Wychowanie patriotyczne w rodzinie

    Ojczyzna jest dobrem wspólnym i zarazem dobrem osobistym każdego człowieka. Jest zbiorem tych wszystkich wartości, dzięki którym otrzymując życie w danym miejscu na świecie i w danym okresie dziejów, człowiek otrzymuje dobra umożliwiające rozwój jego człowieczeństwa i osobowości. Będą to dobra otrzymane zarówno od rodziny i całego środowiska rodzinnego, jak też dobra otrzymane od wspólnot lokalnych, których członkiem staje się człowiek w sposób naturalny z racji urodzenia się w konkretnym środowisku.
    Ojczyzna bezpośrednio i najwyraźniej objawia się człowiekowi najpierw w jego rodzinie, później parafii, gminie i dalej w szkole, w grupie rówieśniczej, organizacjach społecznych. Ogromny wpływ na młodego człowieka wywiera to, czym żyje rodzina, dana społeczność lokalna, wokół jakich wartości ogniskują się jej zainteresowania, pragnienia i dążenia. Zadaniem członka tej wspólnoty jest podejmowanie starań o zachowanie jej prawdziwych wartości i podejmowanie inicjatyw wzbogacających jej życie o nowe, potrzebne do rozwoju, dobra. Istotą takiej postawy jest nie tylko chronienie tej wspólnoty od zagrożeń i zła, lecz również aktywne troszczenie się o jej trwanie i rozwój w kierunku osiągania pełni życia w skali aktualnych możliwości. Pełnia ta wyraża się w trzech podstawowych i zarazem istotnych wartościach, którymi są: prawda, dobro i piękno.
    Wychowanie patriotyczne w różnych okresach naszych dziejów przechodziło swoistą ewolucję, w zależności od sytuacji historycznej i konkretnych potrzeb społecznych. Na przestrzeni lat zmieniła się też rola rodziny w tym wychowaniu. Pojęcie ojczyzny jako najwyższej wartości zawsze głęboko tkwiło w polskiej tradycji narodowej. W imię dobra, wolności, niezależności i suwerenności ojczyzny Polacy wielokrotnie oddawali życie. Na plan pierwszy wysunęły się takie cechy jak: bohaterstwo, heroizm, poświęcenie w imię idei nadrzędnej - ojczyzny. Były one częścią składową postawy, którą kształtowano w procesie wychowania patriotycznego. W okresie zaborów kultura polska, tak głęboko nacechowana stylem obronnym, wykształciła specyficzny model rodziny. Zachowania młodych Polaków były tak kształtowane, aby odrzucali oni byt zniewolony i byli gotowi do udziału w czynie zbrojnym. Niewola traktowana była jako największe zło moralne, a człowiek zniewolony to tyle samo, co zdeprawowany, wyprany z godności. Dom, którego istotą jest bezpieczeństwo, ciepło i spokój stawał się pełen niepokoju, lęku, trwogi i tragedii, odwracał swoje ustalone, naturalne funkcje. Został włączony w żywą i świętą historię narodu, stawał się miejscem szczególnym, przemieniał się w redutę polskości. Obyczaje domów niepodległościowych tworzyły nowe układy wartości, które wymagały odpowiednich zachowań, symboli, języka. Patriotyczne obyczaje domowe kształtowała w dużej mierze matka. Jej rola była istotna we wszystkich sekwencjach patriotycznych zachowań; od matki kształtującej i przekazującej idee narodowościowe, poprzez rolę matki żegnającej, oczekującej - do bolejącej i cierpiącej. Józef Piłsudski tak wspominał rolę swej matki w edukacji patriotycznej: "od najmłodszych lat zaznajamiała nas z utworami naszych wieszczów, ze specjalnym uwzględnieniem utworów zakazanych, uczyła nas autentycznej historii polskiej".
    W okresie zaborów oraz II wojny światowej tworzyły się nowe zwyczaje rodzinne, takie jak patriotyczne wieczory, w czasie których dom stawał się miejscem wtajemniczenia młodych ludzi w historię. Wszystkie istotne momenty życia rodzinnego ulegały przeistoczeniu i zostały nacechowane znakiem wolności. Musiało to wpłynąć na charakter, nastrój i przebieg wielu świąt i obrzędów. Istotnym zmianom ulegały wielkie święta religijne, kojarzone od momentu utraty niepodległości z oczekiwaniem na zmartwychwstanie Polski. Rodzina zmieniała swoje funkcje i rozszerzała je o obowiązki obronne, utajniała wiele ról i zachowań. Pojawiły się pamiętniki po wielkich wydarzeniach patriotycznych i po utraconych członkach rodziny. Biblioteki kryły nielegalne teksty pieśni i utworów literackich, na których edukowano młodych. W takim klimacie wyrastali młodzi gotowi do poświęceń.
