporem carskich pułków. Apoteoza wojennego trudu I Bryg., walki orężnej o niepodl. W repertuarze motywów i symboli utwór bliski trad. romant., we frazeologii i wersyfikacji - poezji niepodległościowej lat I wś.
Lechoń swój stosunek do współczesności wyrażał poprzez negację lub aprobatę wybranych obrazów, postaci i wydarzeń z historii narodowej, szczególnie tych funkcjonujących jako mity. Zdawał sobie sprawę z ich anachroniczności, ale widział też ich mobilizującą funkcję w latach niewoli.
„Herostrates”: gdy przeszłość wyżeniem,/ Czy wszystko w pył rozkruszę, czy... Polskę obudzę.
W tomiku zwycięża tradycja.
W całym cuklu jest stopniowy przypływ stanów uczuciowych, który znajduje ujście w końcowej refleksji w „Jacku Malczewskim” i w „Piłsudskim”.
„Srebrne i czarne” 1924r. - najwybitniejsze osiągnięcie poezji okresu międzywojennego. Tomik krańcowo różny od „Karm. poem.” pod względem problematyki i sposobów wypowiedzi poetyckiej. Najefektowniejsza manifestacja pesymizmu w poezji pol.
Poezja refleksyjna, skupiona. Porusza wieczne problemy ludzkości: los człowieka uwikłanego w sprzeczności swej natury, daremnie szukającego spokoju.
Tytuł tomiku nawiązuje do kolorystyki funeralnej i nocnej. Wymiar kosmiczny: księżyc, gwiazdy, ciemność. Sprawy ostateczne... „Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną”. Już w wierszu wstępnym wprowadzone dwa motywy: śmierć i miłość. Świadomość przemijania również w: „Pycha”: O każdej dnia godzinie / śmierć wisi nade mną. Ale nie ma w tym buntu: „Toast”: Bo żal nasz byłby śmieszny, a skarga daremna; jest za to lęk i niepewność co do losów pośmiertnych.
Młodopolski „ból istnienia”, wieczne nienasycenie, np. „Łakomstwo”: nie ma ukojenia, tylko żądza sama. Tęsknota do „lepiej lub choćby inaczej” („Co noc, gdy już nas nuda bezbrzeżna ogarnia”).
Drugim wątkiem tomiku jest miłość. Jest to miłość ciemna, beznadziejna, nieodwzajemniona, unicestwiona przez codzienność. Ale: jest też nobilitowana do wartości nadającej sens życiu, dlatego niemożność jej spełnienia jest katastrofą. „Spotkanie”: Nie ma nieba ni ziemi, otchłani ni piekła, / Jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma.
Tomik jest ekspresją duszy indywidualnej, odcina się od wszelkiej wypowiedzi związanej ze zbiorowością. Mówi o problemach człowieka „zawsze i wszędzie” (w przeciwieństwie do „Karm. poem.”, który traktuje o problemach „tu i teraz”). Jest to filozoficzna refleksja na temat ludzkości, ma charakter uniwersalny.
Lechoń znajdował inspiracje w różnych epokach literackich:
barok wczesny i pełny (M. Sęp-Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn) - antynomicznośc problematyki, skrajne przeciwieństwa rzeczy ostatecznych (dusza i ciało, Bóg i materia, asceza i rozkosz, świętość i grzech, śmierć i przepych, śmierć i miłość). Hiperbole, wyszukane inwersje, oksymorony, konceptyzm, paralelizmy i chiazmy. Nawiązanie do stylu religijno-filozoficznego, np. „Siedem grzechów głównych”.
romantyzm - jednostka stająca sam na sam ze sprawami ostatecznymi, uwikłana w trawiące ją namiętności, dystansująca się wobec świata i ludzi, samotna i cierpiąca. Hiperbole, epitety, ekstremalne stany duszy, np. piekielna rozkosz, przepaść niezgłębiona, określenia nadające przeżyciom wymiar absolutny, np. wszystko, nic, nigdy, na wieki, wieczność.
modernizm (neoromantyzm) - skrajny indywidualizm, rozpacz istnienia, zniechęcenie do świata, znużenie życiem, poczucie daremności działania, szaleństwo miłości. Nastrojowość, hiperbola, oksymoron, silnie nacechowane emocjonalnie epitety.
Jak widać - są to epoki tzw. irracjonalne, odwołujące się do „uczuciowych” aspektów człowieczeństwa. Dlatego mówimy o „romantycznym” obliczu jego twórczości. Jest jednak i drugie: klasyczne. Przy uniwersalności tematyki i ekspresji uczuć posługuje się klasyczną formą, można powiedzieć, że swoje silne, „nieokiełznane” emocje jednak okiełznał - w „rygory klasyczności”. Krzyżują się tu dwa tradycyjne nurty: dominacji uczucia i opanowanej refleksji.
Klasyczność formy - kompozycja tomu, starannie wyważone proporcje: utwór wprowadzający, 12 wierszy pierwszej części, 8 wierszy cyklu „Siedem grzechów głównych”. Zwięzłość wypowiedzi - w większośći wiersze 3-stroficzne, strofy 4-wersowe, rymy dokładne krzyżowe lub okalające, prawie wyłącznie 13-zgłoskowce.
Intelektualizm. Retoryczność wypowiedzi. Podporządkowanie kryteriom konstrukcji. Kategoryczny charakter wielu sformułowań - technika aforystyczna, pointa ma często kształt przytoczenia opartego na kontraście, np. „Spotkanie”: Jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma; „Proust”: Albo wierzy się w życie, albo w śmierć się wierzy. (dwudzielność, paralelizmy, chiazmy). Jest to liryka bezpośrednia, w której emocje są powściągane, a dramatyzm ujawnia się właśnie w pointach.
„Karm. poem.” również jest klasyczny w formie, i również czerpie wątki z tych epok literackich. Jak już wspomniano - chodzi tu o wątki z wielkich dzieł sztuki, o odwołania do wydarzeń hist., postaci, miejsc; np. w „Herostratesie”: gest herostratesowy zburzenia Łazienek, zabicie Kilińskiego. Aluzje do mitów narodowych, np. „papuga wszystkich narodów”. Odwołania do romantyzmu w leksyce: kurhany, kościotrupy, zimny powiew jesieni, gędźba; w scenerii: noc, księżyc, gwiazdy.
Dwa oblicza poezji Lechonia można wyróżniać w kilku płaszczyznach, ale przede wszystkim chodzi właśnie o emocjonalną, romantyczną tematykę i klasyczną formę.
3