    Ale minął okres wojen, zaborów, stanu wojennego, okres walk o wolność i niepodległość. Nasuwają się pytania: w jaki sposób kształtować postawę patriotyczną w czasach pokoju, jakie cechy psychiczne powinien posiadać współczesny patriota i jaką reprezentować postawę wobec własnego kraju, a także, jaką rolę ma do spełnienia rodzina?
    Kształtowaniu postawy patriotycznej służyć będą odpowiednio zorganizowane sytuacje wychowawcze, sprzyjające osiąganiu przez młodzież dojrzałości moralnej, intelektualnej i społecznej. Proces ten przebiega pod wpływem kontaktu jednostki ze środowiskiem zewnętrznym. Zależny jest również od samej jednostki. Kształtowanie postawy patriotycznej może odbywać się dzięki świadomym i celowym działaniom, a także w sposób żywiołowy pod wpływem osobistych doznań i potrzeb. Znaczną rolę przypisać należy wychowaniu w domu rodzinnym. Rodzice przekazują dzieciom swój własny stosunek do państwa, jego symboli, tradycji narodowej i kultury. Silne tradycje patriotyczne w rodzinie wpływają na kształtowanie takiej postawy. One w dalszym życiu jednostki tworzą podstawę do jej rozwoju i działania.
    Współczesna rodzina może być przekonana, że jest zwolniona z obowiązku rozwijania u dzieci uczuć narodowych i patriotycznych, bo wyręcza ją w tym szkoła, kościół, różne organizacje czy środki masowego przekazu. Niestety, rola w jej w tym była i jest wciąż duża, bo wychowanie dziecka dokonuje się w pierwszych latach życia właśnie w rodzinie. I nikt rodziny od tego zadania nie może zwolnić ani wyręczyć. Pozostałe instytucje wychowawcze wspomagają tylko ten proces.
    Dziś, kiedy patriotyzm nie polega na walce szablą czy karabinem, ważna jest rzetelna, twórcza praca i służba społeczeństwu, ojczyźnie. Obowiązkiem rodziców jest wychowywać dzieci od najmłodszych lat w duchu obywatelskim i patriotycznym, dając im przykład i wzór własną postawą, postępowaniem i zachowaniem się na co dzień w różnych sytuacjach życiowych i okolicznościach. Należy uwrażliwiać dzieci od najmłodszych lat na piękno swojej miejscowości, okolicy, regionu w czasie wycieczek z nimi, spacerów i innych okazji ku temu. To rodzina daje dziecku nazwisko, miejsce do wzrastania, umiejscawia go na określonym obszarze geograficznym, z własną, małą kulturą, charakterystyczną dla danego regionu. Dzieci poznają zwyczaje i obrzędy specyficzne dla ich regionu. Od najmłodszych lat dzieci przyswajają sobie wiedzę o swoim domu, rodzinie, swoich korzeniach i środowisku przyrodniczo-geograficznym, w którym żyją, ale jednocześnie wrastają w swoją "małą ojczyznę", odnajdują korzenie, do których będą wracać świadomie angażując się w funkcjonowanie własnego środowiska w dorosłym życiu. Edukacja regionalna umożliwia młodym ludziom poznanie własnego dziedzictwa kulturowego, wartości i treści regionalnych w kontekście wartości narodowych, państwowych, ogólnoludzkich, a także formowanie postaw otwartych, nastawionych na zrozumienie innych kultur. Dla dzieci ciekawe jest odkrywanie tych wartości, oglądanie ich różnorodności, a zarazem odmienności. Jest to jednoczesne uczenie się tolerancji i otwartości dla innych kultur, zwyczajów, tradycji i religii. Poznawanie własnej tożsamości i zakorzenienie się w swojej "małej", lokalnej, regionalnej, a następnie "dużej ojczyźnie" jest doskonałą odpowiedzią na często bezkrytyczne zachwycanie się obcymi wzorami czy kulturami, których edukacja regionalna nie odrzuca, lecz uczy, aby "chwalić cudze", ale "znać swoje".
    W wychowaniu patriotycznym dziecka ważne jest uczuciowe nastawienie rodziców, krewnych do ojczyzny, ich stosunek do Polski, ponieważ dziecko bezkrytycznie naśladuje ich postawy. Chodzi o poparcie tych postaw adekwatnym przykładem. Rodzice powinni być wzorem dla swoich dzieci i z odczuwalnej potrzeby, nie przymusu brać z nimi udział w obchodach rocznic historycznych, świąt państwowych, czy uczestniczyć w nabożeństwach kościelnych za ojczyznę.
    Postawy patriotyczne dzieci może wzmacniać lub osłabiać środowisko, w którym wzrastają. Jeśli są w nim miejsca upamiętnione krwią Polaków, pamiątki męczeństwa i chwały, to stanowią one okazję do uczenia historii naszego narodu oraz oddawania należnej czci bohaterom walk o niepodległość ojczyzny.
    Rodzina powinna wytwarzać w dzieciach przywiązanie do ojczyzny, podejmować działania, które przyczyniają się do pomyślności własnego narodu, a nie tylko do osiągania własnych korzyści. Obserwacja życia współczesnych Polaków wskazuje na obecność charakterystycznych zjawisk i zachowań, istotnych w kształtowaniu postaw patriotycznych.
    Coraz częściej napotykamy na postawy pseudopatriotyczne, czego przykładem może być pozorny patriotyzm uprawiany przez niektórych polityków, którzy powołując się na hasła patriotyczne, na miłość ojczyzny, dbają jedynie o dobro własnej partii lub o dobro własne, przy jawnym lub ukrytym lekceważeniu dobra wspólnego, a nieraz wręcz przy niszczeniu tego dobra.
    Niepokoi również fakt nasilającej się emigracji zarobkowej Polaków, poszukujących łatwiejszego życia. Smutne jest też zjawisko kompleksu polskości za granicą. A przecież mamy historię, której pozazdrościć może nam niejeden naród, mamy wielkich uczonych (M. Kopernik, M. Curie-Skłodowska), artystów (F. Chopin, I. J. Paderewski), pisarzy (Cz. Miłosz, W. Szymborska) znanych na całym świecie. Nasz kraj dał światu wybitnego Papieża-Pielgrzyma, nam świat przyznał czołową rolę w obaleniu bloku wschodniego.
    Wśród spraw weryfikujących jakościowo patriotyzm współczesnych Polaków, jedno z naczelnych miejsc powinna zajmować rzetelna troska o środowisko naturalne. Odtruwanie ziemi i wód już zatrutych i dbanie o to, żeby chronić przyrodę ojczystą jest na pewno jednym z ważniejszych obowiązków obywateli. Kluczowym czynnikiem postaw patriotycznych jest jakość kontaktów interpersonalnych. Istotną rolę w tworzeniu dobrych stosunków międzyludzkich i tworzenia dobrego klimatu w życiu społecznym odgrywają uczciwość i rzetelne wypełnianie swoich obowiązków przez każdego członka każdej wspólnoty, w tym obowiązku zawodowego. Dzieci obserwując wypełnianie obowiązków zawodowych przez rodziców, mają podstawy, aby podobnie odnosić się do obowiązku szkolnego.
    Bezrobocie było zawsze nieszczęściem dotykającym poszczególnych ludzi i całą społeczność ludzką. Rzetelna troska o dobro ojczyzny powinna skłaniać Polaków do skutecznych działań, aby ten trudny problem udało się rozwiązać jak najpomyślniej. Sprawą niezwykle ważną, ale dość często lekceważoną jest znajomość dziejów narodu. Wciąż pojawiają się tendencje, aby nie poświęcać jej zbyt wiele czasu, ponieważ ważne jest to, co się dzieje teraz, a nie to, co działo się dawniej. Dzieje ojczyste ukazują wiele wspaniałych wzorów do kształtowania charakterów, do wychowania wartościowych ludzi. Nie można zapominać o ludziach, którzy poświęcali życie dla odzyskania wolności, pomyślnego rozwoju ojczyzny i dla dobra wspólnego przyszłych pokoleń.
    Przemiany dokonujące się w życiu społecznym i gospodarczym naszego kraju, sprawiły, że zadania, jakie stają przed rodziną w zakresie wychowania patriotycznego są coraz większe i bardziej złożone. Doskonalenie procesu tego wychowania jest zadaniem, w którym rodzinę powinni wspierać wszyscy jego uczestnicy, a więc: szkoła, państwo, Kościół i organizacje społeczne z najbliższego otoczenia dzieci i młodzieży.
    Patriotyzm dnia dzisiejszego powinien wyrażać się w głębokim zaangażowaniu we wszystko, co dotyczy potrzeb i spraw narodu i pełnym inicjatywy wypełnianiu szeroko pojętego obowiązku obywatelskiego. Czas pokoju sprawia, że ważne jest przede wszystkim przygotowanie młodych ludzi do życia w aktualnej sytuacji społecznej i politycznej. Młodzież powinna zostać tak przygotowana, aby umiała aktywnie włączać się w nurt życia społecznego, gospodarczego i politycznego kraju. Właściwa postawa obywatelska rodziców jest przykładem i podstawą do kształtowania tych postaw i zachowań u dzieci i młodzieży.